Cavid aforizmlərinin miniatür nəşri

Bu günlərdə Azərbaycan "Kitab" Cəmiyyəti və Hüseyn Cavidin ev-muzeyi ilə birgə hazırlanaraq "İndiqo" mətbəəsində nəfis tərtibatda çapdan çıxmış "Cavid Hikməti" (seçmə aforizmlər) miniatür nəşri kitabsevərlərə növbəti hədiyyə sayıla bilər. 55 X 38 formatlı, 248 səhifəli 200 tirajlı miniatür kitabda görkəmli şairin əsərlərindən 16 kompozisiya yerləşdirilmişdir.

Belə bir miniatür kitabın yaradılması 2009-cu il sentyabrın 22-dən 30-dək Belarusun paytaxtı Minskdə Azərbaycanın bu ölkədəki səfirliyinin təşəbbüsü ilə keçirilən "Azərbaycan-Belarus: dünya klassikləri miniatür kitablarda" adlı sərgidə meydana çıxmışdır. Tədbirdə iştirak edən səfirlik əməkdaşları və qonaqlar dahi Azərbaycan mütəfəkkiri Hüseyn Cavidin əsərlərində yer almış hikmətli aforizmlərin də miniatür kitab şəklində çap olunması ilə bağlı nəcib arzu və istəklərini ifadə etmişlər. Təklifi yüksək dəyərləndirən Azərbaycan "Kitab" Cəmiyyətinin sədri Zərifə Salahova tədbirdən qayıtdıqdan dərhal sonra bu istiqamətdə əməli addımlar atmış, belə bir miniatür kitabın hazırlanmasına kömək göstərilməsi xahişi ilə ədəbiyyatşünas alimlərə müraciət etmişdir. Qısa müddətdə Cavid aforizmlərinin seçilməsi və toplanması işi başa çatdırılmışdır.

Böyük sənətkarımız, istedadlı şair və dramaturq Hüseyn Cavid əsərlərində yaratdığı ölməz hikmətlərə görə Azərbaycan ədəbiyyatında və ədəbi-fəlsəfi fikrində görkəmli şəxsiyyətlərdən biri kimi nəzərə çarpmaqdadır.

Hər bir dahinin yaradıcılığının ənənə üzərində formalaşdığını, ənənə bulağından su içdiyini sübut etməyə heç bir ehtiyac yoxdur. Hüseyn Cavid də xalqımızın yetirdiyi böyük söz sənətkarları və mütəfəkkirlər kimi, özündən əvvəlki mədəni-mənəvi xəzinəni mənimsəmiş və onu ölməz fikir və obrazları ilə daha da zənginləşdirmişdir. Bütün bunlar Cavidin bilik və məlumat dairəsinin heyrətamiz dərəcədə genişliyindən, onun xalq müdrikliyi xəzinəsinə olduqca yaxınlığından xəbər verir. Elə bu səbəbdəndir ki, Cavid aforizmləri Azərbaycan xalq müdrikliyinin ayrılmaz əlaməti olan dərin humanizmi, ümumbəşəri xarakter və məna yükü daşıması ilə seçilir. Dahi söz ustadı bir filosof kimi mühakimə yürüdərkən və bütün bunları aforizm şəklində ifadə edərkən bir an belə, öz doğma mühitindən, türklüyündən və azərbaycançılığından ayrılmır.

Cavid aforizmlərinin əksəriyyətinin mahiyyətini qlobal düşüncə tərzi, ümumbəşəri problemlər təşkil edir. Kəşməkəşli bir zaman kəsiyində yaşayan böyük humanist şair, şübhəsiz ki, ətrafında baş alıb gedən haqsızlıqlara biganə qala bilməzdi və həmin problemlərə filosofcasına münasibətini bildirməli, onların həlli yollarını aramalı idi. Bu cür qlobal düşüncə tərzi ilə bəşəri problemlərə yanaşan Cavid öz böyük sələfləri kimi insanın insana zülm etməsi, işgəncə verməsi, ən böyük ilahi nemət olan həyatdan məhrum etməsi əleyhinə çıxır, dahiliyin qan tökmək, ölkələri viran qoymaqda deyil, qan izini Yer üzündən kəsməkdə olduğunu deyir, bunu öz poetik istedadının gücü ilə yüksək təsirli bir şəkildə bu cür ifadə edirdi:

Kəssə hər kəs tökülən qan izini,

Qurtaran dahi odur Yer üzünü!

Cavidin aforizmləri - həyatı, insan xarakterini dərindən bilən, həyatın isti-soyuğunu, acı-şirinini duymuş, xeyri şərdən ayırmaqda tükü tükdən seçən müdrik bir el ağsaqqalının, filosof düşüncəli gözəl bir şairin aforizmləri, qanadlı kəlamlarıdır. Bunlar sənətkar ürəyinin dərin qatlarından gələn, səmimiyyətlə aşıb-daşan sözlər olduğu üçün oxucunun da ürəyini ehtizaza gətirir, onu təsirləndirir, düşündürür, həyatın ən ülvi mənasını təşkil edən insanlıq missiyasını şərəflə yerinə yetirməyə səsləyir. Cavid bütün bəlağətini, istedadının bütün qüdrətini öz oxucusunda insani sifətlər tərbiyə etməyə yönəltdiyindəndir ki, onun az qala, hər misrası, hər beyti aforizm kimi səslənir, insan ürəyinin ən incə tellərini titrədib mütəəssir edir.

Cavid hikmətinin əsas həcm yükünü onun şeirləri təşkil edir ki, bu da təsadüfi sayılmamalıdır. Cavid böyük şairdir, söz ustasıdır və söz onun dilində mum kimi yumşalıb ən dərin mənaları ifadə etməyə qadir olur. Poetik söz Cavidin fəlsəfi düşüncələrini, bəşəriyyətin taleyi üçün narahatlığını ən gözəl bir şəkildə oxucuya çatdırır, onu da bu düşüncələrə şərik olmağa, yüksək insan adını layiqincə doğrultmağa səsləyir:

Xəyal içində bəşər daima səadət arar,

Həqiqətin üzü lakin gülümsəməz, ağlar.

Böyük şairin bu aforizmini oxuyan hər bir kəsin gözləri qarşısından bəşəriyyətin kəşməkəşli tarixi gəlib keçir, sərt həyat həqiqətlərinin verdiyi ağrı-acının, qüssə və kədərin çox vaxt şirin xəyallarla kompensasiya edildiyi, ancaq bütün bunların çox az bir zaman sürdüyü, sonunda yenə də real gerçəkliyin boz üzünün soyuq-soyuq təzahür etdiyi göz önündə canlanır.

Ədəbiyyatın və fəlsəfənin əbədi problemlərindən olan xeyir və şər Cavidi də bütün yaradıcılığı boyu düşündürmüş, Cavid hikmətlərinin, aforizmlərinin bir çoxuna mövzu vermiş, ətə-cana gətirmişdir. İnsanın bu dünyaya xeyir işlər üçün gəldiyinə qəti əmin olan böyük sənətkar şəri müvəqqəti, keçici sayır, insanın şeytan qarşısındakı ani zəifliyi kimi qiymətləndirir, ona görə də hər kəsi bu situasiyada qətiyyət göstərməyə, mənliyini əldən verməməyə, insanlıq ləyaqətini qorumaqla başqalarına da eyni nümunəni göstərməyə dəvət edir.

Şərq şairi kimi Hüseyn Cavidin əsərlərində dərin didaktik yükün olması çox təbiidir. Elə şairin bir çox hikmətli sözləri də məhz nəsihət şəklində qələmə alınmışdır. Bu nəsihətlərin emosional təsir gücü bir tərəfdən də Cavidin şəxsiyyət kimi çox yüksək və ülvi olmasından, elə buna görə də oxucunu inandıra bilməsindən irəli gəlir. Başqa sözlə, zəmanəsinin bir çox sənətkarları kimi, Cavidin də sözü ilə əməli bir olmuş, xalqın sevimlisi kimi yaşayıb əqidəsi yolunda da qurban getmişdir.

Cavid aforizmlərinin məna və tematika dairəsi çox geniş, rəngarəngdir. Bəzən elə də olur ki, böyük şair çox xəsisliklə verdiyi bir hikmət daxilində müxtəlif problemlərə toxunur, eyni bir mətn daxilində müəllif tendensiyasını, ən mürəkkəb emosiyalarını əks etdirir.

Məhz bu məna rəngarəngliyinə və eyni bir hikmətli sözdə müxtəlif mövzular əhatə edildiyinə görə də Cavid aforizmlərini tərtib edərkən mövzular üzrə qruplaşdırma aparmaqdan vaz keçərək böyük şair və mütəfəkkir-dramaturqun əsərlərinin son beşcildliyində verilmiş sırası, yalnız əsərlərin adları göstərilməklə düzülməsi məqsədəuyğun sayıldı. Gələcəkdə Cavid aforizmlərinin başqa prinsiplərlə, məsələn, əlifba sırası ilə düzülməsi də mümkündür.

Beşcildliyin tərtibçisi, böyük Hüseyn Cavidi bu görünən aləmlə bağlayan son yadigarı Turan xanım Cavidin unudulmaz xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq aforizmlərin imlası beşcildlikdə olduğu kimi saxlanmışdır.

Hüseyn Cavidin ev-muzeyi tərəfindən hazırlanmış "Seçmə aforizmlər"in ilk nəşri ölkəmizdə böyük marağa səbəb olmuş və müxtəlif insan qrupları arasında razılıqla qarşılanmışdır. Elə Cavid aforizmlərindən seçmələrin görkəmli kitabşünas Zərifə Salahova tərəfindən miniatür şəkildə nəşri də bu marağın və ictimai tələbatın nəticəsi kimi qiymətləndirilə bilər.

Hazırda Cavid aforizmləri rus və ingilis dillərində çapa hazırlanır. Ümid edirik ki, bu nəşrlər dahi sənətkarımızın qlobal səviyyədə tanınmasına öz təsirini göstərəcəkdir.

Gülbəniz BABAXANLI,

filologiya elmləri doktoru

Azərbaycan.- 2010.- 11 iyul.- S. 5.