Ömür itmir, bitmir, davam edir

Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin anadan olmasının 140 ili tamam olur. İstər dərsliklərdə, araşdırmalarda, istərsə də mədəniyyət tarixində adı əbədiləşən bu istedadlı şəxsiyyət əslində unudulmuş unudulmazların sırasındadır. Çünki zamanın qalın pərdələri arxasında görünməz olan bir çox həqiqətlər hələ də çoxlarına bəlli deyildir. Orta və ali məktəblərdə bu dahi ədibin adının yanındakı "bəy" kəlməsini bizə keçmiş dövrün müraciət forması kimi izah edirdilər. Əslində isə Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki sayılan bu cəfakeş söz sahibi bəyzadələr nəslindən imiş. Akademik Bəkir Nəbiyevə məxsus fikirdir ki, Azərbaycan dramaturgiyası və teatrı özünün XIX əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində əldə etdiyi bir sıra nailiyyətlər üçün Şuşadan pərvazlanmış Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov və Üzeyir Hacıbəyliyə borcludur.

Həqiqətən də Azərbaycan realist nəslinin görkəmli nümayəndəsi sayılan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatına yeni nəfəs və şöhrət gətirdi. Orta məktəbdən üzü bəri bu unudulmaz yazıçı və dramaturqun adı çəkiləndə öyrəndiklərimiz, oxuduqlarımız yada düşür. "Bəxtsiz cavan", "Dağılan tifaq", "Pəri cadu", "Ağa Məhəmməd şah Qacar" pyesləri, "Bomba", "Mirzə Səfər", "Şeyx Sənan" kimi hekayələri, "Xortdanın cəhənnəm məktubları" adlı povesti müəllifin işıqlı obrazını gözlərimiz qarşısında canlandırır. "Marallarım" neçə-neçə tipləri yada salır.

Azərbaycan ədəbiyyatında Mirzə Fətəli Axundov ənənələrinin mahir davamçısı sayılan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev məsləkdaşı Mirzə Cəlil kimi hekayə janrına çox əhəmiyyət verərək bu ədəbi formanın bənzərsiz nümunələrini yaratmışdır. Rus ədəbiyyatında A.P.Çexov kimdirsə, Azərbaycan nəsrində də Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev o zirvədə dayanıb. Adi hadisələri bədii təfəkkürdən keçirərək mənalandıran, şirin bir üslubda, təsirli bir formada oxucuya çatdıran müəllifin "Mirzə Səfər" hekayəsində qələmə aldığı məşhur mükalimə bu gün də dillər əzbəridir. Bir növ də lətifəyə, müdrik kəlama çevrilib. Bütün dövrlər üçün aktual sayılıb:

"- Mirzə, mənim kağızımı mümkünsə tez yaz, aparım!

- Dayan, bu saat yazaram, əlimdə özgə iş var!

- Bilirsiniz, mən Həsən ağanın qohumuyam.

Mirzə qələmi əlindən buraxıb, kişinin gözlərinin içinə baxdı:

- Doğrudan Həsən ağanın qohumusan?

- Doğrudan!

- Sən Allah, Həsən ağanın qohumusan?

- Vallah, doğru deyirəm!..

- Degilən, sən öl, Həsən ağanın qohumuyam.

- Sən öl Həsən ağanın qohumuyam.

- Bəs elə isə gəl min mənim boynuma!.."

Bu əsərlə əlaqədar ədəbiyyatşünas alim Mir Cəlal yazırdı: "Mirzə Səfər insanlıq şərəfini hər şeydən uca tuturdu. Bunun özü bir xidmətdir. Bütün insanlar Mirzə Səfər kimi düşünsəydilər, Həsən ağa kimi nanəcib insanlar cəmiyyətdə yuva salmağa imkan tapmazdılar".

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev 1870-ci ilin may ayında Şuşa şəhərinin yaxınlığındakı Ağbulaq kəndində anadan olub. İstər sovet dövründə, istərsə də müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra onun haqqında yazılan məqalələr demək olar ki, bir-birinə bənzəyir. Erkən atasını itirib, ögey ata himayəsində yaşayıb, oxuyub, Azərbaycan ədəbiyyatına, mədəniyyətinə müxtəlif töhfələr bəxş edib, həm də Üzeyir Hacıbəylinin "Leyli və Məcnun" operasının ilk dirijoru kimi tarixə düşüb. Bu yaxınlarda unudulmaz ədibin qardaşı oğlu Teymur Hacıyev redaksiyamızın qonağı oldu. Onunla apardığımız söhbət zamanı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivdə qorunan sənədlərində olmayan müəyyən məlumatlar da öyrəndik. Zamanın qalın pərdələri arasında gizlənən bir çox olaylardan süzülən bilgilərdə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin nəsli, şəcərəsi haqqında eşitdiklərimiz bizi də heyrətə gətirdi.

Üç yaşında atasını itirən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev bir müddət əmisi Əbdülkərim bəydən qayğı görsə də, o dövrün qanunlarına görə anası Hüsnücahanı ölmüş bacısının yerinə Həsənalı bəyə ərə veriblər. Həm uşaqları yetim böyütməmək, həm də onlara doğma münasibət göstərmək üçün yenidən bir ailənin ocağını qalamaq zorunda qalan bu ilk bəxtdən yarımayanlar beş oğul və bir qız böyütdülər. Vaxtilə Həsənalı bəylə Əsəd bəyin yaxın ünsiyyəti var idi. Bu səbəbdən də dostunun yadigarına çox həssaslıqla yanaşırdı. İstəmirdi ki, kimsə ağız büzüb söyləsin: "Ögey atadır". Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev də öz xatirələrində onu böyüdüb, oxutmuş Həsənalı bəydən çox razılıq edir. İlk təhsilini Şuşa və Tiflisin realnı məktəblərində alan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev sonralar Rusiyaya gedərək Yol Mühəndisliyi İnstitutunda, eyni zamanda, Peterburq Universitetinin şərq fakültəsində oxumuşdur. Hələ tələbəlik illərində bir sıra pyeslər yazan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Şuşaya qayıdan kimi bir sıra tamaşalar təşkil edərək öz Vətənində teatrın təşəkkülünə və inkişafına çalışmışdır. Məhz onun rəhbərliyi ilə Şuşada "Məcnun Leylinin qəbri üstündə" musiqili səhnəcik hazırlanmışdı. Bu səhnəciyin xorunda yeniyetmə Üzeyir bəy də iştirak etmişdi. Tədqiqatçılar çox haqlı olaraq əsaslandırırlar ki, məhz bu musiqili səhnəcik Üzeyir Hacıbəylinin gələcəkdə "Leyli və Məcnun" operasını yazmasına təkan vermişdi. Ötən əsrin əvvəllərində Şuşada tez-tez "Şərq konsertləri" təşkil olunardı. Bu mərasimləri də hazırlayan, xanəndə və musiqiçiləri axtarıb tapan məhz Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olardı. Gənclik illərində bir sıra musiqi alətlərində - klarnetdə, sonralar fleytada çalmağı öyrənmişdi. O, Şuşada klarnetdə xalq mahnılarını, Peterburqda isə fleytada klassik musiqilər çalardı. Tələbəlik illərində Peterburqdakı məşhur Aleksandrinski teatrına tez-tez getməsi onun musiqi ilə bağlı dünyagörüşünün genişlənməsinə, formalaşmasına böyük təsir göstərib. Vaxtilə "Toska" və "Romeo və Cülyetta" operalarının librettosunu ana dilimizə çevirən də Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olub. Bu səbəbdən də onun "Leyli və Məcnun" operasının tamaşasında (1908-ci il) dirijorluq etməsi təbii idi. O, teatr aləminə, musiqiyə çox bağlı olmaqla bərabər bu sahələri dərindən bilirdi. Avropa musiqisinə, not sisteminə bələdliyi imkan verirdi ki, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev teatr pərəstişkarlarını teatr yaradıcılarına çevirə bilsin. Bakıda yaşadığı illərdə o, təkcə bədii yaradıcılıqla məşğul olmurdu. Uzun müddət maarif komissarlığında çalışmış, dövlət teatrlarında müfəttişlik etmiş, eyni zamanda, incəsənət şöbəsinin müdiri olmuşdur. On ilə yaxın müddət ərzində də Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsində ədəbiyyatdan dərs demişdir. Onun pedaqoq kimi fəaliyyət göstərməsini də Nəriman Nərimanov məsləhət bilmişdi. Hansı sahələrdə fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq bu maarif və mədəniyyət sevdalısı mükəmməllik simvolu idi. Ədəbiyyatşünas alim Firudin Hüseynov yazırdı: "XX əsrin əvvəllərində yazıb-yaradan ədiblərimiz arasında Cəlil Məmmədquluzadədən sonra ən gözəl bədii dil Haqverdiyevin dilidir. Ədibin dilindəki əlvanlıq yalnız sözün sadəliyi və gözəlliyi ilə qalmır. Bu, ifadənin cümlənin xüsusi rəng ilə qurulmasında görünür... Xalq danışıq dilinin zənginliklərini canlı, şirin, söz və ifadələrini cəsarətlə yazıya gətirirdi".

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev həm də dövrünün böyük jurnalisti idi. O, "Həyat" qəzetində və "Molla Nəsrəddin" dərgisində çeşidli janrlarla çıxış edirdi. O, "Molla Nəsrəddin" jurnalının fədakar əməkdaşlarından biri idi.

1933-cü ildə vəfat edən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin qəbri Fəxri xiyabandadır.

Cəmi 63 il yaşamış bu böyük ədibin repressiyalardan necə qurtulduğu maraqlıdır. Bu barədə qardaşı oğlu Teymur Hacıyevin söylədikləri o illərin vahiməsini bir daha xatırladır: "Atası Əsəd bəy Ağbulaqda kəhriz qazdırmışdı. İndi də həmin su mənbəyi "Əsəd bəy kəhrizi" adlanır. Əbdürrəhim bəyi və qardaşlarını saxlayıb böyüdən Həsənalı bəyin böyük mülkləri, var-dövləti var idi. Nənəmiz Hüsnücahan xanım Qarqar çayından ayrılan və yeddi kəndi su ilə təmin edən bir kəmər çəkdirmişdi. Adına "Xatun arxı" deyirdilər. Qardaşlardan üçü Rusiyada hərbi təhsil alaraq çar ordusunun yüksək rütbəli zabitləri oldu. Həmid bəy Şuşada qalmışdı, təsərrüfatı idarə edirdi. Əbdürrəhim bəy də Pənahabadın salınmasında böyük işlər görmüş Mamay xanın nəslindən olan Məşədi Mamayın qızı Tükəzbanla evlənmişdi. Təəssüf ki, onların övladı olmayıb. İstər bacısının övladları, istərsə də qardaşları o dövrdə böyük nüfuz qazanmışdılar. Çox sevdiyi qardaşı Abbas bəy gözügötürməyənlərin şərinə düşüb. Uzun müddət Sibirə sürgün olunub. Sonralar öz xahişi ilə cəbhəyə göndərilib. Göstərdiyi qəhrəmanlığa görə "Müqəddəs Georgi xaçı" ilə təltif olunub. Arxasınca da Saleh bəy cəbhəyə üz tutub. Bundan ruhlanan o biri qardaş Zeynalabdin də hərbiyə bağlanıb. Abbas bəy həm də "Polnıy kavaler Georgiyevskoqo Kresta" adı almışdı. 1905-ci ildə erməni-müsəlman qırğını zamanı Abbas bəyə xəbər çatır ki, əmisi Əbdülkərim bəyi ermənilər çox vəhşiliklə qətlə yetiriblər, kəndin əhalisini qırıblar. O, dərhal Qarabağa qayıdaraq (o vaxt ona çarın əmri ilə "Sultan Karabağa" titulu da verilmişdi) Şuşanın ermənilərdən təmizlənməsində fəaliyyət göstərmişdir.

Müsavat hökuməti dövründə hərbi nazir təyin edərkən general Mehmandarovun əvəzinə general Şıxlinskinin namizədliyini irəli sürən Abbas bəyin təklifi qəbul olunmur. Abbas bəy çıxış edərək bildirir ki, Mehmandarov böyük hərbçi olsa da, boynundan xaç asmasına və hərbi andına görə rus ordusuna qarşı vuruşmayacaq. Təəssüf ki, təcrübədən çıxış edən bu böyük hərbçinin fikri qəbul olunmayıb. Teymur Hacıyev söyləyir: "Yoxsa XI qızıl ordu heç nə edə bilməzdi. Cümhuriyyətin süqutuna dözə bilməyən Abbas bəyin ürəyi partlayıb.

Əmim Saleh bəy rus-yapon müharibəsində polkovnik rütbəsində həlak olub. Kiçik qardaş, yəni mənim atam Zeynalabdin bəy mahir Cıdır ustası olub. Hətta qardaşı Abbas bəyin ona bağışladığı Alapaça adlı atı ilə üç dəfə Rusiya çempionu olmuşdu. İki qızıl, bir bürünc priz almışdır".

Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Zeynalabdin bəy Bakıda Cıdıra rəhbərlik edirmiş. Teymur müəllim söyləyir: "Bir axşam Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevə dostları çatdırıblar ki, bu gecə Zeynalabdin bəyi aparacaqlar. "Xalq düşməni" adı ilə onu tutmaq üçün əmr hazırlanıb. Bu, adi xəbər deyildi. Hər kəlməsindən ölüm hökmü tökülürdü. Bu səbəbdən də Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev qardaşının dərhal Şuşaya getməsini məsləhət görüb. Sonra özü də Şuşaya gəlib. Repressiyanın təzəcə başlamış dalğasından xilas yolunu qaçmaqda görən ədib qardaşının Azərbaycandan çıxmasını məsləhət bilib. Beləliklə də Zeynalabdin bəy 1926-cı ildə İrana, oradan da Türkiyəyə gəlib. Onda mən bələkdə olmuşam. Bizə - iki qardaşa və anama bəy ailəsi olduğumuza görə güllələnmə kəsilib. Anam Tubu bu haqsızlığa dözməyərək dünyasını dəyişib. Ana babamız Məşədi Novruz və nənəmiz Firəngiz xanım soyadımızı, ata-anamızın adını dəyişdirərək bizi qorumağa nail olublar. Onlar bizi köynəklərindən keçirərək öz ad və soyadlarını verdilər. Beləliklə, bizi "bəylik" statusundan "xilas" etdilər. Nəcabətimizdən sübut qalmasın deyə bütün nişanələr, albomlar, fotolar, məktublar və başqa əşyalar məhv edildi. Babamız Məşədi Novruz bizi xilas etmək xatirinə canını güllə qabağına verdi. Məni və böyük qardaşım Saleh bəyi ana nənəmiz min bir əziyyətlə saxladı, oxutdu. Hətta Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin qardaşı balaları olduğunu da gizlətmişik ki, əmimə xətər toxunar. Təbii ki, baş verən bu ədalətsizliklər, qiyamlar Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev kimi həssas təbiətli bir insanı için-için yeyirdi. Elə ona görə də qəflətən ürəyi dayandı. Atamdan isə bir xəbər-ətər çıxmadı. Yalnız çox sonralar rəhmətlik Xan Şuşinski xəlvətcə danışmışdı ki, İranda qastrol səfərində olarkən konsert zamanı atam ona yaxınlaşaraq görüşüb".

Teymur Hacıyev Ağdamda bir nömrəli orta məktəbi qızıl medalla bitirib. Bir müddət dəmiryolunda çalışıb. Sonralar qabaqcıl mexanizator olub. İkinci Dünya müharibəsindən sonra Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutuna daxil olub. Hətta aspiranturada təhsil alıb. 1960-cı ildə texnika elmlər namizədi adı almaq üçün dissertasiya müdafiə edib. Yüz əllidən çox elmi əsərin müəllifidir. Lakin bəy övladı olması daim bir qara kabus kimi onu izləyib. Hətta repressiya qurbanları bəraət aldıqda da belə bu gecikmiş mərhəmətdən onlara pay düşməyib. Min əziyyətlə başa vurduğu doktorluq dissertasiyasını müdafiə etməyə imkan verməyiblər. "Şükür ki, dövlət müstəqilliyimizi qazandıq. Bunun da sayəsində halal adımıza, sanımıza qayıtdıq. Yoxsa mənim ürəyim partlardı. Nələr gəlmədi başımıza. Gah məni kommunist partiyasından azad etdilər, gah institutdan qovdular... Şərəfli nəslimiz töhmət, qınaq hədəfi olmuşdu".

Teymur Hacıyev geniş dünyagörüşlü şəxsiyyət, Vətənini, dövlətini ürəkdən sevən əsl vətəndaşdır. "Şuşada dörd yerdə mülkümüz var", - dedi. Müqabilində "var idi" söylədik. Etiraz etdi: "Xeyr var. Torpağımızı da aparmayıblar ki, gedib yenə tikərik. Mən 85 yaşımı ona görə gözləməmişəm ki, Qobustanda arıçılıqla məşğul olum. Mən Şuşaya qayıtmalıyam. Üstümdə bu boyda nəslin adı var. Mən onların ruhu qarşısında övladlıq borcumu qaytarmalıyam".

Teymur Hacıyev danışdıqca yalnız kitablarda müxtəlif şəkillərini gördüyümüz şıx geyimli Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin əzəmətli siması gözlərimiz önündə canlanırdı. Qardaş oğlu da əmisinə bu qədər çox bənzəyərmiş?! Tanrının nəqşidir. Ömür itmir, bitmir, davam edir!

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2010.- 10 iyun- S. 7.