Yenə fəsli-bahar
oldu
Zimistanın ömrü sona yetdi. Üzümüzə müqəddəs Novruzun nəfəsi dəyməkdədir. Yenə ruhumuzun
dirçəldiyi, əhvalımızın
yüksəldiyi məqamdır.
Novruzun
son çərşənbəsini qarşılayırıq.
Fevralın 23-dən başlanan
çərşənbə axşamlarında xalqımız
Qabaqda seli gözəl,
Dalınca yeli gözəl.
Yaxasında sünbülü,
Başında teli gözəl!
(Su, Yel, Torpaq və Günəş)
İlaxır çərşənbəsinin
el arasında müxtəlif
adları var: Axırçərşənbə, Yel çərşənbəsi,
Çərşənbə Suri və nəhayət,
Torpaq çərşənbəsi.
Bu adların təbiət
ünsürləri ilə
bağlı sıralanmasının
mühüm mənası
var. Müşahidələr təsdiqləyib ki, Su, Od, Hava
(Külək) birləşərək
torpağa oyanış
gətirir, onun canını qızdırır,
hərarətini artırır.
Beləliklə də təbiət
oyanır. Torpağın qara bağrı yarılaraq zümrüd rəngli zərif gözəlliklər üzümüzə
boylanır. Hətta qar
əriməmiş yerlərdə,
buz bağlamış
kol diblərində belə bənövşələr
qışa meydan oxuyur. Çiynini onun sərt
ağırlığına verərək üzə çıxır.
İlaxır çərşənbələrinin özünəməxsusluğu illərin sınağından
çıxmışdı. Hər bir
çərşənbə axşamı xoş ovqatla, sevinclə qeyd edilir. Amma ilaxır çərşənbəsi
bunlardan bir qədər fərqlənir.
Bu çərşənbədə
tonqalın üstündən
atılır, fala baxılır, eləcə
də qulaq falına çıxılır.
O, ilin ən əziz, müqəddəs günü
sayılır, əsl
bayram səviyyəsində
keçirilir. İlaxır çərşənbələrinin mərasim və ayinləri həmişə
zəngin olur. Əvvəlki çərşənbələrin
hamısı - suların
daşması da, küləyin əsməsi
də, ocaqda odların qalanması da torpağın üzərində, onun qoynunda baş verir. Ona görə də
Torpaq bu çərşənbələrin "komandanıdır". Novruzun simvolu
olan səmənini hazırlamaq üçün
məhz birinci çərşənbədə buğdanı islağa qoyurlar.
Torpaqla bağlı
yaranan el sözləri
də məna dərinliyinə görə
seçilir: "Torpağa
göz ağardanda üz ağardar",
"Torpaqdan pay olmaz",
"Torpaq ovuclayan qızıl ovuclar",
"Torpaq deyər: sən mənə tər ver, mən
sənə bar verim",
"Yel qulaqlı olar", "Torpağın
qarası üz ağardar", "Torpaqla
oynayan ac qalmaz",
"Torpağa xor baxsan, o sənə kor baxar", "Torpaq deyər: öldür məni, dirildim səni", "Torpağı bir yerdən götürülüb".
Andlar və alqışlarda da torpağın böyüklüyü,
müdrikliyi, müqəddəsliyi
barədə qiymətli
fikirlər var. Hələ
əski dövrlərdən
üzü bəri insanın ən böyük andı torpağa ünvanlanıb:
"Torpaq haqqı",
"Yer haqqı",
"Torpağında qara
yellər əsməsin",
"Torpağın yada
qismət olmasın",
"Torpağına dolu
düşsün", "Torpağın həmişə
gül bitirsin",
"Torpağı sanı
yaşayasan", "Torpağını
torba ilə daşısınlar", "Torpağa
tapşırıldı", "Torpaq başına tökülsün", "Üstünü
örtməyə torpaq
tapılmasın".
Torpaqla bağlı
bilməcələrin də
kəsb etdiyi mənalar diqqət çəkir: "Yer üzünün qarası,
ağacların anası"
(Torpaq) və yaxud da:
Mal etsən,
malın olar,
Şanında balın
olar,
Yazda, yayda çullanar,
Qış fəsli yalın olar (Torpaq).
İlaxır çərşənbəsi və
onun nemətləri ilə bağlı müxtəlif bilməcələr
mövcuddur. Məsələn:
Altı daş,
üstü daş - arasında çəməni
Qazanda bişən duzsuz aşımdır mənim
(səməni halvası).
* * *
Sac üstündə
çatlayar,
Ovucdan-ovuca addayar (qovurğa).
Dolu olar yelini,
Bəzəyərlər gəlini (Novruz xonçası).
Qırmızı xatun xonçanı bəzər (boyanmış
yumurta).
El-obada addanar,
Şirin olar daddanar,
Gah attanar, yellənər,
Gah alışar, oddanar (Axırçərşənbə).
Say istəsən
say verər,
Pay istəsən
pay verər,
Əyilib gülün
dərsən,
Xoşbəxt ömür,
ay verər
(Novruz bayramı).
Torpaq çərşənbəsinin gözəl məziyyətlərindən
biri də odur ki, ilaxır
gecəsi bütün
küsülülər barışmalıdır. Hamı təzə
paltar geyməli, xoş sözlər danışmalı, qəlbə
toxunan ifadələr,
ovqatı korlayan kəlmələr işlətməməlidir.
Çünki ilaxır çərşənbəsində
adətən, qapıya
qulaq falına gələrlər. Deyirlər ki,
ilkin olaraq hansı sözü eşitsən, ilin o cür başa çatacaq. Ona görə
də Axırçərşənbədə
nəhs danışmaq,
kefsizləşmək, nalayiq
işlərə yol vermək, qeybət etmək olduqca günahdır. İnanclara görə,
çərşənbə axşamı qulağı
cingildəyənə mütləq
xəbər gələr.
Axırçərşənbədə təkcə libası
deyil, fikri, davranışı, insanlara
münasibəti, bütövlükdə,
yaxşılığa doğru
mütləq dəyişmək
gərəkdir. Təbiətin özündə belə,
o axşam hər şey təzələnir,
dəyişir. Bu axşam yandırılan bayram tonqalının ətrafında insanlar dövrə vuraraq üstündən tullanır,
üzərlik yandırır,
"ağırlığım, uğurluğum odlara tökülsün" deyirlər.
Nişanlı qızları ocağın
başına fırladırlar.
Xoşbəxt olsun deyə,
ona xeyir-dua verirlər. Ailə qurmaq istəyən
gənclərlə bağlı
Tanrıya üz tutub dualar edirlər
ki, bəxtlərinə
gün düşsün.
Axırçərşənbədə açılan bayram süfrələri də əvvəlkilərdən fərqlənir. Folklorşünas alimlərin araşdırmalarına
görə, hələ
qədim zamanlarda Novruz süfrəsinə bol nemətlərin düzülməsi yeni başlayacaq ilin barlı-bərəkətli, firavan
olmasının simvoluna
çevrilərdi. Süfrəyə yeddi cür nemətin qoyulması müqəddəs sayılan
7 rəqəmin uğur
gətirəcəyinə işarədir.
Azərbaycanın bir sıra bölgələrində, xüsusilə
də Naxçıvanda,
Zəngəzurda ilaxır
çərşənbəsi "Yeddi ləvin bayramı" adı ilə tanınır.
İslamdan çox əvvəl süfrəyə
"Ş" hərfi ilə
başlanan yeddi cür nemət qoyularmış: şərbət,
şəkər, şam,
şərab, şabalıd,
şor, şirni və sairə. Sonralar islamın dönəmində
şərab yasaq olduğu üçün
"Ş" hərfi "S" hərfi ilə əvəz edilib. Ona görə də ilaxır çərşənbəsində süfrəyə yeddi nemət düzülməlidir:
su, süd, səməni, səbzə,
sumaq, sarıkök, sünbül və s.
Hələ qədim zamanlardan bu gözəl axşama xüsusi hazırlıq görülərdi. Əvvəlcədən ev-eşik təmizlənər, xüsusi bayram tədarükü hazırlanardı. Yumurta boyanar, qovurğa qovrular, plov süzülər, şirniyyatlar bişirilər. Bu bayram kənd yerlərində daha gözəl keçirilir. Həmin axşam bütün həyətlərdən xoş ətirli rayihələr insanları bihuş edir. Hamı bu bayramda bir-birini təbrik etməyə tələsir, bayram axşamı ailənin sayı qədər süfrədə şam yandırılar, niyyət tutular. Həmin axşam uşaqlar qapı-qapı gəzib bayram payı alırlar. İnsanlar o gecə səhərədək şənlik edirlər. Nə xoş ki, bu ənənə davam edir.
İlaxır çərşənbəsi
günü sübh tezdən bulağa gedər, evə su gətirər, əl-üzünü axar
suda yuyarlar. Mütləq bulaqdan yeddi daş gətirib evdəki nemət dolu qabın içinə atarlar ki, bolluq
olsun. İlaxır çərşənbəsində oxunan nəğmələrin,
mahnıların öz
coşqunluğu var:
Səməni, ay səməni,
Göyərdərəm mən səni.
Səməni, saxla məni,
İldə göyərdərəm
səni.
Sinəsində sellər, sular şaqqıldadı, ocağında
odlar qalandı, küləklər belədən-belə
ərzi başına götürdü və nəhayət, bütün
bunların müqabilində
insan oğlunun ürəyinə yeni sevinclər gətirmək
üçün saçaqlanmış
sarı sünbülü
ona hədiyyə etdi Torpaq. Bununla
da ona baş
əyən insanı ucaltdı, əməyini boş vermədi, süfrəsinə bar-bərəkət
göndərdi. Ona görə
də sinəsi sünbüllü torpağımızı
ürəkdən sevir,
onun hər qarışı uğrunda
candan keçməyə
hazırıq. İllərin
sınağından çıxıb
ki, ilaxır çərşənbəsi üzünü
ulu Tanrıya tutub ürəkdən nə alqış etsən, nə diləsən, yerinə yetər, Torpaq müqəddəsdir.
Ondan pay olmaz. İllərdir ki, tarixi torpağımızın
bir hissəsi param-parça olub yağı tapdağı altında inildəyir. Qoy soydaşlarımızın
bu axşam əlləri ulu Tanrıya açılsın:
Sən bu qədim və halal torpağımıza dinclik, sakitlik və bütövlük ərməğan et! Qoy yağıların murdar əl-ayağı torpaqlarımızdan çəkilsin.
Onu təmizliyə çıxarmaq üçün
yağan yaz yağışları məmləkətimizin
yaralı torpaqlarına
məlhəm qoysun. Qarşıdan ulu Novruz gəlir. Bayramınız mübarək!
Siz Allah, xoş danışın!
Yarım qulağa çıxıb.
Qızım bulağa çıxıb,
Enib bulağa çıxıb.
Flora XƏLİLZADƏ
Azərbaycan.- 2010.- 16
mart.- S. 7.