O, aviasiya vurğunu idi...

Çoxşaxəli istedad sahibi

Üzeyir Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəyli böyük istedada malik olmuşdur. Şərqdə ilk operanın ("Leyli və Məcnun"), habelə ilk qəhrəmanlıq musiqi epopeyasının ("Koroğlu"), yüzlərlə mahnı və simfonik əsərlərin müəllifi olan Üzeyir bəy tarixə dahi bəstəkar kimi düşmüşdür. Bununla yanaşı, o, istedadlı skripkaçı, poliqlot (ərəb, fars, rus dillərini mükəmməl bilirdi), jurnalist-felyetonçu, pedaqoq, akademik, rektor və... riyaziyyatçı olmuşdur. Azərbaycanda ilk riyaziyyat dərsliyinin müəllifi kimi də onu "Birincilər" dəstəsinə daxil etmək olar. 22 yaşında ikən "Hesab məsələləri" adlı riyazyyat dərsliyi yazaraq, ana dilində təhsil alan balalara ərməğan etmişdir...

Bəs Üzeyir bəyin aviasiya ilə "dostluğunu" təsdiq edən hansı əşyayi-dəlildən danışmaq olar? Belə dəlillər var. Amma tələsməyin, onlara çatanacan böyük şəxsiyyətin siqlətində olan bəzi "incəliklərdən" danışmalı olacağıq.

Əcnəbi göydə balonlarla gəzir...

Üzeyir bəy Qori Müəllimlər Seminariyasında oxuyarkən bir sıra təzyiqlər və ədalətsizliklərlə qarşılaşmışdır. Bunun səbəblərindən biri o idi ki, azərbaycanlıların (tatarların) təhsil aldığı müsəlman şöbəsində Azərbaycan dilindən dərs keçilmirdi, hətta tənəffüs zamanı ana dilində danışan azərbaycanlıları müxtəlif cəzalar gözləyirdi. 1900-cü ildə seminariyanın hazırlıq kursunda oxuyan 15 yaşlı Üzeyir də bu səbəbdən tənbeh olunmuşdu. O, əllərini səmaya uzadıb, ana dilində istehza ilə tez-tez söylədiyi iki misra şeir üstündə seminariya rəhbərliyi tərəfindən töhmət almışdı. Bu misralar isə Mirzə Ələkbər Sabirin məşhur şeirindən parça idi: "Əcnəbi göydə balonlarla gəzir, Biz hələ avtomobil minməyiriz..." Ötən əsrin qocaman jurnalist-mühərrirlərindən olan Qulam Məmmədli söyləyirdi ki, "adətən "qaraqabaq" olan Üzeyir bəy həmin hadisəni tez-tez xatırlayıb gülərdi..."

Üzeyir bəy sonralar yazırdı: "Qori Seminariyasını qurtarmış müəllimlərin əksəriyyəti ana dilində savadlı olmurlar, ondan ötrü ki, haman seminariyada ana dilində dərs oxunmur. Orada ancaq həftədə iki dəfə şəriət dərsi oxunur. Əgər seminariyanın müsəlman şöbəsi Azərbaycanın şəhərlərindən birinə köçürülsə, o halda ana dilində savadlı müəllımlərimiz çox olar və o sayədə maarif işimiz bir qədər sürətlə irəli gedər, indiki ağlar halında qalmaz..."

Ü.Hacıbəylinin 45 illik publisistik fəaliyyətinin bünövrəsi də Qori Seminariyasında qoyulmuşdur. Onun "Dəllək" adlı ilk mənzum felyetonu məhz bu seminariyadakı qadağalara həsr olunmuşdu...

Pilotlar "yağışı"...

Sən demə, gənc Üzeyirin dilindən düşməyən və bir vaxtlar ona "töhmət" qazandıran "Əcnəbi göydə balonlarla gəzir, Biz hələ avtomobil minməyiriz" misraları böyük bəstəkarın aviasiyaya və pilotluq peşəsinə rəğbət hissindən, habelə ölkəmizdə bu sahənin inkişaf etdirilməsi istəyindən doğurmuş. Ötən əsrin 30-cu illərində ölkənın aviasiya təsərrüfatında baş verən böyük "ajiotaj" bəstəkarın bu həvəsini daha da coşdurmuşdu...

Moskvadakı Menjinski adına zavodun kollektivi belə bir çağırışla ölkə əhalisinə müraciət etmişdi: "Vətənə 150.000 pilot verək!" Bu çağırışdan sonra bütün müttəfiq respublikalarda, o cümlədən Azərbaycanda təyyarəçi peşəsinə yiyələnmək hərəkatı geniş vüsət almışdı. Hitler Almaniyasının get-gedə quduzlaşdığı və amansız müharibənin yaxınlaşdığı bir zamanda bu hərəkatın mənasını və məsuliyyətini hər kəs dərindən anlayır, aviasiyanı gücləndirmək naminə əlindən gələni əsirgəmirdi. Bakıda yaradılmış təyyarəçilik məktəbi ilə yanaşı, könüllülər üçün aviaklub da fəaliyyət göstərirdi. Gənc əməkçilər və tələbələr işdən və təhsildən kənar vaxtlarını aeroklubun məşq meydançalarında keçirir, paraşütlə tullanma, pilot-təyyarəçi, digər aviapeşələrə yiyələnirdilər. Bakı aeroklubunun yaradıcıları və təlimatçıları arasında Azərbaycanın ilk qadın təyyarəçilərindən Leyla Məmmədbəyova və Sona Nuriyeva da vardı. Bakı aeroklubu fəaliyyəti dövründə ölkə aviasiyası üçün 4.000-dən çox desant-paraşütçü və pilot hazırlamışdı. Bir faktı da əlavə edək ki, Azərbaycanın ilk qadın hərbi təyyarəçisi Züleyxa Seyidməmmədova və ilk Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Adil Quliyev təyyarəçilik peşəsinin ilkin sirlərini Bakı aeroklubunda öyrənmişlər...

Bütün bunlar dahi bəstəkarın gözləri qarşısında baş verir, hisslərini cuşa gətirirdi. Məhz bunun nəticəsi olaraq, məşhur "Pilotlar" nəğməsi yaranmış oldu.

Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Pilotlar" nəğməsi 1939-cu ildə yazılmışdır. Yalnız ölümündən sonra, 1953-cü ildə "Azərnəşr" tərəfindən kütləvi şəkildə çap olunmuşdur. Fortepianonun müşayiətilə ifa olunan bu nəğmə iki dildə - Azərbaycan və rus dillərində səsləndirilir. Azərbaycan variantının sözləri Mirmehdi Seyidzadənin, rusca şeir mətni isə S.Nevedovundur...

Təəssüf ki, dahi bəstəkarın "Pilotlar" nəğməsi və ondan daha qiymətli olan "Aviatorlar marşı" əsəri uzun illər arxiv əsirliyində yatıb qalmışdır.

"Aviatorlar marşı" və "xilasedicilər"

Üzeyir bəy Hacıbəyli "Aviatorlar marşı" əsərini 1941-ci ildə, Böyük Vətən müharibəsinin başlanğıc dövründə bəstələmişdir. Müharibə illərində az-çox dəbdə olan bu əsər sonralar unudularaq arxiv materialına çevrilmişdir. Onun əlyazması yalnız müstəqillik dövründə üzə çıxarılmış, mütəxəssislər tərəfindən "canlandırılaraq" yenidən həyata qaytarılmışdır. Özü də yeni "qiyafədə", daha möhtəşəm ifada.

Bəs kimdir o "xilasedicilər" ki, dəyərli bir musiqi əsərini arxiv "əsirliyindən" qurtarıb, geniş ictimaiyyətin istifadəsinə veriblər? Bu sualın ən düzgün cavabını Milli Aviasiya Akademiyasının Mülki Aviasiya Muzeyinin direktoru, əməkdar mədəniyyət işçisi Şəmsəddin Əşrəf oğlu Axundov verir:

- Beş il əvvəl, Mülki Aviasiya Muzeyinin eksponatlarını "dən-dən" topladığımız dövrdə yaxın dostlarımdan biri məsləhət gördü ki, "Üzeyir bəyin "Aviatorlar marşı"nı tapın, gərəyiniz olar". Doğrudan da belə bir əsər muzeyimizin "baş eksponatı" ola bilərdi. Odur ki, axtarışa başladıq. Arxivlərə, musiqi, sənət ocaqlarına baş vurduq, "gördüm" deyən olmadı. Bu zaman Üzeyir bəyin ev-muzeyinə müraciət etdim. Sən demə, axtardığımız "xəzinə" burada yatırmış. Ev-muzeyin direktoru Səadət Qarabağlı bu işdə yaxın köməkçimiz oldu. Uzun axtarışdan sonra köhnə kağız qovluqların birindən "Aviatorlar marşı"nın rəngi solmuş, bəstəkarın əl xətti ilə yazılmış not vərəqini tapdıq... Lakin bu, hələ işin yarısı idi. "Marşı" cana gətirmək, səsləndrmək üçün səriştəli mütəxəssislərə, musiqi kollektivlərinə ehtiyacımız vardı. Yaxşı ki, bu cür vətənpərvər insanlar tez tapıldı.

"Aviatorlar marşı" görkəmli musiqiçi, Milli Konservatoriyanın rektoru, professor Fərhad Bədəlbəylinin rəhbərliyi altında respublikanın xalq artisti Yaşar İmanov tərəfindən aranjeman edilərək nota köçürüldü. Sonra əsər Müdafiə Nazirliyinin hərbi orkestri tərəfindən Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında xalq artisti Yusif Axundzadənin dirijorluğu ilə səsləndirilərək diskə yazıldı. Və...

Ş.Axundovun sözünün davamı olaraq deyək ki, dahi bəstəkar Ü.Hacıbəylinin həyata qaytarılmış "Aviatorlar marşı" bu gün möhtəşəm simfonik əsər kimi dinləyiciləri hünərə səsləyir. Bu marş aviatorlarımızın, bir növ, şücaət himninə çevrilmişdir...

Yusif KƏrimov,

yazıçı-publisist

Azərbaycan.- 2010.- 18 sentyabr.- S. 4.