Azərbaycanda audit: təşəkküldən beynəlxalq standartlara doğru

"Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatı inkişaf etdikcə və onun dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası gücləndikcə iqtisadi-maliyyə münasibətlərində şəffaflığın təmin olunmasında, iqtisadi cinayətkarlığa və korrupsiyaya qarşı mübarizədə auditin imkanlarından daha geniş istifadə etmək zərurəti yaranır. Bunun üçün müstəqil maliyyə nəzarəti sahəsində mütərəqqi dünya təcrübəsini öyrənmək və milli iqtisadiyyatın xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla ölkəmizdə tətbiqini genişləndirmək çox vacibdir".

İlham ƏLİYEV

Ümummilli liderimiz, müstəqil Azərbaycan dövlətinin memarı və qurucusu Heydər Əliyev tərəfindən imzalanmış "Auditor xidməti haqqında" 1994-cü il 16 sentyabr tarixli Azərbaycan Respublikası Qanununa əsasən yaradılmış Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının fəaliyyətə başlamasından 15 il ötür.

Azərbaycan Respublikasının müstəqil, demokratik inkişaf yoluna qədəm qoymasından sonra ölkədə həyata keçirilən iqtisadi islahatlar və idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi, xəzinədarlıq sisteminin yaradılması, nazirlik, komitə və başqa mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarında mövcud olan nəzarət-təftiş qurumlarının ləğv olunması, dövlət orqanlarına onların öz səlahiyyətlərinə aid olmayan yoxlamalar aparılmasının qadağan edilməsi və bu istiqamətdə ardıcıl şəkildə həyata keçirilən digər məqsədyönlü tədbirlər ölkədə beynəlxalq standartlara cavab verən maliyyə nəzarəti sisteminin qurulmasını zərurətə çevirdi və maliyyə nəzarətinin bütün dünyada geniş yayılmış, mütərəqqi forması olan auditin (auditor xidmətinin) Azərbaycanda da tətbiqi həyati tələbata döndü.

"Auditor xidməti haqqında" qanunun qəbul olunması ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin demokratik dünya dəyərlərinə sədaqətinin, bazar iqtisadiyyatı sistemində auditə verdiyi dəyər və əhəmiyyətin parlaq təzahürü idi.

Ölkədə auditor xidmətinin dövlət tənzimlənməsini təşkil etmək, bu sahədə olan və Azərbaycan Respublikasında auditor xidmətinin inkişafına və təkmilləşdirilməsinə yönəlmiş normativ aktların layihələrini, tədbirlər sistemini hazırlamaq, dövlətin, təsərrüfat subyektlərinin və auditorların (auditor təşkilatlarının) mənafelərini müdafiə etmək, öz fəaliyyətində "Auditor xidməti haqqında" qanundan, digər qanunvericilik və normativ hüquqi aktlardan irəli gələn tələblərə auditorlar (auditor təşkilatları) tərəfindən riayət edilməsinə nəzarət məqsədilə yaradılan və 1996-cı il aprelin 4-dən fəaliyyətə başlayan Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası ötən illər ərzində Azərbaycanda auditor xidmətini mütərəqqi dünya təcrübəsinə uyğun şəkildə təşkil etmək və tənzimləmək, milli audit sisteminin inkişafını təmin etmək üçün ən əvvəl, mükəmməl normativ hüquqi bazanın yaradılması qayğısına qalmış və bu məsələni daim diqqət mərkəzində saxlamışdır. Nəticədə 1994-2010-cu illər ərzində üst-üstə 200-dən artıq normativ hüquqi aktda, o cümlədən dövlət başçısının imzaladığı 50-dən artıq fərman və sərəncamda müstəqil auditin iqtisadiyyatda tətbiqi zərurəti və tətbiq sahələri, fəaliyyət istiqamətləri əksini tapmışdır. Azərbaycanda sosial-iqtisadi inkişafın təkcə son beş ilində auditor xidməti ilə əlaqədar 39 hüquqi akt, o cümlədən 9 qanun qəbul edilib. Onlardan 2-si - "Auditorların peşə məsuliyyətinin icbari sığortası" və "Daxili audit haqqında" qanunlar MDB məkanında analoqu olmayan qanunvericilik aktlarıdır.

Təxminən on il əvvəl Azərbaycan Respublikasında audit sisteminin inkişafı konsepsiyası hazırlanarkən qabaqcıl dünya təcrübəsi nəzərə alınmaqla, daxili auditin geniş tətbiqi mühüm vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdu. Bu gün isə qanuni iftixar hissi ilə qeyd edirik ki, artıq bu problem həllini tapmışdır. Azərbaycan Prezidenti möhtərəm İlham Əliyevin təqdimatı əsasında 2007-ci il mayın 22-də Milli Məclis tərəfindən qəbul edilmiş, Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə "Daxili audit haqqında" qanunun məcburi auditin obyektləri üzrə mərhələlərlə tətbiqi müddətləri müəyyənləşdirilmişdir. Daxili auditin özünütənzimləməsi isə qanunla daxili auditorların ictimai birliyinə - düz 12 il əvvəl Auditorlar Palatasının müraciətinə əsasən mənzil-qərargahı ABŞ-da yerləşən beynəlxalq Daxili Auditorlar İnstitutunun MDB ərazisində yaradılmış ilk bölməsi olan "Audit-Azərbaycan" ictimai birliyinə həvalə olunmuşdur. "Audit-Azərbaycan" ictimai birliyi öz qarşısına ölkəmizdə daxili auditor peşəsinin yayılması və inkişaf etdirilməsi, daxili auditorlar arasında peşə münasibətlərinin gücləndirilməsi, onların mənafelərinin və müstəqilliyinin qorunması, peşənin standart və normalarının işlənib hazırlanması, təkmilləşdirilməsi məqsədlərini qoymuş və bu istiqamətdə fəaliyyətini inamla davam etdirmişdir.

Ötən müddət ərzində birlik yetərincə təşkilatlanmış, daxili auditor peşəsinin təbliği və inkişafı üzrə nüfuzlu milli quruma çevrilmiş, 2008-ci ilin yanvarından isə institut statusu almışdır - indi birlik rəsmən Azərbaycan Daxili Auditorlar İnstitutu (ADAİ) adlanır. "Daxili audit haqqında" qanunun tətbiqinin icrası ilə əlaqədar Auditorlar Palatası Azərbaycan Daxili Auditorlar İnstitutu ilə birlikdə "Daxili auditin əsasları" adlı kurs təşkil etmiş, müxtəlif idarə və müəssisələr üçün sertifikatlı daxili auditorların hazırlanmasına başlamışdır. İndiyə qədər 18 kurs keçirilmiş və bu kursları bitirən 188 nəfər daxili auditor sertifikatı almışdır. Həmçinin, Auditorlar Palatası əməkdaşlarının və ADAİ üzvlərinin qüvvəsi ilə 20 çap vərəqi həcmində "Daxili audit" adlı dərs vəsaiti hazırlanaraq Təhsil Nazirliyinin qrifi ilə nəşr etdirilmişdir. Bundan əvvəl isə Palata Şurasının qərarı ilə "Daxili audit: Qanunvericilik və normativ sənədlər" toplusu, habelə beynəlxalq Daxili Auditorlar İnstitutunun rəsmi icazəsi ilə "Daxili auditin peşə təcrübəsi üzrə beynəlxalq standartlar"ın Azərbaycan dilində tərcüməsi nəşr edilərək ADAİ-nin üzvlərinə paylanmışdır. Bundan əlavə, "Müəssisə və təşkilatlarda daxili audit xidmətinin təşkili üzrə nümunəvi proqram" da işlənib hazırlanmışdır. Auditorlar Palatası tərəfindən ölkədə daxili auditin təbliğinə, daxili auditor peşəsinin inkişafına bu qədər diqqət yetirilməsinin isə bir əsas səbəbi var: müəssisə və təşkilatlarda idarəetmənin səmərəli təşkilinə yardım edən daxili audit nəticə etibarilə kənar (müstəqil) auditor yoxlamalarının özülü hesab olunur və bu missiyanı yerinə yetirir.

Beləliklə, MDB ölkələri arasında birinci olaraq Azərbaycanda daxili auditor fəaliyyətinin həyata keçirilməsi qanunvericiliklə hüquqi təsbitini tapmışdır. "Daxili audit haqqında" qanun Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin şəffaflığın təmin olunması və korrupsiyaya qarşı mübarizə strategiyasının hüquqi təməlində özünəməxsus yer tutmaqla, ölkəmizin beynəlxalq aləmdə nüfuzunun artmasına da əvəzedilməz bir töhfədir.

Qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş funksiya və səlahiyyətlərinə uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası milli audit sisteminin normativ hüquqi bazasının formalaşması sahəsində xeyli iş görmüşdür. O cümlədən mövcud qanunvericilik əsas götürülməklə və müvafiq beynəlxalq təcrübə və tövsiyələr nəzərə alınmaqla, 1996-2010-cu illər ərzində 38 əsas və 5 köməkçi (xidmətedici) audit standartı, 50-dək təlimat, qayda və metodik göstəriş, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrinin inkişaf xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq sahəvi auditlərin aparılmasına dair 11 proqram, habelə "Auditorların Peşə Etikası Məcəlləsi" işlənib hazırlanmış və Palata Şurasında təsdiqləndikdən sonra sərbəst auditorların və auditor təşkilatlarının istifadəsinə verilmişdir.

Auditin inkişafını şərtləndirən əsas amillərdən biri beynəlxalq tələblər səviyyəsində fəaliyyət göstərmək iqtidarında olan kadrların hazırlanması və onların ixtisas səviyyəsinin daim artırılmasıdır. Auditorların milli və beynəlxalq təcrübə baxımından hazırlanması mərhələsində gözlənilən nəticələrin əldə olunması üçün bir sıra xüsusiyyətləri nəzərə almaq, o cümlədən auditor adı almaq istəyən şəxslər qarşısında ixtisasın əhəmiyyətliliyi baxımından zəruri tələblər qoymaq; hazırlıq kurslarında beynəlxalq təcrübəyə uyğun zəruri ixtisas səviyyəsinə yiyələnməni təmin etmək; hazırlıq kursları dövründə praktika (təcrübə) keçilməsini təşkil etmək; auditor adı almaq üçün imtahan vermiş şəxslərin bilik səviyyələrini müvafiq beynəlxalq təcrübəyə uyğun hazırlanacaq meyarlar üzrə qiymətləndirmək Auditorlar Palatasının daim diqqət yetirdiyi məsələlərdir.

Ölkə qanunvericiliyinə görə, auditor fəaliyyəti sahibkarlığın xüsusi razılıq (lisenziya) tələb edən bir növüdür və Azərbaycan Respublikasının ərazisində auditor fəaliyyəti göstərmək hüququ verən lisenziyaların verilməsi Auditorlar Palatasının səlahiyyətlərinə aid edilmişdir. "Auditor xidməti haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununa görə, auditor adı almaq, yəni auditor fəaliyyəti göstərmək hüququ verən lisenziyanı əldə etmək üçün fiziki şəxslər müəyyən olunmuş qaydada imtahan verməlidirlər. Auditorlar Palatası auditor adı almaq üçün imtahanların təşkili və keçirilməsinə kadr hazırlığı sahəsində fəaliyyətinin mühüm istiqamətlərindən biri kimi baxır. Ötən illər ərzində auditor adı almaq istəyən şəxslər üçün Auditorlar Palatası tərəfindən 28 dəfə imtahan keçirilmiş, həmin imtahanlarda Azərbaycan Respublikasının 443 vətəndaşı iştirak etmiş və onlardan 367 nəfəri müvəffəq nəticə göstərərək, auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün lisenziya almaq hüququ qazanmışdır. Ümumiyyətlə isə 1996-2010-cu illərdə Auditorlar Palatası Azərbaycan Respublikasının ərazisində auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün 298 fiziki və 101 hüquqi şəxsə, o cümlədən 12 xarici hüquqi şəxsə lisenziya vermiş, ölkənin bütün ərazisini auditor xidməti ilə əhatə etməyə müvəffəq olmuşdur: hazırda Bakı, Naxçıvan, Sumqayıt, Gəncə, Lənkəran, Şəmkir və Beyləqan şəhərlərində 50-dən çox auditor təşkilatı (o cümlədən 5 xarici auditor təşkilatının filial və nümayəndəliyi), sadalanan ünvanlarda, habelə Abşeron, Cəlilabad, Zaqatala, Biləsuvar, Göygöl və Şərur rayonlarında fərdi sahibkar kimi 40 sərbəst auditor fəaliyyət göstərir.

Palatanın məqsədyönlü səyləri nəticəsində ötən 15 ildə ölkədə auditor xidmətlərinin göstərilməsinə dair yerinə yetirilmiş müqavilələrin sayı 21 dəfə, xidmətin həcmi isə 35 dəfəyə qədər artmışdır. O cümlədən təkcə 2010-cu ildə 2.553.686,6 manat məbləğində 2831 müqavilə icra olunmuşdur.

Auditorlar Palatası, həmçinin, auditor kadrlarının peşə-ixtisas səviyyəsinin təkmilləşdirilməsini daim diqqət mərkəzində saxlayır və bu sahədə işin ən müxtəlif forma və metodlarından istifadə edir. O cümlədən ixtisasartırma kursları təşkil olunarkən onların daimi və davamlı xarakter daşımasına, nəzəri və praktik istiqamətləri əhatə etməsinə xüsusi fikir verilir. İndiyədək Palatanın özündə auditorlar üçün xüsusi proqram əsasında 32 dəfə ixtisasartırma kursu təşkil edilməklə bərabər, beynəlxalq və regional təşkilatların humanitar yardım proqramları çərçivəsində Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarda, habelə beynəlxalq və regional audit qurumlarının dünyanın müxtəlif guşələrində keçirdiyi təlim kurslarında da auditorların və audit mütəxəssislərinin iştirakı təmin olunmuş, təmsilçilərimiz həm xaricdə, həm də ölkə daxilində müxtəlif miqyaslı və səviyyəli peşə tədbirlərində fəal iştirak etmişlər. Məsələn, təkcə Avropa Birliyinin TACIS proqramı çərçivəsində həyata keçirilən "Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının audit keçirmə qabiliyyətinin yüksəldilməsi, müflisləşmə və iflas üzrə mütəxəssislərin hazırlanması" layihəsinə uyğun olaraq "Mühasibat uçotunun beynəlxalq prinsipləri və auditin texnikası" adlı beynəlxalq kurslarda Auditorlar Palatasının 100-ə qədər auditor və mütəxəssisi, ümumilikdə isə 450 nəfərdən artıq Azərbaycan vətəndaşı iştirak etmişdir.

Yeri gəlmişkən, Auditorlar Palatası özünün beynəlxalq əlaqələrin qurulması üzrə fəaliyyətinə - beynəlxalq və regional peşə qurumlarında təmsilçiliyə, ikitərəfli əməkdaşlıq əlaqələrinin qurulmasına və inkişaf etdirilməsinə də məhz mütərəqqi xarici audit təcrübəsinin öyrənilməsi, milli kadrlara çatdırılması və yerli xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla ölkədə tətbiq edilməsi baxımından yanaşır. Hazırda Palatanın nüfuzlu peşə qurumlarında - Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyasında (IFAC), Mühasiblərin və Auditorların "Avrasiya" Beynəlxalq Regional Federasiyasında, Avropa Mühasiblər və Auditorlar Federasiyasında tamhüquqlu üzv, Sertifikatlı Mühasiblərin və Auditorların Avrasiya Şurasında isə assosiativ üzv sifətilə təmsilçiliyi, habelə Rusiya Federasiyası Auditorlar Kollegiyası və Rusiya Auditorlar Palatası, Türkiyə Sərbəst Mühasibəçi Mali Müşavirlər və Yeminli Mali Müşavirlər Odaları Birliyi və Türkiyə Daxili Auditorlar İnstitutu, Ukrayna Peşəkar Mühasiblər və Auditorlar Federasiyası və Ukrayna Auditorlar Birliyi, Qazaxıstan, Özbəkistan, Gürcüstan, Litva, Latviya, Çin, Böyük Britaniya, Fransa, Kanada, Rumıniya, Macarıstan, Polşa, Slovakiya və digər ölkələrin audit qurumları ilə əməkdaşlıq barədə saziş və niyyət protokollarının imzalanması, intensiv işgüzar əlaqələrin qurulması həm də Azərbaycan auditorlarının peşə-ixtisas səviyyəsinin müntəzəm olaraq təkmilləşdirilməsi məqsədlərinə xidmət edir.

Bundan əlavə, Auditorlar Palatası indiyədək 10-dan artıq yerli qurumla, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı və Azərbaycan Bank Tədris Mərkəzi, Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru yanında Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İdarəsi, Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı yanında Maliyyə Monitorinqi Xidməti, Azərbaycan Respublikasının Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi, Azərbaycan Respublikasının Hesablama Palatası, Azərbaycan Respublikası Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli Konfederasiyası, Azərbaycan Universiteti və s. ilə partnyorluq və əməkdaşlıq sazişləri bağlamış, digər məsələlərlə yanaşı kadr hazırlığı və auditorların ixtisasartırılması istiqamətində fəaliyyətində bu əməkdaşlıq imkanlarından da səmərəli şəkildə bəhrələnməyə çalışır, həmin qurumlarla birgə konfrans, seminar, simpozium, "dəyirmi masa" və digər tədbirlər həyata keçirir.

Bu tədbirlər arasında "Auditor xidməti haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun qəbul edilməsinin 10 illiyi ilə əlaqədar təşkil etdiyimiz "Keçid iqtisadiyyatı ölkələrində auditin inkişaf problemləri" mövzusunda beynəlxalq elmi-praktik konfrans xüsusilə yaddaqalan olmuşdur. Belə ki, ABŞ, Türkiyə, Rusiya, Qazaxıstan, Gürcüstan, Yamayka və digər xarici ölkələrdən, audit və mühasibatlıq üzrə beynəlxalq təşkilatlardan nümayəndələrin iştirak etdiyi konfransa Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin təbrik məktubu göndərməsi hamımızın qəlbini qürur və iftixar hissi ilə doldurmuşdur. Dövlətimizin başçısı ölkədə milli auditin təşəkkülü və inkişafı üçün hüquqi baza olan "Auditor xidməti haqqında" qanunun qəbul edilməsini "ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin bazar iqtisadiyyatına keçid istiqamətində həyata keçirdiyi siyasətin, cəmiyyətdə maliyyə şəffaflığının təmin olunmasında və bazar infrastrukturları sistemində auditə verdiyi qiymətin parlaq təzahürü" kimi dəyərləndirərək, Azərbaycanda auditor xidmətinin iqtisadi siyasətin aparılmasında mühüm rol oynadığını qeyd etmiş, auditorlarımız qarşısında konkret vəzifələr qoymuşdur.

Bizim üçün son dərəcə əlamətdar olan başqa bir tarixi hadisə - Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının fəaliyyətə başlamasının 10 illiyi ilə əlaqədar Auditorlar Palatasının kollektivinə və üzvlərinə ünvanladığı 2006-cı il 4 aprel tarixli məktubda isə cənab İlham Əliyev qeyd etmişdir ki, Azərbaycanın bir sıra transmilli layihələrin reallaşmasında fəal iştirakı, xarici investisiyaların ölkəmizə axını, birgə müəssisələrin uğurlu fəaliyyəti auditor xidmətinin iqtisadi proseslərdə rolunu və əhəmiyyətini daha da artırmışdır. Dövlətimizin başçısı vurğulamışdır ki, eyni zamanda, "Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatı inkişaf etdikcə və onun dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası gücləndikcə iqtisadi-maliyyə münasibətlərində şəffaflığın təmin olunmasında, iqtisadi cinayətkarlığa və korrupsiyaya qarşı mübarizədə auditin imkanlarından daha geniş istifadə etmək zərurəti yaranır. Bunun üçün müstəqil maliyyə nəzarəti sahəsində mütərəqqi dünya təcrübəsini öyrənmək və milli iqtisadiyyatın xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla ölkəmizdə tətbiqini genişləndirmək çox vacibdir".

Ümumiyyətlə, Auditorlar Palatası audit sahəsində inkişaf etmiş qabaqcıl ölkələrin təcrübəsinin öyrənilməsi və tətbiq edilməsi, eləcə də beynəlxalq audit praktikası əsasında respublikada auditin keyfiyyətinin yüksəldilməsini təmin etmək məqsədilə müvafiq tədbirlər sisteminin işlənib hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirir. Xarici ölkələrin audit təcrübəsinin öyrənilməsi Azərbaycanda auditor xidmətinin inkişafına və keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, eləcə də auditor xidmətinin qanunvericilik bazasının daha da təkmilləşdirilməsinə ciddi kömək edir.

Auditorlar Palatasının Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyasına (IFAC) tamhüquqlu üzv qəbul olunması bu istiqamətdəki fəaliyyətimizə verilən çox böyük qiymət sayırıq. Yeri gəlmişkən, bu barədə qərar 119 ölkədən 163 üzvü birləşdirən Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası İdarə Heyətinin 2008-ci il noyabrın 13-də Roma şəhərində keçirilən iclasında qəbul olunmuşdur. IFAC-ın məqsədi bütün dünyada mühasib və auditorların peşə fəaliyyətinin gücləndirilməsi və dünya iqtisadiyyatının inkişafına kömək etməkdir. Auditorlar Palatası 2003-cü ildən həmin qurumda ölkəmizi assosiativ üzv qismində təmsil edirdi. IFAC-da assosiativ üzvlükdən tamhüquqlu üzvlüyə keçirilməsinin orta müddəti 13 il olduğu halda, Azərbaycan üçün cəmi beş il kifayət etmişdir. Bu da ilk növbədə, möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında ölkəmizdə uğurla həyata keçirilən islahatlarla, ümumi iqtisadi inkişafın artım tempinin və dünya iqtisadi sistemində Azərbaycanın imicinin durmadan yüksəlməsi ilə izah olunur. Palatanın IFAC-a tamhüquqlu üzv qəbul olunması ölkədə beynəlxalq maliyyə hesabatı, mühasibat uçotu və audit standartlarının tətbiqi, maliyyə şəffaflığının artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə istiqamətində qarşıda duran vəzifələrin icrasında önəmli rol oynayacaqdır. Peşə baxımından isə IFAC-a üzvlük Azərbaycan auditorları üçün beynəlxalq tribunaya çıxışın əldə olunması, Azərbaycan auditinin beynəlxalq standartlara cavab verməsinin təsdiqi deməkdir. Auditorlar Palatasının Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyasına tamhüquqlu üzvlüyü ilə əlaqədar götürdüyü öhdəliklərə və həmin təşkilatla imzalanmış 2008-ci il 21 aprel tarixli memoranduma əsasən, Palata tərəfindən 2009-cu il ərzində Beynəlxalq Audit və İnformasiyanın Düzgünlüyünün Təsdiqlənməsi Standartları Şurası tərəfindən işlənib hazırlanmış və Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası tərəfindən qəbul edilərək dərc etdirilmiş 32 adda beynəlxalq audit standartının, habelə "Peşəkar Mühasiblərin Etika Məcəlləsi"nin Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi və nəşri üzrə işlər başa çatdırılmış, bununla da 2010-cu ilin 1 yanvar tarixindən etibarən ölkəmizdə beynəlxalq audit standatrlarının tətbiqinə başlanması üçün tələb olunan normativ baza təmin edilmişdir.

Fəaliyyət göstərdiyi ilk illərdən etibarən Auditorlar Palatasının çoxşaxəli fəaliyyətində mühüm yer tutan təbliğat və nəşr işləri də həm sahibkarlıq fəaliyyətinin bir növü olan auditor xidmətinin təbliğinə, dövlətin maliyyə-iqtisadi fəaliyyətinin həyata keçirilməsi, iqtisadi demokratiyanın genişləndirilməsi və ölkədə maliyyə şəffaflığının bərqərar edilməsi vəzifələrinin həllində auditin yeri və rolu barədə dolğun təsəvvürlərin formalaşmasına, cəmiyyət tərəfindən auditin idarəetmə prosesində nəzarət-analitik infrastruktur kimi qəbul edilməsinə yardımçı olmaq, həm də auditor kadrlarının hazırlanması və onların peşə-ixtisas səviyyəsinin, auditor peşəsinin nüfuzunun yüksəldilməsinə kömək etmək məqsədi güdür.

2000-ci ilin iyul ayından Palatanın təsisçiliyi ilə fasiləsiz olaraq on ildən artıq müddət ərzində nəşr edilən aylıq "İqtisadiyyat və audit" elmi-praktik jurnalı təkcə auditin nəzəri və praktik problemlərinin deyil, həm də bütövlükdə bazar iqtisadiyyatının aktual məsələlərinin tədqiqi və işıqlandırılması sahəsində respublikada nüfuzlu bir dövri nəşrə çevrilmiş, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının elmi nəşrlər kataloquna daxil edilmişdir.

"Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strategiya"da korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində bir sıra önəmli tədbirlərin həyata keçirilməsi konkret vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. 2007-2011-ci illər ərzində həyata keçirilməli olan həmin tədbirlər sırasında dövlət orqanlarının fəaliyyətində şəffaflığın, hesabatlılığın və məsuliyyətin artırılması, dövlət əmlakının düzgün idarə olunması, antikorrupsiya mədəniyyətinin formalaşdırılması, korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində milli qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, hüquq-mühafizə orqanlarının və məhkəmələrin fəaliyyətinin müasir tələblərə uyğun qurulması, iqtisadi və sosial sahədə inkişafa mane olan amillərin aradan qaldırılması və maarifləndirmə tədbirlərinin həyata keçirilməsi ilə yanaşı, korrupsiyaya qarşı mübarizədə səlahiyyətli orqanların fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi və vətəndaş cəmiyyəti təsisatları ilə əməkdaşlığın genişləndirilməsi də mühüm vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur.

Şəffaflığın artırılmasında beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi, bu ümumbəşəri problemə həsr olunmuş konfrans, seminar, simpozium və digər tədbirlərin də əhəmiyyəti böyükdür. Son vaxtlar ölkəmizdə bu sahədə bir sıra beynəlxalq tədbirlər keçirilmişdir. Bu baxımdan 2008-ci il sentyarbrın 18-də Bakıda "Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizədə nəzarətin rolu və əhəmiyyəti" mövzusunda keçirilmiş ikigünlük beynəlxalq elmi-praktik konfransı xatırlatmaq yerinə düşər. Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqı ilə birgə təşkil etdiyimiz konfransda 10-dan artıq ölkənin və beynəlxalq qurumların nümayəndələri iştirak etdilər. Azərbaycanda şəffaflığın yüksəldilməsinə dövlət tərəfindən böyük önəm verilməsi xarici qonaqlarda dərin təəssürat yaratdı.

Konfransda çıxış edən Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, Azərbaycan Respublikasının Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə üzrə Komissiyasının sədri, akademik Ramiz Mehdiyev tədbir iştirakçılarının nəzərinə çatdırdı ki, dövlətimizin başçısının "müasir idarəçilik siyasəti sosial-iqtisadi inkişafda və dövlət təsisatlarının fəaliyyətində şəffaflığın təmin edilməsinə yönəlmişdir. Şəffaflıq iqtisadi artımın, sosial rifahın yüksəldilməsi, ictimai etimadın artırılması, modern və çevik idarəetmənin mühüm vasitələrindən biridir. Şəffaflıq bu məqsədlərə nail olmaqla yanaşı, həm də bütün cəmiyyətləri narahat edən korrupsiyaya qarşı mübarizə üçün qaçılmaz seçimdir". Eyni zamanda, cənab Ramiz Mehdiyev bəyan etdi ki, ölkəmizdə həyata keçirilən islahatların uğuru, ilk növbədə, korrupsiyaya qarşı ardıcıl və səmərəli mübarizədən asılıdır.

Bizim üçün çox önəmli olan isə Prezident Administrasiyası rəhbərinin ölkə auditorlarının işinə müsbət qiymət verməsidir: "Dövlət orqanlarının həyata keçirdiyi nəzarətlə yanaşı, müstəqil audit fəaliyyəti də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Audit maliyyə və vergi intizamının artırılması, vəsaitlərin xərclənməsində aşkarlığın təmin edilməsi üçün səmərəli vasitələrdən biridir. Ölkəmizdə audit fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi Auditorlar Palatası tərəfindən həyata keçirilir. Fəaliyyəti dövründə Palata audit xidmətinin inkişafına nail olmaqla yanaşı, şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizəyə də öz töhfəsini vermişdir. Beynəlxalq standartların tətbiqinə başlanılmış, daxili audit xidmətinin və auditorların fəaliyyətinə nəzarət sistemləri yenidən qurulmuşdur".

2009-cu il oktyabrın 16-da Milli Məclisin İqtisadi siyasət komitəsi, Dövlət Neft Fondu, Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi, Hesablama Palatası və Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqı ilə birgə keçirdiyimiz "Böhrandan sonrakı iqtisadiyyatda maliyyə resurslarının səmərəli idarə olunmasında şəffaflığın rolu" mövzusunda ikigünlük beynəlxalq elmi-praktiki konfrans da şəffaflığın artırılması sahəsində mövcud problemlər və onların həlli yollarına həsr olunmuşdu. 15 ölkənin və bir sıra beynəlxalq qurumların nümayəndələrinin iştirak etdiyi həmin beynəlxalq konfransın əsas məqsədi dünyada baş verən maliyyə böhranı şəraitində və böhrandan sonrakı dövrdə büdcə daxilolmalarının formalaşmasında və gəlirlərin təmin olunmasında, maliyyə vəsaitlərinin düzgün idarə olunmasında və daha məqsədyönlü istifadəsində, vergidən yayınmaların qarşısının alınmasında şəffaflıq amilinin rolu və əhəmiyyəti barədə peşəkar müzakirələr aparmaq, mövcud problemləri təhlil etmək, beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla müvafiq rasional mexanizmlərin tətbiqi istiqamətlərini dəqiqləşdirmək, şəffaflığın artırılması ilə bağlı qanunvericilik aktlarının icra mexanizmini təkmilləşdirmək və yeni qanunların qəbulunu sürətləndirmək, hesabatlılıq və nəzarət sahəsində beynəlxalq standartları tətbiq etmək, maarifləndirmə və beynəlxalq əməkdaşlıq üzrə real nəticələr əldə etmək üçün müvafiq tədbirlərin müəyyənləşdirilib həyata keçirilməsinə yardımçı olmaq idi.

Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə tədbirlərində Auditorlar Palatasının fəal iştirakı həm audit fəaliyyətinin özünün xüsusiyyətindən, həm də dövlət rəhbərliyinin bununla bağlı qarşımıza qoyduğu konkret vəzifələrin ləyaqətlə yerinə yetirilməsi zərurətindən irəli gəlir. Belə ki, auditorlarımız mövcud qanunvericiliyə əsasən öz hesabatlarını dərc etdirməli olan təsərrüfat subyektlərinin auditor yoxlaması ilə yanaşı, həm də səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarına əsasən, yaxud onların sifarişi ilə müntəzəm olaraq müxtəlif yoxlamalarda iştirak edirlər. 1996-2010-cu illərdə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyası, Milli Məclis, Konstitusiya Məhkəməsi, Baş Prokurorluq, Baş prokuror yanında Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İdarəsi, Ali Məhkəmə, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi və digər səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarına əsasən (və ya sifarişi ilə) auditor təşkilatlarımız və sərbəst auditorlar tərəfindən 500-dək auditor yoxlaması aparılmış, istisnasız olaraq bütün hallarda obyektiv, tam və hərtərəfli audit araşdırmalarının aparılması təmin edilmişdir.

Ümumiyyətlə, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin imzaladığı müxtəlif fərman və sərəncamlarda, habelə son illərin çox mühüm dövlət sənədləri olan "Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Dövlət Proqramının (2004-2006-cı illər)", "Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strategiya" və onun icrası üzrə Fəaliyyət Planının (2007-2011-ci illər), "Azərbaycan Respublikasında dövlət əmlakının idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə Dövlət Proqramı"nın, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 16 may tarixli 1504 nömrəli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "2011-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında qiymətli kağızlar bazarının inkişafı" Dövlət Proqramının, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2008-ci il 15 sentyabr tarixli 3043 nömrəli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı"nın həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planının (2011-2015-ci illər) icraçıları sırasında Auditorlar Palatasının təsbit olunması yuxarıda sadaladığımız məsul vəzifələr də daxil olmaqla, dövlət başçısı tərəfindən auditə olan inam və etimadın parlaq təzahürüdür. Bu isə, təbii olaraq, məsuliyyətimizi qat-qat artırır.

Azərbaycanda auditin on beş illik inkişaf təcrübəsi audit sistemində bəzi məsələlərin də təxirəsalınmaz həllini zəruri edir.

Bazar infrastrukturu olmaq etibarilə milli iqtisadiyyatın, ilk növbədə də sahibkarlığın inkişafına töhfəsini daha da artırmaq üçün auditor xidmətinin daha geniş anlamda qəbul edilməsi, həmin anlayışa sifarişçilərə iqtisadi strategiyaya dair məsləhət və tövsiyələr verməkdən tutmuş optimallaşdırma məsələlərinə qədər əhatəli bir xidmət sahəsinin daxil edilməsi tələb olunur. Beynəlxalq audit praktikasında geniş tətbiq olunan fəaliyyət növlərinin və metodlarının tətbiqi ölkəmizdə auditin təşkilinin əsas istiqamətləri kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, dünya audit praktikasında qəbul olunduğu kimi, Azərbaycan Respublikasında da təsərrüfat idarəetməsinin auditinin təşkili və həyata keçirilməsi mühüm yer tutmalıdır.

Bazar iqtisadiyyatı və təsərrüfat subyektlərinin sayının artması şəraitində, dünya təcrübəsinə uyğun olaraq, ölkəmizdə də ekoloji sahibkarlıq mədəniyyətinin formalaşdırılması və inkişafı zərurətə çevrilir. Bununla əlaqədar olaraq, bir çox xarici dövlətlərdə müvəffəqiyyətlə tətbiq olunan ekoloji auditin formalaşdırılması və inkişafı xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Auditin təşkili bu sahədə yol verilə biləcək hər hansı bir inhisarlaşdırma və ya haqsız rəqabət hallarına qarşı kompleks tədbirlərin işlənib hazırlanmasını tələb edir. Auditor xidməti bazarında haqlı rəqabətin təmin edilməsinə mane olan səbəblərdən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, auditor xidmətinin qiymətinin bazar iqtisadiyyatına xas olan tərzdə - tələb və təklif əsasında tənzimlənməsi mexanizmi audit sahəsində özünü heç də həmişə doğrultmur. Elə ona görə də, auditor xidmətinin qiymətinin tənzimlənməsi əvəzinə, auditin keyfiyyətinə nəzarət xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Audit sisteminin təşkilində əsas məsələlərdən biri müxtəlif səviyyəli auditlər (dövlət auditi, kənar audit və daxili audit) arasında əlaqələrin tənzimlənməsidir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, yoxlamalar onların birgə iştirakı ilə keçirilə bilər, yaxud da onlar ayrı-ayrı yoxlama məsələlərini qarşılıqlı razılıq yolu ilə bir-birinə verə bilərlər.

Kənar (müstəqil) auditlə daxili audit arasında əlaqələrin genişlənməsinə xüsusi fikir verilməlidir. O cümlədən sifarişçi təsərrüfat subyektlərinin illik mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditi və başqa auditlər aparılarkən daxili auditor yoxlamalarının nəticələrindən kənar auditorların istifadə etməsi məqsədəuyğun olardı.

Azərbaycan Respublikasında auditin dünya standartları səviyyəsində təşkili ona yalnız mühasibat uçotu kontekstində baxılmasını yox, idarəetmə prosesində nəzarət-analitik infrastruktur elementi kimi qəbul olunmasını tələb edir.

Əminliklə demək olar ki, müstəqil (kənar) audit Azərbaycan Respublikasının bazar yönümlü iqtisadi strukturları sistemində möhkəm yer tutmuş, özünü əsl mənada müstəqil, qərəzsiz maliyyə nəzarəti sistemi kimi təsdiqləmiş, fəaliyyət göstərdiyi illər ərzində auditor xidməti ölkədə maliyyə şəffaflığının təmin edilməsinə nail olmaq istiqamətində xeyli iş görmüşdür. Auditorlar Palatasının üzvü olan auditor təşkilatları və sərbəst auditorlar müxtəlif dövlət proqramlarında Palatanın qarşısında qoyulmuş tapşırıqların məsuliyyətini çox yaxşı başa düşür, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin irəli sürdüyü proqram xarakterli vəzifələrə uyğun olaraq daha məsuliyyətlə çalışmaqla qüvvə və səylərini ölkədə uğurla həyata keçirilən əzəmətli quruculuq işlərinə sərf edirlər.

Vahid NOVRUZOV,

Azərbaycan Respublikası

Auditorlar Palatasının sədri,

iqtisad elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.- 2011.- 4 avqust.- S. 3.