Terrorçuluq bəşəriyyəti təhdid edən qlobal problemdir

Biz terrorizmin bütün formalarını qətiyyətlə pisləyirik və tam əminik ki, terrorçuluğa, terrorizmə qarşı mübarizə ancaq o təqdirdə səmərə verə bilər ki, bütün dövlətlər öz səylərini birləşdirsinlər.

İlham ƏLİYEV

Terrorizmin və onu doğuran səbəblərin aradan qaldırılması, insanlığa qarşı yönəlmiş bu dəhşətli cinayət əməlinə dünya dövlətlərinin ümumi müqavimətinin təşkil edilməsi müasir qloballaşma əsrində bəşəriyyət qarşısında həlli vacib, aktual məsələlərdən biri olaraq qalır. Hazırda terrorizm bütövlükdə dinc yaşamağın başlıca təhlükəsinə çevrilməklə, insan hüquqları sisteminə və sivilizasiyaya ən ciddi və qlobal təhdiddir. Dağıdıcı və ölçüyəgəlməz xarakteri ilə sərhəd tanımayan, ciddi sosial, siyasi, psixoloji təsirlər doğuran bu dəhşətli terror cinayəti həm də iqtisadi tərəqqi və inkişafın qarşısını alır.

Dərrakəli insan formalaşandan onun daxilində xeyirlə şərin amansız, sonu görünməyən mübarizəsi yaşanır, bu mübarizə onu əsrlərlə müşayiət edərək bəzən də mənəviyyata sığmayan fitnəkar, qəddar əməllərə sürükləyir. Böyük tarixi "inkişaf yolu" keçmiş zorakılıq və terrorun ən qədim və "qabarıq" təzahürləri, hətta ibtidai icma və quldarlıq dövrünə gedib çıxır. Fərqli ictimai-iqtisadi formasiyalarda insanlar sərvətə, taxt-taca, ərazilərə yiyələnmək, müəyyən məkrli məqsədləri həyata keçirmək, qisas almaq ehtirası ilə misli görünməmiş qəddarlıqlara, işgəncələrə, hətta terrora əl atmışlar. İnsanlığa və mənəviyyata zidd olan, sivil dünyanın təhlükəsizlik arxitekturasını sarsıdan bu əməllər bəzən məqsədə yetişməyin ən məqbul yolu kimi nəzərdən keçirilmişdir.

Siyasi mübarizədə təhlükəli "silah"

Müasir dövrdə insanlıq üçün qlobal təhlükə olan, sülhü açıq şəkildə təhdid edən, sivil birgəyaşayış qaydaları ilə bir araya sığmayan ciddi problemlərdən biri də terrorçuluqdur. Yetkin insan cəmiyyəti formalaşandan dövlətləri narahat edən, onları qorxu, təşviş içində saxlayan, ictimai təhlükə yaradan əsas problem bu dəhşətli bəla ilə bağlı olmuşdur. Terrorçuluq qədim tarixi keçmişə malikdir. O şəhər-dövlətlərin yarandığı antik dövrlərdən siyasi, dini, ideoloji, iqtisadi və s. mahiyyətli merkantil maraqların həyata keçirilməsində çirkin vasitəyə çevrilmiş, hətta bəzi dövlətlər tərəfindən dəstək almışdır. Latın sözü olub, "dəhşət", "qorxu" mənasını verən "terror aktı" anlayışı tarixən "Şəxsi və siyasi məqsədlər naminə zorakılıq və təhdid hallarından sistemli olaraq istifadə olunması" şəklində formulə edilmişdir. V.Mallison "Beynəlxalq terrorizm və ümumdunya təhlükəsizliyi" kitabında terror aktlarından siyasi məqsədlərin reallaşması üçün geniş istifadə olunduğunu xüsusi önə çəkərək yazır: "Terrorizm daha geniş və qeyri-müəyyən anlayışı əhatə edir. Zorakılıqla hədələmə, individual zorakılıq aktları, kütləvi zorakılıq və sair hərəkətlərin ilkin hədəfi tədricən qorxu təlqin etmək və kütləni qorxu vəziyyətində saxlamaqdır".

İnsanları terror təşkilatına cəlb etmək üçün bir qayda olaraq "yüksək amallara söykənən motivlərdən" istifadə olunur. Əsasən də şüurları tam yetkinləşməmiş gənclər radikal milli, sosial və dini ideyalara daha tez uyurlar. Gənclərin terror fəaliyyətinə cəlb olunması bir qayda olaraq totalitar (hər şeyin rəhbərdən asılı olduğu), dini və ideoloji sektalar vasitəsilə həyata keçirilir. İntensiv təlimlər keçən, xüsusi hazırlanmış psixoloji təzyiq metodlarına məruz qalan terror təşkilatı üzvlərinin uzun müddət konspirativ həyat tərzi keçirməsi xüsusi mühitin yaranmasına gətirib çıxarır. Bu, elmi ədəbiyyatda "terror mühiti" adlandırılır. Terror mühiti özündə aparılan təlimlər əsasında formalaşmış xüsusi şüura malik insanları birləşdirir.

Hələ eramızın birinci əsrində romalılarla əməkdaşlıq edərək yəhudi zadəganlarını məhv edən sekarilər adlı sekta fəaliyyət göstərirdi. Antik dövrün böyük mütəfəkkirlərindən olan Foma Aktiviya və xristian kilsəsinin rahibləri xalqa qənim kəsilən hökmdar və başçıların öldürülməsi ideyasını irəli sürürdülər. Orta əsrlərdə müsəlman sektasının təmsilçiləri olan assofaşinlər isə xəlifələrə və prefektlərə qənim kəsilmişdilər. Həmin dövrlərdə siyasi terror, həmçinin, Hindistanın, Çinin, eləcə də müasir İranın və Əfqanıstanın ərazilərində fəaliyyət göstərən bəzi gizli təşkilatlar tərəfindən təcrübədən keçirilirdi.

1948-ci ildə alman radikalı Karl Heynçgen sübut etməyə çalışırdı ki, siyasi mübarizədə qəddar üsullara, qətlə qadağa qoyulması insanlığın ali maraqları baxımından düzgün deyildir. O, müasir terrorizmin əsas nəzəriyyəçi-ideoloqlarından sayılır. XIX əsrin sonlarında ABŞ və Avropada terrorçuluğun xüsusi rolunu önə çəkənlərdən biri də İohan Most idi. O hesab edirdi ki, varvar siyasi sistemə qarşı yalnız varvar üsullarla mübarizə aparmaq olar. XIX əsrin ikinci yarısında terrorçuluq ictimai həyatın dəyişməz amili olaraq qalırdı. Onun təmsilçiləri isə İrlandiya, Makedoniya, Serbiyadakı rus xalqçıları və millətçi radikallar, Fransadakı anarxistlər, həmçinin İtaliya, İspaniya və ABŞ-dakı analoji mürtəce hərəkatlar idi.

Birinci Dünya müharibəsinə qədər terrorizm solçuların mübarizə aləti sayılırdı. Müharibədən sonra isə terror həm də sağların mübarizə silahına çevrildi.

Ümumiyyətlə, XX əsrdə terror vasitələrindən siyasi mübarizə aləti kimi istifadə nəzərəçarpacaq dərəcədə genişlənmiş, dövlət səviyyəsində dəstək almışdır. Terrorçuluq özünün qlobal təzahür formalaları, miqyası və gözlənilməz nəticələri ilə XXI əsrdə də başlıca ictimai-siyasi və mənəvi problemlərdən biri olaraq qalır. Aktiv terror fəaliyyətinin episentri illər ötdükcə Latın Amerikasından Yaponiyaya, Yaxın Şərqə, Cənub-Şərqi Asiya regionuna, Avropa, Afrika və Amerika qitəsinə keçmişdir. Strateji təhlillərin analizi dünyada terrorun müxtəlif forma və tiplərinin artması tendensiyasını göstərir. İndi terrorçu təşkilatların başlıca hədəfləri yalnız sabitliyin, əmin-amanlığın pozulmasına və ya hansısa perspektivli, eləcə də qısamüddətli planların həyata keçirilməsinə yönəlməmiş, mahiyyətcə daha ciddi və genişmiqyaslı siyasi məqsədlərə - hakimiyyətin ələ keçirilməsinə, onun yenidən bölüşdürülməsinə, müstəqil dövlətlərin ərazilərinin qəsb olunmasına, separatizmin genişləndirilməsinə, dini, irqi, etnik, siyasi münaqişələrin gücləndirilməsinə və s. istiqamətlənmişdir.

Müasir cəmiyyətlər terrorizmin qloballaşması və milliləşməsi kimi danılmaz gerçəkliklə üz-üzə qalmışlar. Məhz buna görə də terrorçuluğa qarşı səmərəli mübarizənin təşkili, terrorçu qrupların vaxtında ifşa edilərək zərərsizləşdirilməsi, ümumilikdə bu sosial bəlanı doğuran amillərin preventiv tədbirlərlə vaxtında aradan qaldırılması məsələləri, bütün dövrlərdə olduğu kimi, bu gün də bəşəriyyəti dərindən düşündürür. Eyni zamanda terrora qarşı dünya dövlətlərinin səylərinin birləşdirilməsi, bu sahədə fəaliyyətin əlaqələndirilməsi qloballaşma dövrünün qaçılmaz reallıqları kimi meydana çıxmışdır. Müasir dövrdə terrorçular bəşəriyyətin elmi-texniki inkişafının ən son nailiyyətlərindən, yeniliklərindən bəhrələnir, çirkin məqsədlərini ən ağlasığmaz üsul və vasitələrlə gerçəkləşdirməyə çalışırlar. Məhz bu baxımdan beynəlxalq terrorçuluğa qarşı mübarizə vasitələrinin təkmilləşdirilməsi, bu sahədə özünü göstərən ikili standartların aradan qaldırılması qarşıda duran başlıca vəzifələrdən biridir.

Beynəlxalq terrorçuluğa qarşı bəşəri miqyasda mükəmməl qanunvericilik sisteminin yaradılmasına hələ ötən əsrin 30-cu illərindən başlanılmışdır. Həmin konvensiyaların böyük əksəriyyəti dövlətlərin beynəlxalq terrorçuluqla birgə mübarizə aparmasını və fəaliyyətlərini əlaqələndirmələrini nəzərdə tutur. Bu baxımdan 1937-ci il tarixli "Terrorizmə qarşı" Cenevrə Konvensiyasını, "Terrorçuluğun qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında" Vaşinqton Konvensiyasını, "Terrorizmin qarşısının alınması haqqında" Avropa Konvensiyasını, 1970-ci il tarixli "Hava nəqliyyatının qanunsuz zəbtinə qarşı mübarizə haqqında", 1971-ci il tarixli "Mülki aviasiyanın təhlükəsizliyinə qarşı yönəlmiş qanunsuz aktlarla mübarizə haqqında", 1973-cü il tarixli "Beynəlxalq müdafiədən istifadə edən şəxslərə, o cümlədən diplomatik agentlərə qarşı cinayətlərin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında", 1979-cu il tarixli "Girovların götürülməsi ilə mübarizə haqqında", 1997-ci il tarixli "Bomba terrorizmi ilə mübarizə haqqında" beynəlxalq konvensiyaları və digər beynəlxalq sazişlərin strateji əhəmiyyətini xüsusi vurğulamaq lazımdır. Bundan əlavə, terrorla bağlı BMT, ATƏT, Avropa Şurası, İKT və MDB çərçivəsində də bir sıra mühüm sənədlər, razılaşmalar əldə olunmuşdur.

İslam hər cür zorakılığın əleyhinədir

Müasir dövrdə terrorçuluq cinayəti xarakterinə görə millətçi, etnik, anarxist, dini, ideoloji və digər növlərə bölünür. Bu, terrorçuluğa rəvac verən, daha dəqiqi, onun törədilməsinə bəhanə olan "səbəblər"in də müxtəlif olduğunu göstərir. Terrorçu qruplaşmalar makiavelistcəsinə - "Məqsəd vasitəyə haqq qazandırır" prinsipindən çıxış edir, öz hərəkətlərini bəzi hallarda dünyada cərəyan edən ikili standartlarla əlaqələndirməyə çalışırlar. Son dövrlərin təcrübəsi göstərir ki, zorakılığı siyasi mübarizə üsulu seçən terrorçu qruplaşmalar, əsasən, din amilindən bəhrələnməyə çalışır, sivilizasiyalararası toqquşma və ziddiyyətlər yaratmaqla məkrli niyyətlərini reallaşdırmaq istəyirlər. Bəzi hallarda isə konkret məkanda dini ədavət meyillərinin süni surətdə qızışdırılması, ayrı-ayrı dinlərə qarşı kampaniyanın aparılması son nəticədə kütlə arasında dini-anarxist meyillərin güclənməsinə rəvac verir.

Bu il iyulun 22-də Norveçdə 90-a yaxın dinc insanın ölümü ilə nəticələnən məlum terror aktı Avropada antiislam kampaniyasının yenidən gücləndiyini, bu coğrafi arealda müsəlmanlara qarşı tolerant olmayan münasibətin hökm sürdüyünü bir daha təsdiqləyir. Həmin gün onlarla insanın qətli ilə bağlı həbs edilən Anders Breyvikin islam dini və ümumən müsəlman mühacirlər əleyhinə sərt mövqedə dayanan xristian fundamentalisti olduğu üzə çıxdı. O, dini ekstremist ideyalarla dolu olan 630 səhifəlik kitabında ("Avropa müstəqillik deklarasiyası", London, 2011) Qərbi Avropanın islam müstəmləkəçiliyinə məruz qaldığını söyləyir və tərəfdarlarını anticihad tədbirlərin görülməsinə çağırır. Terrorçu fəhlə partiyasının üzvü və milli sosializmin tərəfdarı idi. Avropanın ən firavan və dinc ölkələrindən birində baş vermiş bu dəşhətli faciə yeni postsosialist dövlətlərinə "demokratiya ixracı"na çalışan bəzi Qərb ölkələrində "islamafobiya" meyillərini qabarıq şəkildə təzahür etdirir.

Aşkar görünür ki, bir neçə il əvvəl Məhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.ə) müsəlmanların heysiyyətinə toxunan karikaturasının çəkilməsi, başlanan sivilizasiyalararası qarşıdurma meyilləri yenidən güclənir. Bu həm də sözügedən coğrafiyada milli kökə qayıtmaq adı altında, əslində, qatı millətçilik ovqatının genişlənməsinə işarədir. Bir qayda olaraq islam dininin, müsəlmanların terrorla əlaqələndirilməsi də daha çox etnik-dini ziddiyyətlərin təzahürü kimi özünü göstərir. Hələ 2001-ci ilin məlum 11 sentyabr hadisələrindən sonra sivilizasiyalararası qarşıdurma yaratmaq istəyən bəzi dövlətlər islamı guya "terrorçuluğa zəmin yaradan" din kimi qələmə verməyə çalışsalar da, mütərəqqi dünya bu yanaşmanı əsassız və təhlükəli sayaraq qəbul etmədi. Şübhəsiz, heç bir səmavi din terror aktlarına, zorakılığa haqq qazandırmır. Bu baxımdan, terrorçuların fəaliyyətini hansısa dinlə əlaqələndirmək də kökündən yanlışdır. İslam dininin terrora qarşı olduğunu isə xüsusi vurğulamağa ehtiyac yoxdur. İslam əxlaqı zorakılığı və işgəncəni humanizm, insanpərvərlik, mərhəmət kimi ali dəyərlərə zidd olan qeyri-əxlaqi davranış norması kimi dəyərləndirir. Eyni zamanda səmavi dinlər arasında kəskin ziddiyyət və toqquşmalar yaratmadan zordan qaçmağı, insanlara qarşı xoş rəftar etməyi, gözəl danışmağı, yaxşılıq etməyi təlqin edir. Müqəddəs "Qurani-Kərim"in "Qəsəs" surəsində buyrulur: "...Allah sənə yaxşılıq etdiyi kimi sən də yaxşılıq et. Yer üzündə fitnə-fəsad törətməyə cəhd göstərmə!". İslam dini nəinki insanlarla, ümumən bütün canlılarla da mülayim rəftar etməyi əmr edərək, zülmdən, işgəncədən, zordan istifadəni qadağan edir.

Norveçdəki terror aktı göstərmişdir ki, bəzi hallarda terrora rəvac verən başlıca amillərdən biri də milli-etnik və dini tolerantlığın lazımi səviyyədə inkişaf etməməsidir. Əslində, bu problem təkcə dövlətlərin demokratik inkişaf səviyyəsi ilə deyil, həm də ayrı-ayrı millətlərin, xalqların milli yaşam tərzi, psixologiyası ilə bağlıdır. Qloballaşma meyilləri gücləndikcə bəzi Avropa dövlətlərində milli mövcudluğu qoruyub saxlamaq cəhdləri aşkar aqressivliklə müşayiət olunur. Dövlətlər səviyyəsində islamın və müsəlmanların sıxışdırılmasına yönələn cəhdlər son nəticədə "daha çox tolerant olmaq" şüarı ilə çıxış edən Avropada dözümsüzlük əhval-ruhiyyəsini gücləndirir. Bunun nəticəsidir ki, son zamanlar müsəlman mühacirlərin kütləvi şəkildə Avropadan çıxarılmasına açıq çağırışlar artır. Bu çağırışların həm də "islamafobiya" və terror cəhdləri ilə müşayiət olunması özlüyündə çox ciddi təhlükələrdən xəbər verir. Aşkar görünür ki, müəyyən qüvvələr, əsasən də terrorçu təşkilatlar islamın terrorla əlaqələndirilməsində və bu yolla sivilizasiyalar arasında toqquşmaların dərinləşməsində maraqlıdır. Halbuki, bu gün xristianlığa, buddistliyə və s. dini sektalara etiqad göstərən terrorçu qruplaşmaların sayı daha çoxluq təşkil edir.

Norveçdəki terror aktı, əslində, bu gün Avropanın özünün bəzi postsosialist dövlətlərdən tolerantlıq örnəyi götürməsinə ehtiyac olduğunu göstərir. Azərbaycanda milli və etnik tolerantlıq baxımından mövcud vəziyyəti xüsusi vurğulamaq lazımdır. Tolerantlıq mühiti həm də dövlət siyasətinin mahiyyəti ilə sıx şəkildə bağlıdır. 1995-ci ildə ölkəmizdə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul olunmuş Konstitusiyada hər bir vətəndaşın vicdan azadlığı birmənalı təsbit edilmişdir. Ölkədə dini-etnik münasibətləri tənzimləyən qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi müxtəlif dini icmaların qanunla müəyyənləşmiş qaydada fəaliyyətinə geniş imkanlar açır. Dünyəvi və demokratik dövlət modelini qəbul etməsinə rəğmən respublikada heç zaman insanların dini inanclarının, habelə vicdan azadlığının əleyhinə addım atılmamışdır. Azərbaycanda yüksək dini tolerantlığın hökm sürməsi dəfələrlə ABŞ Dövlət Departamenti, BMT və Avropa Şurasının, ATƏT-in hesabatlarında əksini tapmışdır. Həmin təşkilatların etirafına görə, respublikamızdakı dövlət-dini konfessiyalar münasibətləri, habelə ənənəvi və qeyri-ənənəvi dini konfessiyalar arasındakı mövcud münasibətlər nümunəvidir.

Ölkədə tolerantlığın ən bariz nümunələrindən biri də başqa dinlərə aid etiqad məbədlərinin son bir neçə ildə yüksək səviyyədə təmir olunmasıdır. Prezident İlham Əliyevin göstərişi ilə paytaxtın ən gözəl guşələrinin birində katolik kilsəsi inşa edilmiş, pravoslav kilsəsi təmir və bərpa olunmuşdur. Hətta cəzaçəkmə müəssisələrində də müxtəlif dinlərə məxsus insanlara ibadət etmək imkanı yaratmışlar. Bütün bunların nəticəsidir ki, təcavüzkar və monoetnik dövlət olan Ermənistandan fərqli olaraq Azərbaycanın adı hər zaman dini azadlıqların təminatı sahəsində problemin olmadığı ölkələr sırasında çəkilir.

Bu günlərdə "Moskovski Komsomolets" qəzetində dərc olunmuş "Azərbaycan - dini tolerantlıq məkanı" adlı məqalə isə ümumən respublikada vicdan azadlığı sahəsində vəziyyətin tam qənaətbəxş olduğunu göstərir. Qəzet Azərbaycanda bütün dinlərə və millətlərə qarşı normal münasibətin olduğunu, buradakı bəzi rusların MDB dövlətlərindən fərqli olaraq daha yaxşı şəraitdə yaşadıqlarını yazır. "Əhalinin 90 faizinin azərbaycanlı-müsəlman olmasına baxmayaraq, burada heç bir dinə qarşı ayrı-seçkilik və dözümsüzlük hökm sürmür. Azərbaycan bu mənada əsl dünyəvi dövlətdir" - deyə məqalədə bildirilir.

Hazırda respublikada dünya dinləri ənənəvi olaraq qarşılıqlı etimad və əmin-amanlıq şəraitində fəaliyyət göstərir, yüzlərlə islam və qeyri-islam dini icmaları etiqadlarını azad şəkildə icra edirlər. Bütün bunlar isə Azərbaycanı sivilizasiyaların toqquşması deyil, qovuşması məkanına çevirir. Eyni zamanda qeyd olunanlar respublikada etnik-dini zəmində hər hansı terror aktının baş verməsi ehtimalını sıfıra endirir.

(ardı var)

Kamil SƏLİMOV,

Bakı Dövlət Universitetinin

hüquq fakültəsinin "Kriminalistika

və məhkəmə

ekspertizası" kafedrasının müdiri,

hüquq elmləri doktoru,

professor

Azərbaycan.- 2011.- 23 avqust.- S. 4.