Ziyalı və kübar bir xanım

Bu, ötən əsrdə yaşayıb-yaratmış Azərbaycanın ilk ali təhsilli xanımlarından olan Sona xanım Axundova idi. Ədəbiyyatşünas alim Şamil Qurbanovun vaxtilə qələmə aldığı kiçik bir yazıda onun barəsində ilk dəfə məlumat oxuduq. Müəllifin təqdimatı çox cəzbedici idi: "1910-cu ilin küləkli və şaxtalı qış günlərindən biri idi. Qara çadraya bürünmüş ürkək və məsum bir qız Bakının tozlu küçələri ilə şəhər Bələdiyyə İdarəsinə tərəf, işıq və səadət umduğu qız məktəbinə sarı gedirdi. Qorxudan və həyəcandan ürəyi quş ürəyi kimi döyünür, hər səsə, hər hənirtiyə dayanır, qorxulu bir şey görmədikdə yenidən yoluna davam edirdi. 13 yaşı təzəcə tamam olmuş bu qızcığaz iki yol ayrıcında qalmışdı: ya məktəbə gedib savadlı qızlardan biri olmaq, ya da evdə dörd divar arasında oturub ömür-gün çürütmək. Dünən məhəllə qoçuları onu yoldan qaytarıb demişdilər:

- Bir də məktəbə getsən, özünü ölmüş bil, ha!

Cavan qız bu xəbərdarlığa biganə qala bilməzdi. Belə şeylər üstündə hər gün küçələrdə öldürülən, döyülüb təhqir olunan az deyildi. Elə gün olmurdu ki, küçədə ana fəryadı, övlad naləsi eşidilməsin".

Sona Axundovanın kamil əxlaqa, geniş dünyagörüşünə, milli düşüncəyə malik olması onun mənəvi zənginliyi və üstünlüyü idi. O, elə bir yol seçmişdi ki, əvvəlcədən bütün çətinlik və maneələri nəzərə almışdı. Onu bu işə ruhlandıran isə ilk növbədə mükəmməl ailə tərbiyəsi, valideynləri və həyatda rastına çıxan yaxşı adamlardı.

Sona Axundova 1898-ci ildə Bakı şəhərində İsgəndər bəyin ailəsində dünyaya gəlib. İsgəndər Mirzə Əbülhüseyn oğlu Axundov əslən Şamaxıdan olub. Əvvəlcə molla yanında ibtidai təhsil alıb, sonra da gimnaziyada oxuyub. Tanınmış vəkil kimi o dövrdə məşhur idi.

Sonagili ailədə beş uşaq idilər. Üç bacı, iki qardaş. 13 yaşında olanda valideynləri onu Bakı şəhər Bələdiyyə İdarəsi yanında qız məktəbinə qoyublar. Bu məktəbi bitirdikdən sonra "Müqəddəs Nina" məktəbində təhsil alıb. O dövrdə fortepiano ifaçılığına da maraq göstərən Sonanın bu arzularına dövrün qaragüruhu çox pis münasibət bəsləyib. Əlbəttə, Sonanı fikrindən döndərmək çox çətin idi. Onun işığa can atması qara qüvvələrin xoşuna gəlmirdi. Onlar hər cür vəhşiliyə əl ata bilərdilər. Sona nə qədər cəsur, qorxmaz olsa da, içində bir ürkəklik, vahimə vardı. O, həyəcan keçirirdi. Çünki qoçular tez-tez qardaşlarını hədələyərək deyirdilər: "Biqeyrətlər! Sizin başınızdakı papaq deyil, örpəkdir. Kişi də bacısını məktəbə göndərər?" Bütün bunları ürəkağrısı ilə götür-qoy edən Sona həm də tərəddüd keçirirdi. Təhsil alsın, ya yox?! Hər ikisi ölümə bərabər idi. Bu səbəbdən də fikrini qətiləşdirdi: "Yox, məktəbə getməliyəm, ölsəm də bu yolda öləcəyəm", - deyə ürəyində öz qərarını verdi. Xoşbəxtlikdən Sonanın valideynləri - atası İsgəndər bəy və anası Züleyxa xanım da maarifə, mədəniyyətə böyük əhəmiyyət verən insanlar olduğundan övladlarının savadlı böyüməsini, təhsil almasını, bu qaranlıq mühitdən çıxıb həyat işığı görməsini çox arzulayırdılar.

Sona Axundovanın qətiyyətli olmasında sevimli müəllimi Şəfiqə xanım Əfəndizadənin də böyük rolu olub. O, təhsil almaq, oxumaq istəyən gəncləri, xüsusilə də qızları başına yığaraq deyirdi: "Cəmiyyətimizin gələcəyi sizin təhsilinizdən çox asılıdır. İndi siz azsınız, amma çox keçməz ki, yüzlərlə bacınız qaranlıq daxmalardan... çıxıb, sizin arxanızca gələrlər".

Sona Axundova hələ qızlar məktəbində oxuyarkən şeirə böyük maraq göstərirdi. O, Şəfiqə xanımın köməyi ilə Mirzə Ələkbər Sabirin şeirlərini tapıb oxuyurdu. Eləcə də "Molla Nəsrəddin" jurnalında dərc edilmiş satirik şeirlərdən, məqalə və karikaturalardan xəbərdar idi. Daxilində yeniliyə böyük həvəs, vətənpərvərlik hissləri xüsusi yer tutmuş Sona Axundovanın ədəbiyyata, şeirə bağlılığı getdikcə artırdı. O, ilk dəfə öz şeirlərini Şəfiqə xanım Əfəndizadənin təkidi ilə Sultan Məcid Qənizadəyə oxumuşdu. Azərbaycanlı qızın şeir yazması qocaman yazıçını heyrətə gətirmişdi. Vətən haqqında yazılmış şeir Sona Axundovanın qəlb harayı idi:

Vətənin bəxtinə hər dəm çəkirəm həsrəti mən,

Sevirəm vətənimə sərf edilən qeyrəti mən.

Hə səadət vətənimlə qazannam şöhrəti mən,

Olmaram razı əgər cəhldə qalsa vətənim,

Vətənim qalsa əgər cəhldə yansın bu tənim.

Varmı bir mərdi şücaət kim vətənə qurban ola,

Vətənin torpağı cismində onun üçün can ola.

Vətənin dərdini duyqac cəhldə qalsa vətənim,

Vətənim qalsa əgər cəhldə yansın bu tənim.

Vətənin qədri əzizdir Sonaya canı kimi,

Sevər öz yurdunu qəlbində imanı kimi,

Vətəni sevəcəkdi əhd ilə peymani kimi,

Olmaram razı əgər cəhldə qalsa vətənim,

Vətənim qalsa əgər cəhldə yansın bu tənim.

Bu şeiri Sultan Məcid Qənizadə Sonadan alaraq azacıq düzəlişlə "Səda" qəzetində dərc etdirdi. Bu, Sonanın ilk mətbu şeiri idi. Onun "vətənim, vətənim" xitabı bu şeiri oxuyanların qəlbində qəribə bir təlatüm doğurmuşdu. Vətənin səadəti və maarifi yolunda gənc bir qızcığazın bu cür mübarizəyə qoşulması millətsevərlərin qəlbini qürurla doldururdu.

Bu hadisədən sonra Sona Axundovanın həmin şeirini bir sıra qəzetlər, o cümlədən "Kaspi" də rus dilində çap etdi. Hətta şeirə nəzirələr də yazıldı. Ən maraqlısı da bu idi ki, heç tanımadığı. üzünü belə görmədiyi Şevryov familiyalı bir rus şairi də Azərbaycanlı qızının şeirindən təsirlənərək ona öz poetik münasibətini bildirmişdi. 1911-ci ildə Bakıda Xədicə Əlibəyovanın redaktorluğu ilə "İşıq" adlı ilk qadın qəzeti çap olundu. Bu qəzetlə əməkdaşlıq edən Sona Axundovanın maarifə, mədəniyyətə çağırış ruhlu şeirləri müntəzəm çap olunurdu. Onun şeirləri əsasən qadınlara ünvanlanırdı. O, ən çox da "bacılar, rəfiqələrim" deyərək, Azərbaycan xanımlarını cəmiyyətdə, ictimai həyatda fəal olmağa, teatra getməyə, savadlanmağa, bir sözlə, oyanışa səsləyirdi. "İşıq" qaranlıq bir zamanda ətrafı şölələndirmək istəyəndə bu nurun daha gur olmasında Sona xanımın da böyük rolu var idi. O, bir irfan yolunu tutub gəlmişdi, ardıcılları da yetişirdi.

Getdikcə bulanıq sular durulmağa başladı. Dövr, zaman dəyişirdi. Qadınlar kütləvi surətdə çadranı tullayır, savadsızlıq ləğv edilir, zərif varlıqların ictimai həyatda fəallığı getdikcə artırdı. Sona Axundovanın bəxti ailə sarıdan da üzünə güldü. O, tanınmış həkim Əbülfəs Qarayevlə ailə həyatı qurdu. Bu izdivacdan Qara və Mürsəl adlı övladları dünyaya gəlib. Üç xatirədən gələn məqam da diqqəti cəlb edir. Xalq rəssamı Kamil Əliyev həm Qara, həm də Mürsəllə yaxın dost olub. O, dostları ilə bağlı yazdığı xatirəsində bu unudulmaz ziyalı xanımla bağlı fikirlərini belə bildirib: "Sona xanım olduqca mədəni, ziyalı, dünyada baş verən bütün proseslərdən məlumatı olan qadın idi".

Nəvə Əbülfəs Qarayevin xatirələrindən: "Mənə elə gəlir ki, həm atamın, həm də Qara əmimin tərbiyəsində nənəm Sona xanımın çox böyük rolu olub. Çünki o, özü şairə idi, Azərbaycanda ali təhsil almış ilk qadınlardan biri idi. Tağıyevin açdığı qızlar məktəbini bitirmişdi. Bütün varlığında əbədi bir nur qərar tutmuşdu. Ədəbiyyatı, musiqini çox sevirdi. Yaradıcı şəxsiyyət idi. Hamımızda onun təsiri var".

Yekun olaraq yenidən Şamil Qurbanovun xatirələrinə qayıdırıq: "Biz Sona xanımın vəfatından bir az əvvəl görüşüb söhbət etmişdik... Ondan nə üçün bədii yaradıcılığını axıra qədər davam etdirməməyinin səbəbini soruşduqda: - Ailə qayğısı qoymadı, - deyə mehribancasına gülümsədi, oğlanlarına və nəvələrinə baxdı - cəmiyyət üçün, xalq üçün faydalı övlad tərbiyə etmək yaradıcılıq deyilmi?

- Yaradıcılıqdır, həm də ciddi, məsul yaradıcılıq..."

Məlumdur ki, Sona xanım Axundova zəmanəmizin böyük bəstəkarı Qara Qarayevin və tibb elmləri doktoru cərrah Mürsəl Qarayevin anasıdır. Bu, ziyalı və kübar bir xanımın Azərbaycan xalqına, mədəniyyətinə, elminə, səhiyyəsinə bəxş etdiyi bir hünər dastanıdır. Bu hünər dastanının şah əsəri isə iki məşhur övlad olub. İlk şeirini vətəninə həsr edən, onun yolunda hər çətinliyə sinə gərməyi bacaran Sona xanımın Azərbaycana, vətənə xidməti analoqu olmayan bir fədakarlıqdır!

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2011.- 25 avqust.- S.7.