Ayrılığın hekayəti

Araz boyu atlar dördnala çaparaq Xudafərin körpüsünə yaxınlaşsa da, süvarilər istəklərinə çata bilmədilər. Onların haqlamaq istədiyi dəstə çoxdan Arazın o tayına keçmişdi. Əllərindən almaq istədikləri ləl-cavahiratı da aparmışdılar. Qaralan havanın rəngindən xiffət tökülürdü. Şamaxının hakimi Mustafa xan aldığı xəbərdən sarsılaraq öz-özünə pıçıldadı: "Ah, İbrahimxəlil xan, bəs sən qızı mənə verəcəkdin?!. Sözünün üstündə durmadın!".

Mənzil başına tələsən dəvə karvanının bəzəkli "salonunda" yol gedən Ağabəyim ağa isə göz yaşı tökərək sanki Arazın sularında dəfn olan arzularına ağı deyirdi:

Səndə məskən salan nə bəxtiyardır,

Səfalı qoynun, xoş ab-havan vardır.

Dəvənin boynunda səfərə çıxan

Zəng kimi könlüm də sənə bağlıdır.

Bəllidir ki, Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşada öldürüldükdən sonra oğlu Fətəli şah İran taxt-tacına sahib oldu. Qarabağ xanı İbrahimxəlil isə böyük diplomat idi. Dövlətlər arasında münasibətlərdə gərginlik olmasın deyə, Ağa Məhəmməd şah Qacarın cənazəsini hörmət və ehtiramla Tehrana yola saldı. Onun bu nəcibliyi İran şahının çox xoşuna gəlmişdi. Bunun əvəzinə Qarabağdan Qacarı dəfn etməyə göndərilən adamlara xələt bağışlamış, hətta İbrahimxəlil xanın özünə müxtəlif hədiyyələr, eləcə də qılınc və qızıl suyuna çəkilmiş yəhər göndərmiş, üstəlik, İbrahimxəlil xanla qohum olmaq istəyini də bildirmişdi. İbrahimxəlil xan bu qohumluğu ürəkdən istəməsə də, münasibətlərin düzəlməsi və Qarabağı İran qoşunlarının hücumundan qorumaq üçün qızı Ağabəyim ağanı Fətəli şaha vermək məcburiyyətində qalıb. O, bu qohumluğu məhz bu niyyəti üçün qəbul edib. Bu səbəbdən də ağıllı və sevimli qızını dədə-baba qaydası ilə İran şahına ərə verib.

Bir Novruz bayramında baş tutan bu izdivac əslində Ağabəyim ağanın da ürəyincə deyildi. Onun könlündə başqa bir məhəbbətin tumurcuqları göyərirdi. Təəssüf ki, taleyin yazdığına boyun əyməli oldu. Tehrana yola düşməmişdən öncə Şuşanı, onun güllü yaylaqlarını, dağlarını, meşələrini son dəfə seyr etdi, buz bulaqlarından su içdi. Vətənin bütün gözəlliklərini, Şuşanın bütün füsunkarlığını gözləri ilə yaddaşına həkk etdi. Deyilənə görə, Ağabəyim ağa çox zehinli, hafizəli, dünyagörüşlü, savadlı olub. Ərəb, fars dillərində səlis danışırmış. Quranı əzbər bilirmiş. Şeirə böyük həvəsi varmış. Füzulini çox sevərmiş. Şeirləri Şuşada dillər əzbəri olan Vaqifin yaradıcılığına məftun kəsilərmiş. Onun haqqında çoxlu əfsanə, rəvayət var. Bu əfsanələrin, deyimlərin kökü də həqiqətlərə bağlanır.

Fətəli şah Ağabəyim ağanın təkcə gözəlliyinə deyil, ağlına, dərrakəsinə də məftun kəsilib. Onu həddən artıq çox sevərmiş. Çalışırmış ki, Ağabəyim ağa heç vaxt qəmlənməsin, dərd çəkməsin. Onun darıxmaması üçün əlindən gələni edərmiş. Deyilənə görə, Ağabəyim ağanı ovutmaq, könlünü ələ almaq heç cür mümkün deyilmiş. Baxmayaraq ki, o, sarayda baş hərəm idi. Arzuları, istəkləri dərhal yerinə yetirilirdi. Hətta Fətəli şah çox vaxt onun sözü ilə durub-otururdu. Çalışırdı ki, Ağabəyim ağa vətən xiffəti çəkməsin. Bu səbəbdən də Tehranda onun üçün Qarabağ üslubunda saray tikdirmişdi. Hətta onun ətrafındakı bağları, bağçaları, su arxlarını, bulaqları Şuşadakı kimi düzəltdirmişdi. Lakin heç bir sərvət, yaradılan yüksək şərait Şuşanı əvəz edə bilmirdi. Deyilənə görə, bir dəfə oxuduğu məşhur bayatını Fətəli şah da eşidib, ürəyi riqqətə gəlib:

Mən aşiqəm Qarabağ,

Şəki, Şirvan, Qarabağ.

Tehran cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ.

Bayatı iki əsrdir ki, vətən həsrətində qovrulanların dilinin əzbəridir. Böyük mənalar, əhəmiyyət kəsb edən bu bayatı həm də Qarabağın, musiqi beşiyimiz Şuşanın simvoluna çevrilib. Bu bayatını eşitdikdən sonra Fətəli şah fikirləşir ki, gərək Tehranda elə bir bağ saldırsın ki, Şuşada bitən ağac, meyvə, gül kolları burada da olsun. Hətta torpağı da, bağbanı da Şuşadan gətizdirərək Tehranda nəhəng bir bağın yaranmasına nail olub. "Vətən bağı" adlanan bu bağ cənnət guşəsinə bənziyərmiş. Güzarını həmin bağa salan Ağabəyim ağa bülbüllərin nəğməsinə qulaq asıb, hər gülün, çiçəyin ətrini qoxlayıb, ağaclara diqqət yetirib. Bu zümrüd libaslı bağda xarı bülbüldən başqa hər şey vardı. Bu Şuşa gülünün də özünəməxsus qəribəliyi var. Başına ha fırlan, dolan, min cür nazını çək. Şuşadan başqa heç harada bitməz. Ağabəyim ağa bağı seyr etdikdən sonra kədərli bir şeir yazıb. İndi də müğənnilərin böyük şövqlə oxuduğu o məşhur mahnının sözləri belədir:

"Vətən bağı" al-əlvandır,

Yox içində xarı bülbül.

Nədən hər yerin əlvandır,

Köksün altı, sarı bülbül?!

Səhərin gülşən çağında,

Nə gəzirsən bağı, bülbül?!

Oxudun, ağlım apardın,

Oldun mənə yağı, bülbül!

Bülbül, sən nala çəkərsən,

Göz yaşın gilə tökərsən,.

On bir ay cəfa çəkərsən,

Bir ayı da zarı, bülbül!

Bülbül, geyibsən al yaşıl,

Qolların boynumdan aşır.

Ağlamaq mənə yaraşır,

Qoy ağlayım, barı, bülbül!

Bülbül səni kim uçurtdu,

Kim daldan dala qaçırtdı,

Kim sənə badə içirtdi,

Kimlər oldu saqi, bülbül?!

Ömrünün sonuna kimi vətən həsrəti çəkən Ağabəyim ağanın bir çox şeirləri həm İranda, həm də doğma vətənində dildən-dilə keçərək yaşayıb. Bəzilərinin heç ona məxsus olduğu da uzun müddət bilinməyib. Qəribçiliyin çox əziyyətini çəkən bu incə ruhlu xanımın şikayət dolu namələrindən biri də belədir:

Əfsus ki, yarım gecə gəldi, gecə getdi,

Heç bilmirəm ömrüm necə gəldi, necə getdi.

Bu qəzəlin bizə bəlli olan misraları ancaq bunlardır. Bəlkə də Cənubi Azərbaycanda bu qəzəlin hamısı var. Tədqiqatçı V.Quliyev söyləyir ki, İranda fars dilində Ağabəyim ağanın şeirləri mütləq var. Çünki Ağabəyim ağa "Ağabacı" təxəllüsü ilə həm Azərbaycan, həm də fars dilində lirik, aşiqanə, eyni zamanda vətən niskilli şeirlər yazıb. Bir neçə il Tehranda qaldıqdan sonra ömrünün sonuna kimi Qum şəhərində yaşayan Ağabəyim ağa Cavanşir təxminən 50 yaşında dünyasını dəyişib.

Təəssüf ki, bu unudulmaz xanımın həyat və yaradıcılığı o qədər də dərindən araşdırılmayıb, yazdıqları toplanıb çap edilməyib. Şeirləri sadəcə olaraq dildən-dilə keçərək bugünümüzə qədər gəlib çatmışdır. Tədqiqatçılar təsdiqləyirlər ki, Ağabəyim ağa Ağabacıdan böyük ədəbi irs qalıb. Heç ola bilməz ki, bu cür istedad sahibinin yazdıqları itib-batsın. Şeirləri çox olsa da, olmasa da, Ağabəyim ağanın bircə bayatısı elə uzunömürlüdür ki, onun sayəsində də Azərbaycan ədəbiyyatında əbədiyaşarlıq tapıb. Xan qızının fars dilində yazdığı bir qəzəlinin sətri tərcüməsi belədir: "Ta qiyamətə qədər yazılsa qurtarmaz, nə sənin gözəlliyinin dəftəri, nə mənim ayrılığımın hekayəti". Bu gözəlliyin dəftəri yəqin ki, Şuşadır! İndi də bizim dərdimizə, həsrətimizə çevrilən Şuşa! Allah sənə rəhmət eləsin, Ağabəyim ağa!

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2011.- 9 fevral.- S. 7.