XXI əsrdə ictimai elm və cəmiyyət:
milli və qlobal məkanın
çağırışları və yeni vəzifələr
Cəmiyyətin idarə edilməsi paradiqmalarının mahiyyət dəyişikliklərinə uğraması, XXI əsrin inkişaf templərinin və fəaliyyət tiplərinin dinamik surətdə yeniləşməsi ilə bağlılıqda bu sahədə mövcud olan baxışlara yenidən nəzər salınmasını zəruri edir. Bütövlükdə idarəetmə fenomeninin cəmiyyətdə statusu, əhəmiyyəti və roluna dair baxışlar yenilənməni tələb edir. İdarəetmə problemini ilk olaraq təhlil edənlərdən biri dövlət haqqında əsəri ilə Platon olmuşdur. XX əsrdə idarəetmə problemləri ilə bağlı ayrıca elm sahəsi - kibernetika yaranmış və ayrıca elm sahəsinə çevrilmişdir. XXI əsrdə idarəetmənin elmlərarası mürəkkəb bir sahə və proses kimi, hər bir ölkədə, yaşanılan tarixin hər bir mərhələsində özünəməxsus spesifikaya məxsus olduğu etiraf edilmişdir.
Bu da cəmiyyətin idarə edilməsinə dair təsəvvürlərin ümumiləşdirilmiş konsepsiyasını formalaşdırmağa imkan verən elmlərarası inteqrativ yanaşmaya əsaslandıqda daha uğurlu ola bilər.
Tədqiqatçıların fikrincə, bu günə qədər hələlik hər hansı bitkin idarəetmə konsepsiyası mövcud deyildir. İnformasiya və postmodern cəmiyyətdə idarəetmənin sosial-mədəni, intellektual, kollektiv fenomen kimi dəyərləndirilməsini şərtləndirən məqamlar geniş tədqiq edilməmişdir. Hazırda menecment anlayışı, qeyri-məqbul olaraq, idarəetmə ilə eyni mənada işlədilir. Ötən əsrin sonlarından formalaşan minlərlə menecment institutları, ali məktəblərdə müvafiq fakültələrin açılması bunu sübut edir və şərtləndirir. Eyni zamanda, unutmaq olmaz ki, menecment- "idarəetmə" anlayışının yalnız bir qismini ifadə edir. Üstəlik də, idarəetmənin obyektini cəmiyyət təşkil etdikdə bu, xüsusilə nəzərə alınmalıdır. Cəmiyyətin və dövlətin idarə edilməsi proseslərində menecmentin xüsusi bir çarə və çıxış yolu kimi vurğulanması bir tərəfdən "menecer" təfəkkür üsulunun dəb düşməsi ilə izah olunursa, digər tərəfdən Qərbdə olan menecment təcrübəsinin xüsusi təhlil edilmədən mexaniki olaraq milli reallığa tətbiq edilməsi cəhdləri ilə izah oluna bilər. Burada müasir dövrdə idarəetmə proseslərində milli dövlətin rolu, yeri və əhəmiyyəti, demək olar ki, yeni reallıq kontekstində hələ dərk edilməmişdir. Dünyanı bürüyən qlobal iqtisadi-maliyyə böhranının müxtəlif ölkələrə təsiri nə üçün eyni olmadı? Liberal bazar iqtisadiyyatı konsepsiyasında idarəetmə proseslərində yeri və rolu demək olar ki, nəzərə alınmayan dövlət fenomeninin alternativi olmayan dəyəri bu böhran gedişində tam aydınlığı ilə üzə çıxdı.
Son onilliklər ərzində məhz liberalizmin ifrat başa düşülən formalarının geniş təbliği, onun hakim ideologiyaya çevrilməsi dünya miqyasında dövlətə etibarsızlıq ideologiyasının formalaşmasını şərtləndirmişdir. Qlobal iqtisadi böhran güclü dövlət institutunun əvəzsiz statusunu bir daha sübut etdi. Bu gün birmənalı şəkildə sübut edilmişdir ki, qlobal və regional inkişafın və sabitliyin təmin edilməsində heç bir institut və ya qurum iqtisadi gücünə və ya siyasi təsir imkanlarına görə dövlətlə müqayisə oluna bilməz. İnkişafı müşayiət edən böhranlar baş verdikdə dövlətdən başqa heç bir qurum məsuliyyəti üzərinə almağa qadir deyil.
Dünya maliyyə böhranı ictimaiyyətşünasların qənaətinə görə dövlətə qayıdış, dövlət institutuna etibarın bəraətini göstərir. Bu hələ çox tədqiqatların mövzusu olacaqdır. Təbii ki, dünya indiyə qədər çox böhranları, iki dünya müharibəsini, Böyük Depressiyanı arxada qoymuşdur. Lakin hazırkı böhran daha qlobal əhatəyə və uzunmüddətli xarakterə malik olması ilə seçilir və müsbət təcrübənin dərindən öyrənilməsini zəruri edir.
Cəmiyyətdə idarəetmənin subyekti və obyekti faktiki olaraq bir-birinə dərin nüfuz etdiyi üçün burada müasir reallıqlar prizmasında dövlətin alternativi olmayan rolunu nəzərə almaqla, baxımda hazırda mövcud olan çoxsaylı idarəetmə nəzəriyyələrinin sintezi və təhlili əsasında, nəzəriyyə ilə praktikanın kəsişdiyi ümumi idarəetmə konsepsiyasının formalaşmasına zərurət göz önündədir.
Sürəkli dəyişikliklərin insan-dünya və insan-cəmiyyət münasibətlərində yaratdığı problemlərin həlli məsələsi daim gündəlikdə qalmalıdır. Texnologiyaların ənənəvi yaradılması sistemi belə idi ki, əvvəllər bir texnologiya kəşf edilir, sonra isə onun tətbiqi həyata keçirilir, təklif üçün bazarlar tapılırdı. Tələbatlar nəzəriyyəsi bunu ətraflı əsaslandırmağa çalışırdı.
Müasir elm
daha çox yalnız yeni texnologiyaların deyil, həm də
daha çox onların yaranmasını şərtləndirən
yeni ideyaların generasiyasına yönəlmişdir. İndi isə demək olar
ki, tamamilə əks istiqamətli proses gedir. Yəni,
yenilik artıq daimi ehtiyaca çevrilmişdir. Hər hansı yeniliyə sosial ehtiyac və ya
sifariş yaranmasını gözləmədən də onun
ideya əsasları hazırlanır, cəmiyyətə təqdim
edilir. Yeni texnologiyaların fundamental fərqi
ondadır ki, onlar mahiyyətcə texnoloji
yaradıcılığın xüsusi növü olan
humanitar texnologiyalarla çox sıx bağlılıq təşkil
edir.
XXI əsrdə
ictimai humanitar elmlərin əhəmiyyəti və
dünyanı təhdid edən problemlərə münasibətinə
dair mövqelər müxtəlifdir. Kimlərsə bu
mövqeyi məqbul hesab edir, kimlərsə kifayət hesab
etmir, üçüncülər isə ümumiyyətlə,
vəziyyəti dözülməz sayır. Sonuncular hesab edir ki, "Fəlsəfə müasir
dünyada öz nüfuzunu, fəallığını itirib
və bəşəriyyətin qlobal böhrandan
çıxış yolunu müəyyən etmək
üçün heç nə etmir. Bunun
səbəblərindən biri də müasir fəlsəfənin
çoxsaylı məktəb, cərəyan və istiqamətlərə
parçalanmasıdır. Bu da bəşəriyyət
üçün ümumi universal dəyərlərin və
normaların müəyyən edilməsini, onların həlli
üçün ümumi platformanın
hazırlanmasını müşkül məsələyə
çevirir. Ümumi dil, mövqe, vahid səylər
yoxdur. Beynəlxalq hüquq, siyasi fəlsəfə
nə ilə məşğuldur? XX əsrin
münaqişələri XXI əsrdə davam edirsə, deməli,
bu sahələrdə təkamül nəzərə
çarpmır. Bunlar olmadan konkret nəticələrin
əldə edilməsi mümkün deyildir. İctimaiyyətşünasların keçirdiyi
beynəlxalq tədbirlər sadəcə,
öz-özünü aldatmağa bənzəyir. Vəziyyətdən, qapalı dairədən
çıxış yolu nədədir? Təbii
ki, YUNESKO bütün filosofları çağırıb
onlara əmr verə bilməz. Dünya
filosofları arasında belə dialoq ənənəsi
formalaşa bilmir. 2010-cu ilin 4-8 oktyabr tarixlərində
Afinada keçirilmiş Beynəlxalq Fəlsəfə Forumu
"Bəşəriyyətin böhran vəziyyətində
olması və bu vəziyyətdən çıxış
yollarının axtarılması"na həsr
olunmuşdu. Problemlər sırasında ekoloji,
resurs, demoqrafik, informasiya təhlükəsi, nüvə
müharibəsi, terror və s. sadalanırdı. Bu bir daha onu sübut edir ki, hələ də nəzər-diqqəti
cəlb edən ideya və proqnozlar cəmiyyətə təqdim
olunmamışdır.
Milli məkanda ictimai elmin inkişaf xüsusiyyətləri
Azərbaycan
Avropanın və Şərqin fəlsəfi ənənələrinin
milli çalarlarda təzahür edən, bəzən bir-birini
inkar edən, bəzən də bir-birini tamamlayan formaların
qarşılaşdığı məkandır. Milli fəlsəfi
məktəb haradasa bu qütblər arasında özünəməxsus
inkişaf dinamikasına malik olmuşdur. Azərbaycanda
fəlsəfi düşüncə Avropadan və Qərb ənənəsindən
həm öyrənib, həm də öyrədib, lazım
bildikdə Avropa ilə mübahisə edib, yaxud da məqbul
hesab etmədiyi ideyalardan imtina da edib.
Azərbaycanın
özünəməxsusluğu ilk əvvəl ədəbi-bədii
təməllərdən qaynaqlanması ilə səciyyələnir. Azərbaycanda
fəlsəfi düşüncə özünün ifadəsi
və təzahürünün akademik çərçivədən
kənar, onun fövqündə göstərməsi, sakral
qaynaqlar kosmosunda mövcudluğu, ənənələrin
mühüm əhəmiyyətə malik olması özünəməxsus
milli fəlsəfi ənənəni
formalaşdırmışdır. Nəzəri
məntiqi dildən çox, bədii obrazlarla ifadə etmək,
konseptuallıqla bədiilik xüsusiyyətini sintezdə
daşımaq ona xas olmuşdur.
Əksər
hallarda milli məkanda filosof deyəndə, hökmən
hansısa ümumbəşəri, hətta ümumdünya səviyyəli
ideyaları irəli sürən, aktual sosial-fəlsəfi
problemlərin həlli reseptlərini təqdim edən insan
göz önünə gəlir. Azərbaycanda fəlsəfi
düşüncənin sosial-siyasi oriyentasiyalı olması təsəvvürü
də buradan qaynaqlanır. Bu halda bir məsələ
unudulur ki, filosof məhz fəlsəfə ilə məşğul
olmalıdır. Onun hansı mövqeyi dəstəkləməsi
isə peşəkarı olduğu sahənin inkişafı ilə
yanaşı, mühüm bildiyi sonranın işidir.
Xalqımızın
ictimai-fəlsəfi düşüncə irsi çox zəngindir. Yalnız
özünün fəlsəfi fikir ənənəsi fəlsəfə
tarixi, sözün geniş mənasında, fəlsəfəsi
olan bir ölkə beynəlxalq arenada lider mövqelərdə
dura bilər.
Azərbaycan fəlsəfəsinin
və filosoflarının yaradıcılığı və
elmi irsinin geniş tədqiqi və təbliğ olunması da
çox vacib məsələdir. İqtisadi inkişaf
sahəsində lider olan ölkənin öz fəlsəfi məktəbləri
barədə dünyada təsəvvürlər
olmalıdır. Bu baxımdan XX əsrin
ikinci yarısının fəlsəfi düşüncə
tarixi xüsusi maraq kəsb edir. Əksər
hallarda XX əsri yalnız sovet dövrü adlandırmaqla bu mərhələdə
baş verən son dərəcə mürəkkəb və
çoxşaxəli problemlərin, şəxsiyyətlərin
ideya və konsepsiyaların üstündən xətt çəkilməsi
deməkdir. Bu baxımdan alimlərimizin
birgə səyləri ilə XX əsrin II
yarısının, XX əsrin sonlarının və XXI əsrin
əvvəllərinin fəlsəfəsi və filosofları
haqqında əhatəli nəşrlərin hazırlanaraq təqdim
edilməsi hesab edirik ki, son dərəcə vacib məsələdir.
Azərbaycanın fəlsəfi düşüncə tarixi və
ənənəsinin belə şəkildə təqdimi və
yayılması, yalnız milli məkan üçün yox, həm
də ilk növbədə, beynəlxalq miqyasda ölkəmizin
nüfuzu üçün mühüm töhfə ola bilər.
Bu gün Qərbdə,
dünyada, Avropada Azərbaycan fəlsəfəsi necə
öyrənilir, tədqiq olunur?
Əlbəttə, ilk
növbədə, Qərb müəlliflərinin tədqiqatları
və eyni zamanda, sovet dövrünün rəsmi fəlsəfi
nəşrlərinin təqdim etdiyi şəkildə onunla
İctimai və humanitar elmimiz yeni hədəflərə
doğru gedən yolda
YUNESKO hər il
İctimai Elmlər üzrə Beynəlxalq Şura
(İEBŞ) ilə birlikdə 2010-cu il üçün
dünyada ictimai elmlərin vəziyyəti barədə
hazırladığı hesabatda diqqətimizi cəlb edən
məsələ iqtisadiyyatı inkişaf edən ölkələrdə
ictimai elmlərin daha da inkişaf etməsi, bunun əsas səbəbləri
kimi həmin ölkələrdə bu elmlərə tələbatın
yüksək olması tezisinin yer almasıdır. Azərbaycan da son illərdə iqtisadi inkişaf sahəsində
ardıcıl olaraq lider mövqelərdə durur. Bu fakt qlobal reytinq agentliklərinin göstəricilərində
öz əksini tapır.
Son iki il
Azərbaycan elminin, o cümlədən ictimai və humanitar
elmlərin vəziyyəti, inkişafı və perspektivlərinə
dair ən gərgin və səmərəli diskussiyalara həsr
olunması ilə tarixdə və yaddaşlarda qalacaqdır.
Bu müddət, qeyd edilən məsələlər
baxımından, dövlətçiliyin bütün sahələrində
olduğu kimi, elmimizin də uğur və qələbələr
tarixinin başlanğıc nöqtəsi, dönüş
nöqtəsi olması üçün akademik Ramiz Mehdiyevin
konseptual xarakterli əsərlərində qoyulan problemlərin
ətrafında fikir mübadiləsinə hər bir narahat elm
adamının qoşulması, sözün əsil mənasında,
ümumxalq müzakirələrinin keçirilməsi
zamanı oldu. XXI əsrin Azərbaycan ictimai
elminin, fəlsəfəsinin strateji siması bu müzakirələrin
gedişində olduqca aydın cizgilər kəsb etdi. Müstəqillikdən üzü bəri ictimai
elmimizin hansı yolu qət etməsi, bundan sonra haraya istiqamətlənməsi
kimi fundamental sualları cavablandıran akademik Ramiz Mehdiyevin əsəri
ictimaiyyətşünaslıqda həqiqətən də, bir
canlanma yaratdı, düşüncələri hərəkətə
gətirdi. Dövlətçiliyin
inkişaf templəri ilə ictimai və humanitar elmin
ayaqlaşa bilmədiyi etiraf olundu və bu obyektiv-tənqid
fikir mübadiləsindən hərə öz nəsibini
götürdü.
Bu əsərlərdə
elmimizin statusu, durumu və perspektivləri kimi bir sıra
fundamental suallar da cavabını tapdı. Qarşıya qoyulan əsas
məsələ isə belə idi: "İndi Azərbaycanın
elmi elitası qarşısında ilk növbədə, qeyd
olunan məsələlərin həlli dayanır. Əsas məqsədimiz isə ondan ibarətdir ki,
yaxın illərdə ümumilikdə intellektual sahələrdə
ciddi dönüş yaradılmalı, elmə və biliklərə
əsaslanan iqtisadiyyatın qurulması prosesləri intensivləşməlidir."
(R.Mehdiyev. İctimai və humanitar elmlər.
Bakı, 2010. s.7)
Bu o deməkdir
ki, artıq Azərbaycan elminin inkişaf perspektivlərinə
dair fikirlər, təsəvvürlər və oriyentirlər
olduqca aydındır və burada qeyri-müəyyən mənzərə
mövcud deyildir.
Azərbaycan
dövlətinin Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi
altında dövlət idarəçiliyində gələcəyin
qüdrətli Azərbaycan dövlətinin qurulması kimi
strateji xarakterli vəzifənin həyata keçirilməsinə
başlanmışdır. Hər bir dövlət
bu və ya başqa şəkildə qarşısına
müəyyən cari məqsədlər qoyur və onları
həll edir. Bundan fərqli olaraq, strateji
xarakterli idarəetmə, dövlətçiliyin köklü
surətdə yenidən qurulmasına, keyfiyyətə əsaslanan
inkişaf adlanan möhkəm əsaslar üzərinə
keçirilməsinə yönəlmiş siyasəti nəzərdə
tutur. Yəni, hazırda müstəqil Azərbaycan
öz inkişafında bu 20 ildə qazandığı
uğur və nəticələrə dayaqlanaraq, XXI əsrin
daha möhtəşəm tarixini yazmağı, miqyaslı və
nəhəng vəzifələrin həllini hədəfə
götürür.
Keyfiyyətə
əsaslanan inkişafı təmin etmək üçün əsas
verən uğurlarımız hansılardır? Birlikdə diqqət yetirək:
Ərazi
bütövlüyümüzün təmin olunmasında
prinsipial mövqeyin qətiyyət və ardıcıllıqla
davam etdirilməsinə əsas verən dövlətçiliyin
qüdrətinin artırılması, qəbul edilən
bütün qərarların bu ümummilli məqsədə
nail olmağa yönəldilməsi;
Davamlı sabitlik: dövlət
idarəçiliyində bütün dünyanı təhdid
edən gözlənilməz böhran şəraitində belə
ən müxtəlif mənbələrdən gözlənilən
təsirlərin destruktiv nəticələrini aradan
qaldırmağa, inkişafın templərini saxlamağa qadir
olması;
Çevik uyğunlaşma:
idarəetmə sisteminin dinamik dəyişən daxili və
xarici təhdidlərə çeviklik və həssaslıq
nümayiş etdirməklə şəraitə
uyğunlaşması;
Bütün cəmiyyət tərəfindən
geniş rəğbət və dəstək qazanan legitim
siyasi lider faktoru;
Azərbaycan
elminin, yeni elita nəslinin formalaşması məsələsinin
prioritet elan edilməsi və onun həyata keçirilməsi,
dövlətin elmi-intellektual və mədəni inkişafa
himayəçilik etməsi.
Bu gün Azərbaycan
dövləti strateji rəqabətdə strateji
resurslarını səfərbər edir, hərəkətə
gətirir. Belə resursların ən önəmlisi elm və
bilik, insan kapitalıdır. Ötən il dövlət
başçısı İlham Əliyevin 2009-cu ildə elmin
inkişafına dair fundamental əhəmiyyətli sərəncam
və dövlət proqramlarını: (4 may 2009-cu il tarixli)
"2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə
Milli Strategiya", "Strategiyanın həyata keçirilməsi
ilə bağlı Dövlət Proqramı", "Ali təhsil
sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı",
"Elmin İnkişafı Fondunun yaradılması
haqqında" sərəncamları imzaladı. 21 noyabr
2009-cu il tarixində Prezident Administrasiyasının rəhbəri,
akademik Ramiz Mehdiyevin dövlət
başçısının bilavasitə
tapşırığı əsasında keçirdiyi Azərbaycanda
humanitar və ictimai elmlər sahəsində yaranmış vəziyyətə
həsr olunmuş tarixi toplantı məhz bu sərəncamlarda
irəli sürülən məsələlərə həsr
edildi.
Problemlər
ölkəmizin bu günü və gələcəyi, onun
reallıqları bir tərəfdən, digər tərəfdən
isə dünyanın qarşılaşdığı ziddiyyətlər
və inkişaf meyilləri kontekstində dərk, izah və təhlil
edilməlidir.
İctimai elmimizin dövlət
müstəqilliyinin bərpasının 20 illiyi ilə
bağlı sərəncamdan irəli gələn vəzifələr
və mühüm hesab etdiyimiz bəzi prioritet mövzular
bunlardır:
l Qət etdiyimiz böyük
yolun tarix fəlsəfəsi yaradılmayıb, 20 illik zəfər
tariximizin fəlsəfəsi tədqiq edilməlidir. Hesab edirik ki, tarixdə ilk dəfə baş verən,
indiyə qədər heç vaxt reallaşmayan prosesin -
xalqın taleyini və tarixi prosesin zəngin məzmununu,
suveren Azərbaycan dövlətçiliyinin tarixi fəlsəfi
paradiqmasının yaradılması çox vacib məsələdir.
İctimai elmimiz həm artıq qət etdiyimiz
tarixi yolun ideya rəhbərini, uğurlarımızı təmin
edən təməl qüvvənin nə olduğunu təhlil
edərək sistemli nəzəriyyəsini təqdim etməli,
həm də qarşıdakı gələcəyimizin bu irsə
əsaslanaraq yollarını müəyyən etməlidir.
Azərbaycan bu illərdə suveren dövlət
quruculuğu kimi çox çətin və şərəfli
tarixi təcrübəsi ilə bərabər, həm də
yeni vəzifələrin həllini görməyə imkan verən
güclü intellektuallar, alim şəxsiyyətləri də
dünyaya tanıdıb.
l İctimai elmin hansı sahəsi
olur-olsun Dağlıq Qarabağ problemi hər birimizin istisna
olmadan öz sözünü deməli olduğu mövzudur,
ümummilli problemimizdir. Hər kəs bu sahədə
öz töhfəsini verə bilər. Azərbaycanın
birinci xanımı, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı
səfiri Mehriban Əliyeva öz yorulmaz fəaliyyəti ilə
sübut etdi ki, muğamlarımız, xalqımızın
tolerantlıq və humanizm irsi ilə də Qarabağın qələbəsi
uğrunda mübarizə aparmaq olar. Hər
kəs bu sahədə öz töhfəsini verə bilər.
Bunların hamısından qələbəni
yaxınlaşdırmaq, dünya ictimai rəyini dəyişmək
üçün ən mühüm silah kimi istifadə etmək
olar.
l Qarşımızda
fundamental milli ideologiya və dünyagörüşü məsələsi,
azərbaycançılıq ideologiyasının tədqiqi və
təbliği vəzifəsi durur. İtaliyanın birləşməsi
haqqında məşhur tarixi əsərin müəllifi olan
Massimo Dadzelio öz xalqı haqqında yazırdı:
"İtaliyanı yarada bildik. İndi isə
bu dövləti qoruyan və sevən italyanları
yaratmalıyıq". Bu gün öz
ölkəsinin həqiqi tarixini bilən, keçmişindən
qürur duyan, gələcəyindən əmin olan yeni nəsil,
ilk azərbaycanlılar böyüyür. Bu
müqəddəs bir peşədir ki, ictimai elm onu daim diqqət
mərkəzində saxlamalıdır. Hesab
edirəm ki, ictimai və humanitar elmimiz ən azı, bu məsələni
həll edəcəksə, öz şərəf borcunu xeyli dərəcədə
yerinə yetirmiş olacaq. Bu həmin sahədir
ki, biz burada bilavasitə cavabdehik. XXI əsrin
tarixində Azərbaycan və azərbaycanlıların yeri
necə görünür.
l Bu gün Azərbaycanı
yeni tarixi üfüqlərə çıxara biləcək
modernləşmə xətti həyata keçirilir. Bu xətt dövlətimizi inkişaf etmiş ölkələr
səviyyəsinə çıxaracaq. Bu xəttin
fəlsəfəsi artıq mövcud olan sanballı əsərlər
əsasında dünyaya çatdırılmalıdır.
Dövlətimizin əsas oriyentirlərindən
biri olan yeniləşmənin, müasirləşmənin fəlsəfəsi
lazımdır.
l Qlobal informasiya məkanında
saysız-hesabsız, mənası və mahiyyəti bilinməyən
ideologiyalar dolaşır. Lakin biz burada Azərbaycan
xalqına məxsus olan elm, mənəviyyat və mədəniyyət
məkanını başqa yad təsirlərin, zərərli
ideologiyaların, manipulyasiyaların, bəd məramlı
qüvvələrin ixtiyarına verə bilmərik.
İqtisadi, maddi və sosial itkilər adətən, göz
önündə ola, hesablana bilirsə, mənəvi-əxlaqi
itkilər sezilməz olur. Azərbaycanda ilk
müstəqil dövlət vətəndaşlarının nəsli
böyüyür. Bu məkanda əlimizdən
gələni etmək üçün hər imkanımız
var. Yeni mövzular, ənənəvi problemlərə yeni yanaşmalar
lazımdır. İctimai şüurda
dövlətçilik dəyərlərinin ön yerlərdə
durmasını təmin etmək lazımdır. Yeni simalar lazımdır.
l Çox mürəkkəb
tarixi dönəmlərdən keçən
xalqımızın öz milli köklərini, mənəvi-hüquqi
simasını saxlaya bilməsini təmin edən amillər diqqət
mərkəzində olmalıdır.
l Xalqlar arasında nifaq salan
millətçiliyi, faşizm və separatizmi, antihumanizmi
ifşa edən siyasətin fəlsəfəsi aktual məsələdir.
l Azərbaycan cəmiyyətinin,
siyasətin, iqtisadiyyatın, sosial münasibətlərin
dünyada etiraf olunan yeni mərhələyə qədəm
qoyması ictimai elmimizin həm elm, həm peşəkar fəaliyyət
sahəsi, həm də tədris edilən əsas fənn kimi
adekvat yeniliklərə açıq olmasını zəruri
edir.
l Sirr deyil ki, hazırda "fəlsəfə"
dedikdə, ölkəmizdə məişət problemindən
başqa istənilən mövzunun müzakirəsini nəzərdə
tutanlar çoxdur. Fəlsəfə nə publisistika və ədəbiyyat,
nə də siyasət deyil! Əgər filosof tədqiqatçı
öz mövqeyini anlaşıqlı dildə, fəlsəfi
terminologiya əsasında formalaşdıra, ifadə və təqdim
edə bilmirsə, burada hər hansı fəlsəfədən
danışmaq düzgün və mümkün deyil!
l Fəlsəfi tədrisin
nüfuzu artırılmalıdır. Zorən, məcburi
bir kurs kimi olmamalıdır. Bu gün iki
ifrat halla üz-üzəyik. Bir tərəfdən bəzi
müəllimlər geniş yayılmış bir
tendensiyanı davam etdirirlər: fəlsəfəni deyil, fəlsəfəyə
dair öz fikir və rəylərini tədris edirlər. Beləliklə də, fəlsəfə kimi
fundamental bir predmetin tədrisini müəllifin xüsusi kursu
səviyyəsinə endirirlər. Nəticədə dərs
ilinin sonunda tələbələr müəllimin maraq dairəsini
təşkil edən məhdud müəllifləri
tanıyır, lakin Aristotel, İbn Ərabi, Rumi və qeyrilərinin
kim olduğunun mahiyyətinə
varmırlar. Müqayisə üçün
dünya təcrübəsinə müraciət edək.
Fəlsəfi-nəzəri kurslar dünya
praktikasında necə tədris olunur, təbii ki, milli və
dünya fəlsəfi fikrinin şedevri sayıla biləcək
müəlliflərin müstəqil sinifdənkənar oxusu, təhlili
və ona münasibət bildirilməsi ilə. Bu təcrübə artıq bizdə də tətbiq
edilməlidir. Digər
ifratçılıq isə xüsusilə də, fəlsəfə
fakültələrində çox rast gəlinən bir
haldır. Müəllim tələbənin
fəlsəfə barəsində, hazırlıq səviyyəsinin
fərqinə varmadan ona kifayət qədər xüsusi hesab
oluna bilən mövzuları tədris edir və nəticədə
tələbədə başa düşmədiyi elmə
münasibətdə nəinki predmetə həvəs
yaranır, əksinə, kurs usandırıcı,
darıxdırıcı görünür. Ya əzbərləmə, ya da biganəlik baş
verir. Fəlsəfənin müasir problemləri kursunun tədrisi
lazımdır! Bütün dünyada bu təcrübə
var və belə kursun oriyentasiyası müasir dünya fəlsəfəsinin
aktual problemləri ilə tanışlıqla yanaşı,
onların həllinə dair özünün yaradıcı
mövqeyini formalaşdırmağa xidmət edir.
l Humanitar və ictimai elmlər
portalı yaratmaq, onu elm və ya QHT-yə dəstək
fondundan maliyyələşdirmək olar. Burada ən
aktual tədqiqat mövzuların, Azərbaycanda fəlsəfənin
tədrisində nailiyyətlərin və problemlərin müzakirəsini,
elmi məqalələri, fəlsəfi ictimaiyyəti
keçirdiyi tədbirlərə dair məlumatların
işıqlandırılması, yeni dərc olunan əsərlərə
rəyləri, dünya müəlliflərinin yeni fikirlərinin
tərcümələrini vermək, çap etmək,
mümkündür. Humanitar alimlərin belə intensiv, fəal
və ardıcıl aparılan fəaliyyətinin təşkil
edilməsi onların ümumilikdə Azərbaycanda dövlətçiliyin
möhkəmləndirilməsinə, ölkəmizin mənəvi
və intellektual potensialının cəmlənməsi
yönündə mövcud olan problemlərin həlli istiqamətində
səfərbər edilməsini, dolğun və səmərəli
elmi fəaliyyətinin həyata keçirilməsini təmin
etmək olar. Dövlətimizin, ictimaiyyətin, KİV-nin Azərbaycanda
elmin, təhsilin və mədəniyyətin inkişafı ənənəsinin
yüksələn xətlə davam etdirilməsinə,
nüfuzunun artmasına əməli töhfələr vermək
lazımdır .
"Elmi
bürokratiyaya" meyillilik özünü göstərir. Ağlagəlməz
dərəcədə kağız bürokratiyasının
olması, onsuz da qıt olan yaradıcılıq
resurslarının tükənməsinə səbəb olur.
Bir anlığa təsəvvür edək ki, ideyanın
"dəmirə çevrilməsi" prosesinin artıq 3
saata mümkün olduğu innovasiyalı cəmiyyət
quruculuğunda elmi bürokratiya, doğrudan da, inkişaf
yolunda hiss olunacaq əngəl rolunu oynaya bilər. Elmi yaradıcılığın mahiyyətinin
başa düşülməsi, intellektual fəaliyyətin
xüsusiyyətlərinin anlaşılması əvəzinə,
elmi bürokratiyanın işi əngəllərə səbəb
olur. Bəzən bir alim beş-on komissiyanın
üzvü olur, belə vəziyyətdə elmlə məşğul
olmağa nə qədər vaxt qaldığını
hesablamaq çətin iş deyil. Bu baxımdan
elmi təşkilatçılıq məsələlərinin
təkmilləşdirilməsi gündəmdə olan vəzifələrdəndir.
Çünki nəticədə tədqiqatların
optimal təşkilinin real səviyyəsi aşağı
düşür. Elmi bürokratiyanın fəaliyyətinə,
mövcud şəraitə uyğun olaraq çevikləşməsinə
nail olmaq lazımdır. Yaradıcı
insanlara fərdi yanaşmada həssaslıq olmalı, etibar
edilməli və nəticə tələb olunmalıdır.
Dövlətin elm siyasətinin modelləri
Etiraf edilməlidir
ki, ictimai-humanitar elmlərin inkişafını dəstəkləyən
ən önəmli institut həmişə dövlət
olmuşdur və olaraq qalır. İctimai elmin
inkişaf etdirilməsinə, onun dövlət tərəfindən
dəstəklənməsinə alternativ yoxdur. Alternativ
yalnız onun daim inkişaf etdirilməsi cəmiyyətin elmə
marağının daha da artırılması ola
bilər. Azərbaycanda ictimai elmin
inkişafı həmişə, xüsusilə də, müstəqillik
yaranandan etibarən dövlətçilik məsələsi
olmuşdur. Bu tarixi-mədəni ənənə
bü gün də davamlı olaraq yaşayır. Dövlətimiz cəmiyyətin ictimai elmə həm
tələbi və təklifini, həm marağını ifadə
edən, həm də onu himayə edən ən mühüm
sosial institut olaraq qalır. Dövlətçilik
dirçəlmədən, müstəqil olmadan bu elmlərin
güclü inkişafı mümkün deyildi. Eyni zamanda, özünün inkişafı
üçün daha etibarlı və obyektiv əsaslar əldə
etmək üçün ictimaiyyətşünaslıq cəmiyyətlə
geniş şaxələnmiş qarşılıqlı
faydalı əlaqələr və münasibətlər şəbəkəsini
qurmalı, həm dövlət üçün, həm də
cəmiyyət üçün gərəkli olmalıdır.
Bu baxımdan elmə dövlət dəstəyinin
nəticələrinin çox aşağı olması,
dövlətin problemlərin həllində müxtəlif
yollar axtarışında elmə dayaqlanmasına ümidin son
dərəcə aşağı düşməsi
narahatlıq doğurmaya bilməz.
Cəmiyyətin
və dövlətin tələbləri yalnız elmi istiqamət
və fənlərin deyil, həm də elmi təşkilatlanma
formalarının da yaradılmasını tələb edir. Azərbaycanda
Prezident yanında elmin inkişafı fondunun yaradılması
dövlətin bu sahəyə diqqət və həssaslığının
nəticəsidir.
l elmə dövlət dəstəyinin
formalarının dəyişməsi;
l prioritet mövzuların
yeniləşdirilməsi;
l tədqiqatların təşkilinin
yeni formalarının yaradılması(özünü maliyyələşdirən
təşkilatlar, qurumlar, fondlar və s.);
l müstəqil ekspertiza
institutunun və müsabiqə formalarının geniş
inkişafı;
l alimlərin yeni birlik
formalarının yaradılması (elmi cəmiyyətlər,
yeni təsisatlar);
l yeni elmi nəşriyyat
şəbəkələrinin inkişaf etdirilməsi;
l geniş beynəlxalq əlaqələr
və münasibətlər;
İctimai və
humanitar elmlərin inkişaf perspektivləri dünyada, qeyd
olunduğu kimi, humanitar profilli mütəxəssislərə
getdikcə artan tələbatın yüksəlməsi ilə
bağlıdır.
Qərb ölkələrində
cəmiyyətin humanitariyaya çox böyük ehtiyacı
onun təşkilatlanmasını da asanlaşdırır. Hüquqşünas,
psixoloq, yaxud iqtisadçının fəaliyyəti olmadan demək
olar ki, burada müəssisə və ya təşkilatlar
öz işlərini tamamlanmış hesab edə bilməzlər.
Beləliklə də, ictimaiyyətşünasların
yeni nəslinin daim yetişməsi üçün də
müvafiq təhsil və tədris infrastrukturu gərək olur.
Universitetlər, kafedralar, professorlar, dərsliklər,
jurnallar, monoqrafiyalar, tələbələr lazımdırsa,
deməli, ictimai elm də lazımdır.
Bu gün
yaşadığımız cəmiyyətin də, dövlətimizin
də mahiyyəti köklü surətdə dəyişmişdir. Bu baxımdan
elmə dövlət dəstəyinin əvvəlki
formalarının bərpasına ümid etməkdən daha
çox yeni formaların inkişaf etdirilməsini dəstəkləmək
daha real mövqedir. Elmin inkişaf
fondları sisteminin yaradılması bu sırada bütün
dünyada sınanmış formalardan biridir.
Azərbaycan
qlobal təhlükəsizliyin təmin edilməsinin,
iqtisadi-enerji layihələrinin mərkəzi olduğu kimi,
elmi diskussiyaların ortaq məkanına, dünyanı və
insanları düşündürən müasir problemlərin
açıq tribunasına çevrilməlidir. Azərbaycanda
ictimai elmin inkişaf perspektivlərinin son dərəcə
nikbin və əlverişli ab-havada olduğunu əminliklə
demək olar. Bu əminlik üçün dövlətimizin
tarixin sınağından çıxa bilən çox az ölkələrə nəsib olan, birmənalı
etiraf olunan fəaliyyəti, real nəticə və
uğurları, onların qətiyyətlə davam etdirmək əzmi
əsas yaradır. Bütün bunlar prinsipial
olaraq Azərbaycan ictimai elminin yeni imicinin yaradılması
yönündə işlərə heç nə ilə
müqayisə oluna bilməyən stimul verir, ən vacibi isə
dövlətin əldə etdiyi real uğurlara alimlərimizin
real nailiyyətləri ilə cavab verməyi gündəmə
gətirir.
Dövlətimizin
elmin inkişafı üçün göstərdiyi əzmkarlıq
göz qabağındadır. Regionda və
dünyada lider olan bir dövlət kimi Azərbaycan ictimaiyyətşünaslığı
artıq nə etməli olduğunu bilir, daha ciddi və daha cəsarətli
addımlar atmağa başlayır. Bu
baxımdan da aparılan hər bir müzakirə və dialoq,
tədbirlər nə etdiyimizin nəticələrinin təqdimi,
gördüyümüz işlərin hesabatı formatında
keçirilməlidir.
İctimai-humanitar
elmlərin fəaliyyətinin son nəticəsi, göstəricisi-intellektual-mənəvi
cəhətdən tərəqqi edən sivilizasiya, millət,
dövlət, xalq, cəmiyyətdir. Bu elmlərə diqqət yetirilməməsi
o deməkdir ki, bəşəriyyət də, dövlət də,
millət və insan da bunlardan məhrum olacaq və
"dünyanın sonu" deyilən məqam əslində,
onda çatacaqdır! Bu gün vəziyyət o
qədər də ürəkaçan deyilsə, deməli, bu
elmlərin həm tədqiqi, həm də tədrisi sahəsində
problemlər mövcuddur və onların həlli
üçün dünya ictimaiyyətşünaslarının
birgə səylərini ortaya qoyması vacibdir.
Rəbiyyət ASLANOVA,
Bakı Dövlət Universitetinin
Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq
kafedrasının müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru, professor
Azərbaycan.- 2011.-12 fevral.- S. 6.