Havanı da muğamlardan alırdı

Prezident İlham Əliyev ötən ilin dekabrında tarzən Bəhram Mansurovun 100 illik yubileyinin keçirilməsi barədə sərəncam imzaladı. Görkəmli tarzənin 100 yaşı bu ilin fevralında tamam olur. Böyük bir nəslin davamçısı olan Bəhram Mansurov Azərbaycan muğamlarının keşiyində mətanətlə dayanan, onu yad təsirlərdən məhəbbətlə qoruyan və öz sənətində yaşadan istedadlı tarzən idi. Muğam tədqiqatçıları və musiqişünaslar yazırlar ki, Bəhram müəllimin özü də musiqi dünyasının bir tarixi idi. Gözəl hafizəsi, yaddaşı olduğundan tanıdığı bütün bəstəkarların, müşayiət etdiyi ifaçıların tale yolunu, sənətə gəlişini, mədəniyyətimizin inkişafındakı yerini gözəl bilirdi. Bəzən jurnalistlər hansısa bir sənət adamından yazmaq istəyəndə arxivlərdə çox baş sındırmayaraq Bəhram müəllimə müraciət edirdilər. Unudulmaz tarzənin həm də zəngin arxivi vardı. Nələr yox idi bu xəzinədə?! XIX əsrdən üzübəri Azərbaycan musiqisinin inkişafında rolu olan, repressiyalara düçar qalan sənətkarların patefon valları, afişaları, bir sıra qiymətli sənədləri. Tarixdə izi qalmayan elə ifaçılar olub ki, onların adlarını da ilk dəfə məhz Bəhram Mansurovdan eşitmişik. Bütün xatirələrdə Bəhram Mansurovun arxivi həmişə minnətdarlıqla xatırlanır.

Onun musiqi dünyası ancaq muğamlardan ibarət idi. Elə bil ki, havanı da bu qədim melodiyaların içindən çəkirdi. Ustad tarzənlərimiz kifayət qədər var. Amma Qurban Pirimovdan sonra məhz Bəhram Mansurov yeganə tarzəndir ki, o, muğamlarımıza yeni həyat, yeni nəfəs verməklə yanaşı, həm də xanəndələrə düzgün ifa etmək qaydalarını öyrətdi.

Bəhram Mansurov elə bir şərəfli nəslin övladı idi ki, bu şəcərənin, demək olar ki, əksəriyyəti mədəniyyətə, musiqiyə bağlı insanlar kimi tarixin yaddaşında qalıb. Bəhram Mansurov Məşədi Süleymanın oğlu idi. Bu şəxsiyyət isə zəmanəsinin çox nüfuzlu və ziyalı nümayəndələrindən biri kimi tanınıb. Məşədi Süleyman musiqi, söz, sənət bilicisi olmaqla yanaşı, həm də böyük iş adamı, dövrünün savadlı şəxsiyyətlərindən biri idi. Məşədi Süleymanın yaşadığı mənalı ömür vaxtilə qələmə aldığı xatirələrində də həkk olunub. Bəstəkar Eldar Mansurovun tərtib etdiyi "Xatirələr"dən məhz babası Məşədi Süleymanın öz nəsli haqqında verdiyi maraqlı məlumatlar boylanır: "Şəhərin bütün şair və musiqiçiləri, ziyalı və mülkədarları bizim evin qonağı olardı. Gələn qonaqlar atamı sadəcə Məşədi Məlik deyə çağırardı. Mən bu insanlardan çox şey öyrənmişəm. Sənətə, sözə marağım elə uşaqlıqdan başlayıb. Atam Məşədi Məlik hərtərəfli musiqi bilicisi idi. Tarda, kamançada, cürə sazında, qavalda yeddidilli qarmonda çalmağı bacarırdı".

Muğam sənətinin inkişafında böyük rolu olmuş möhtəşəm bir nəslin nümayəndələri - Məşədi Məlik, Məşədi Süleyman, Məşədi Mansur Mansurovlar milli mədəniyyətimizin inkişafında həqiqətən də böyük rol oynayıblar. Hətta Bakıya gələn sənətkarlar da əvvəlcə öz yollarını bu ocaqdan salardılar. Çünki Məşədi Məlik çörək verən, səxavətli, qonaqpərvər bir insan olub.

Bakıya ilk kamançanı Mirzə Səttar gətirib. 1844-cü ildə Ərdəbildə doğulan Mirzə Səttar öz kamanında ifa etdiyi musiqiyə görə nadan qonşuları tərəfindən incidildiyindən Bakıya üz tutub. Uzun müddət, demək olar ki, 11 il bu ailənin doğma üzvünə çevrilib. O da bu hörmətin və qayğının əvəzində Bakıda öz ardıcıllarını yetişdirib. Məşədi Süleyman "Xatirələr"ində yazır ki: "Məşədi Səttar kimi ədib, musiqar, kamança çalanı nə İran görüb, nə də Qafqaz... Onun kamançası bütün kamançalardan seçilərdi". Mirzə Səttardan sonra bu yolu "Salik" təxəllüsü ilə şeirlər yazan Hacı Zeynalın oğlu Qiyas Sabunçuoğlu, bir də Fərəc Rzayev davam etdirdilər. Bu şəxslər Azərbaycan kamançaçalanlarının ilk üçlükləridir.

Deyilənə görə, Məşədi Məlik şəhərin vağzalında, körpülərdə, bütün girişlərdə adam qoyar və tapşırardı: "Elə ki gördünüz bir adamın əlində musiqi aləti gəlir, onu gətirin evə". Hər axşam muğam məclisləri təşkil edərdilər. Məşədi Məlik kamançada, həyat yoldaşı qavalda, Mansur sazda (Bəhram Mansurovun əmisi) ifa edərdilər. Azərbaycanın hər yerindən bu evə muğam biliciləri qonaq gələrdi - Mirzə Sadıq, Seyid Mirbabayev, Hacı Hüsü, Mirzə Fərəc, Məşədi İsi, Əbdülbağı Zülalov (Bülbülcan), Seyid Şuşinski, İslam Abdullayev.

Bakının çox varlı və tanınmış ailələrindən olan Mansurovlar İçərişəhərdə yaşayırdılar. Onların şəhərin müxtəlif yerlərində və ətrafında böyük mülkləri, bağ evləri olub. Sovet hakimiyyəti Azərbaycanı işğal etdikdən sonra maddi və mənəvi cəhətdən varlı olan insanların bir qismi vətəndən didərgin düşdü. Bir qismi də repressiyaların qurbanına çevrildi. Xatirələrdən bəlli olur ki, şura hökuməti Mansurovlar nəslinin bütün mülklərinə, torpaqlarına, var-dövlətinə sahib çıxdı. Məşədi Süleyman gündəliyində yazırdı: "Şura hökuməti var-dövlətimizi əlimizdən aldı, amma bizə toxunmadı. Çünki bizim nəsli Azərbaycanda hamı "kefkom Mansurovlar" kimi tanıyırdı. Bəd işlərdən uzaq idik. Şura hökumətindən sonra biz çox şeyi itirdik. Bizə qalan muğam oldu". Onlar sanki üzləşdikləri bu ədalətsizliklərə meydan oxumaq üçün öz "kefkomluq"larından qalmadılar. Yenə də onların evlərindən muğam sədası gəlirdi.

Xatirələrdən bəlli olur ki, Bakının yarısı Mansurovların qohumları olub: Xanlarovlar, Ələkbərovlar, Abdinovlar, Səfərəliyevlər, Əsədullayevlər, Kərimovlar, Səlimxanovlar, Mövsümovlar, Ramazanovlar, Dadaşovlar, Aşurbəyovlar, Ağahüseynovlar... Bu nəslin də hər birinin kökü, şəcərəsi çox mötəbər idi. Əksəriyyəti Bakı milyonçusu və yaxud da mülkədar ailəsi olub.

Belə bir nəslin layiqli davamçısı olan Bəhram Mansurov da gözünü dünyaya açandan muğamla nəfəs alan bir mühitdə tərbiyə alıb böyüdü. Bu zənginliklə dolu ailə şəraiti təbiidir ki, onun sənət yolunu müəyyən etdi.

Bəhram Mansurovun ilk müəllimi Mirzə Fərəc olub. O, balaca oğlana həm tar çalmağı öyrədib, həm də muğamların adlarını, mənasını, şöbə və guşələrini başa salıb. Bəhram Mansurov tarı sinəsinə sıxaraq simlərinə mizrabla elə toxunardı ki, barmaqların yaratdığı qeyri-adi melodiyalardan ən qabil musiqiçilər də heyrətə gələrdilər. 1920-ci ildə Bəhramın atası, əmisi onu tez-tez konservatoriyaya aparardılar. O vaxt burada müxtəlif konsertlər təşkil olunurdu. Onlar münsif heyətinin üzvləri idilər. Konservatoriyanın direktoru Üzeyir Hacıbəyli Bəhram Mansurovun atasını konservatoriyada muğamdan dərs deməyə dəvət edib. Amma Məşədi Süleyman xəstə olduğundan qardaşı Mirzə Mansuru məsləhət görüb. Beləliklə, Bəhramın əmisi uzun müddət Üzeyir Hacıbəyli ilə birlikdə işləməyə başlayıb. Bu barədə unudulmaz tarzən xatirələrində yazıb: "Əmimin tarını hər gün konservatoriyaya mən aparıb gətirirdim. Görürdüm ki, Mirzə Fərəc, Şirin Axundov, Qurban Pirimov, xanəndələrdən Əbdülbağı Zülalov, Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçi Məmməd və başqalarını Üzeyir bəy oraya toplayaraq muğamların tədris proqramını tərtib etməkdən ötrü fikirlərini öyrənir".

Ailədə Bəhramın özündən savayı qardaşı Məlik və bacısı Sara da var idi. Hamı, Məlik də, Sara da, Bəhram da tar çala bilirdi. Təəssüf ki, Məlik çox az yaşayıb. Bəhram Mansurov tarda "Rast", "Çahargah", "Bayatı-Şiraz", "Qatar" və başqa muğamları ifa edəndə 12-13 yaşı olardı. 1925-ci ildə Bakıdakı 10 nömrəli Şura məktəbini bitirib, sonra 33 saylı təhsil ocağında oxuyub. Bu məktəbdə də tez-tez konsertlər təşkil edilirdi. Bəhram Mansurov da həmişə tarda "Rast" muğamını çalardı. Öz xatirələrində minnətdarlıqla yad etdiyi insanlar vardı Bəhram Mansurovun. Onun musiqiçi kimi yetişməyində görkəmli xanəndəmiz Cabbar Qaryağdıoğlunun və tarzən Qurban Pirimovun böyük əməyi olub.

1929-cu ildən Azərbaycan Dövlət Şərq Orkestrində, sonralar Azərbaycan radiosu Xalq Çalğı Alətləri Orkestrində fəaliyyət göstərən Bəhram Mansurov bir müddət Azərbaycan filarmoniyasının solisti olub. O, burada Cabbar Qaryağdıoğlu, Hüseynqulu Sarabski, Seyid Şuşinski kimi xanəndələri müşayiət edib. Bəhram Mansurovun böyük məhəbbətlə ifa etdiyi muğamlar nota salınaraq qrammafon vallarına yazılıb.

Ötən əsrin 30-cu illərində Bakıda musiqi aləmi çox zəngin idi. Tez-tez Şərq konsertləri təşkil edilirdi. Bir qayda olaraq həmin mərasimlərdə xanəndələri Qurban Pirimov, Əhməd Bakıxanov və Bəhram Mansurov müşayiət edərmiş. Onun ilk dəfə professional tarzən kimi müşayiət etdiyi müğənni Cahan Talışinskaya olub. Sonralar bu siyahının sırası genişlənib.

Müslüm Maqomayev Bəhram Mansurovu ilk notlu Xalq Çalğı Orkestrinə, sonra isə Opera və Balet Teatrına dəvət edib. O zaman Müslüm Maqomayev bu teatrın bədii rəhbəri və baş dirijoru idi. Bəhram Mansurov 1932-ci ildən ömrünün sonunadək (1985) Azərbaycan Opera və Balet Teatrının solisti vəzifəsini ləyaqətlə yerinə yetirərək burada muğam operalarında müğənniləri yüksək peşəkarlıqla müşayiət edib. O, sadəcə tarzən deyildi. İstedadlıların axtarıb tapılmasında, operaya dəvət edilməsində xidmət göstərirdi. Əslində hər bir operanın hazırlanmasında yaradıcı şəxsiyyət kimi iştirak edirdi. Rübabə Muradova, Sara Qədimova, Əbülfət Əliyev, Gülxar Həsənova, Zeynəb Xanlarova, Mais Salmanov, Bakir Haşımov, Qulu Əsgərov, Arif Babayev, Nəzakət Məmmədova, Baba Mahmudoğlu və başqa sənətkarları məhz Bəhram Mansurov teatra cəlb edərək onların tamaşalarda iştirakına nail oldu. O, ilk tarzəndir ki, ifasında vallara və CD-lərə yazılan muğamlar YUNESKO-nun xətti ilə bütün dünyaya yayılıb. Musiqi tariximizdə belə fədakar xidməti olan insanlar nə yaxşı ki var olub.

Onu yaxından tanıyanlar söyləyirlər ki, Bəhram Mansurov çox təvazökar bir insan idi. Bəhramın adını çəkmək kifayətdir ki, bir vaxt onunla bir yerdə işləmiş insanlar bu unudulmaz sənətkarın istedadından, ifaçılıq qabiliyyətindən böyük heyranlıqla, məhəbbətlə danışaraq ona valeh olduğunu ehtiramla bildirsinlər. Özü həmişə bu sözləri deyərdi: "Mənim kamil bir tarzən olmağımda Qurban Pirimovun əməyi çoxdur. Çünki mən opera repertuarını ondan öyrənmişəm. 35 il onunla çiyin-çiyinə "Leyli və Məcnun", "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Şahsənəm", "Nərgiz" operalarını müşayiət etmişəm. Qurban Pirimov həmişə mənə "qardaşoğlu" deyərdi. Klassik irsə dərindən bələdliyi mənə çox şey verdi".

Bu gün iftixar edirik ki, Sadıqcandan sonra klassik Azərbaycan muğamlarını qoruyub saxlayan və yorulmadan təbliğ edən yeganə tarzən Bəhram Mansurov olub. Onun ifasında bütün muğamlar, dəraməd, diringə, təsnif və rənglər oğlu bəstəkar Eldar Mansurov tərəfindən nota salınmışdır.

İkinci Dünya müharibəsi illərində Bəhram Mansurovun tarı süngüyə çevrilib. Onun səsi döyüş xəttindən, səngərlərdən, hospitallardan, arxa cəbhədən gəlib. İnsanların qəlbində ümid yaratmaq, qələbəyə inandırmaq üçün sənət dostları - Sara Qədimova, Hüseyn Rəfi, Şirzad Hüseynov və başqaları ilə birlikdə döyüşçülər qarşısında dəfələrlə çıxış edib. Bəhram Mansurovun tarının səsi "416-cı Azərbaycan diviziyası"ndan da gəlib. Hətta 80 yaşını tamamlamış Cabbar Qaryağdıoğlu ilə birlikdə müharibənin ağır illərində hərbi hissələrdə, hospitallarda konsertlər verərdilər.

Xarici ölkələrdə təşkil olunan mədəniyyət ongünlüklərində, mərasimlərdə, xüsusilə də 1978-1980-ci illərdə Səmərqənddə keçirilən Beynəlxalq Muğam Simpoziumunda Azərbaycan musiqiçilərini ləyaqətlə təmsil edən Bəhram Mansurovun şöhrəti sərhədlərimizdən kənarda da yayılmışdı. Təəssüf ki, bu böyük sənətkarın istedadı bədii filmlərdə yetərincə açılmayıb. Yalnız bir bədii filmdə biz onun işıqlı sifətini görürük. "O olmasın, bu olsun" filmində Bəhram Mansurovun müşayiəti ilə Xan Şuşinski oxuyub.

Azərbaycan musiqisinin inkişafında göstərdiyi xidmətlərə görə müxtəlif fəxri adlara, medallara layiq görülüb. Xalq artisti fəxri adını ləyaqətlə daşıyan Bəhram Mansurovun sinəsini müxtəlif ordenlər bəzəyirdi. Onun ən böyük mükafatı isə doğma xalqı tərəfindən əldə etdiyi əbədi məhəbbət və sevgi idi.

Bəhram Mansurovu həmkarlarından fərqləndirən bir xüsusiyyəti də budur ki, o, ifaçılarımızın əksəriyyətinə muğamın düzgün oxunmasını öyrədib. Hər bir muğama onun öz münasibəti vardı. Doğrudur, Bəhramın tarından qanadlanan muğamlarda nəsə bir fərq duymaq, hansını daha uğurlu, hansını daha gözəl ifa etdiyini demək o qədər də asan deyil. Çünki Bəhram Mansurovun tarından həyat alan bütün muğamlar adlarına layiq möhtəşəm və heyrətamiz idi. Amma özünün bir sözü vardı: "Bayatı-Şiraz" muğamlarımızın gəlinidir". Bu səbəbdən də həmin muğamı elə qeyri-adi ifa edirdi ki, bəzən adamın gözlərinə tar yox, əllə sinəsinə sıxılmış ürək görünürdü. Bu idi Bəhram Mansurovun tardakı möcüzəsi! O, ürəyini danışdırırdı!

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2011.-13 fevral.- S. 6.