Neft, qaz, yoxsa informasiya texnologiyaları?

1994-cü ildə ulu öndər Heydər Əliyevin inanılmaz səyləri nəticəsində Bakı şəhərində 8 ölkəni təmsil edən 13 aparıcı neft şirkətinin iştirakı ilə "Əsrin müqaviləsi" imzalandı. Beləliklə, müstəqil Azərbaycan dövlətinin tarixində yeni era başlandı. Vətəndaş müharibəsindən xilas olmuş Azərbaycan dünyanın bir çox aparıcı ölkələrinin diqqət mərkəzinə çevrildi. Heydər Əliyevin yeni neft strategiyası Azərbaycana sürətli inkişaf gətirdi və çox keçmədən ölkəmiz regionun aparıcı dövlətinə çevrildi.

Neft sektoru ilə bərabər, Azərbaycanda qeyri-neft sahələri də inkişaf etdi, yeni infrastrukturlar quruldu və bu yeni yaradılan infrastrukturlar arasında informasiya və kommunikasiya texnologiyaları xüsusi yer tutdu.

Bu günlərdə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin iclasında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev qeyd etdi ki, 2011-ci ilin altı ayında ümumi daxili məhsul cəmi 0,9 faiz artsa da, qeyri-neft sektorunda artım 7,2 faiz təşkil etmişdir. Dünyada iqtisadi böhranın olmasına baxmayaraq, Azərbaycan yenə yüksək sürətlə inkişaf edir. Bunun kökündə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin düşünülmüş, müasir siyasəti durur.

Azərbaycanın gələcəyi ancaq neft və qaz sektorunun inkişafı ilə bağlıdırmı? Ekspertlərin hesablamalarına görə Xəzər dənizinin enerji ehtiyatları bu gün 3 trln. ABŞ dolları təşkil edir. Rəqəmin fantastikliyinə baxmayaraq, bu gün dünya fərqli bir ölçüdə yaşayır. İnkişafa güclü təsir göstərən, müasir iqtisadi siyasətin əsasını təşkil edən informasiya-kommunikasiya texnologiyaları yer üzündə aparıcı qüvvəyə çevrilir.

2010-cu ildə dünya üzrə İKT xərcləri 3,5 trln. ABŞ dolları təşkil etmişdir və 2011-ci ildə bu rəqəm 4 trilyonu keçəcək. Bu gün dünyanın hər bir inkişaf etmiş ölkəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının yüksək səviyyədə olması müşahidə edilir. Təsadüfi deyil ki, 2000-ci ildə Davos Forumunda XXI əsrin əsas şüarı "İqtisadiyyat və informatika" qəbul olundu.

Dünyanın inkişafını bu gün İKT-siz təsəvvür etmək mümkün deyil. İKT ölkələrin iqtisadiyyatının inkişafına səbəb oldu, dünyanın qloballaşmasında xüsusi rol oynayaraq mədəniyyətlərin qovuşmasına təkan verdi. İKT-nin inkişafı elmi araşdırmaları sürətləndirdi və bir çox elmi sahələrdə inqilabi dəyişikliklər əldə etməyə imkan verdi. XX əsrin ən önəmli elmi nəticələrindən biri olan insan genomunun (oxunmasında) açıqlanmasında məhz İKT-nin mühüm rolu oldu.

Dünya Bankının məlumatına əsasən hər ölkənin inkişafında üç faktor önəmli rol oynayır. Təbii sərvətlər, sənaye və insan kapitalı. Dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrində insan kapitalı inkişafın 76 faizini, təbii sərvətlər isə 5 faizini təşkil edir. Ona görə də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev "Neft faktorunu insan kapitalına çevirək" tezisini irəli sürərək və İKT sahəsini Azərbaycanda neft sektorundan sonra ikinci prioritet sahə elan etdi.

Bu gün insan kapitalı dedikdə ilk növbətə cəmiyyətin inkişafına xüsusi təsir göstərən informasiya texnologiyaları nəzərdə tutulur. Əgər XX əsrin əvvəlində ölkənin qüdrəti əsasən onun təbii sərvətləri ilə ölçülürdürsə, bu gün meyar dəyişib. Dövlətlərin gücü və qüdrəti təbii sərvətlərlə yanaşı, İKT sektorunun səviyyəsi ilə ölçülür. Yaponiya, Sinqapur, Finlandiya, Hollandiya və digərləri təbii sərvətlər baxımından heç də zəngin ölkələr deyil. Amma İKT sektorunun inkişafı nəticəsində bu ölkələrdə yaşayış səviyyəsi olduqca yüksəkdir. İKT sektorunun xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, dünyada baş verən iqtisadi böhran nəinki bu sahəyə təsir göstərmədi, hətta böhrana baxmayaraq, bu sahə bu gün də inkişafdadır.

Asiya ölkələrində iqtisadiyyatın dirçəlişi İKT-nin inkişafı nəticəsində mümkün oldu. Vaxtı ilə yoxsul həyat tərzi sürən ölkələr - Çin, Sinqapur, İndoneziya, Malayziya, Finlandiya yüksək yaşayış səviyyəsinə İKT hesabına nail oldular. 2010-cu ildə dünya üzrə İKT xərcləri 8 faiz artaraq 3.5 trln. ABŞ dollarını keçdi və 2011-ci ildə bu rəqəmin 4 trilyonu aşması gözlənilir. Artıq İKT sektorunun xərcləri ənənəvi zəngin olan "Maliyyə və Bank" (3 trln.) və Neft sektorlarını (2 trln.) üstələmişdir.

Bu sahədə Azərbaycanda sürətli inkişaf gedir. Son illər Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi tərəfindən 10-dan çox beynəlxalq forum təşkil olunmuşdur. Bu forumlarda dünyanın aparıcı ölkələrinin (ABŞ, Fransa, Almaniya və s.) İKT sahəsində tanınmış şirkətləri iştirak etmişdir. Forumlarda aparıcı şirkətlər tərəfindən ölkəmizə olan maraq Azərbaycanda bu sahədə olan inkişafı və aparılan işlərin dünya səviyyəsində olmasını təsdiq edir.

İKT sahəsində dünyanın lideri ABŞ-dır. Bu ölkə ildə İKT sahəsinə 200 mlrd. dollar xərcləyir. ABŞ-dan sonrakı yerdə Yaponiya və Çin durur. Bu ölkələrin hər biri İKT sahəsinə ildə 180 mlrd. ABŞ dolları xərcləyirlər. İKT istehsalına görə 2010-cu ildə Çinin ÜDM 5,5 trilyonu keçdi və bu göstəriciyə görə Çin Yaponiyanı ötərək dünyada ikinci oldu. (Birinci ABŞ-dır, 14 trln.).

Əgər on il bundan öncə dünyada mövcud olan şirkətlərin 30 faizi İKT sahəsində fəaliyyət göstərirdisə, indi şirkətlərin yarısından çoxu bu sahədə fəaliyyət göstərir və həmin rəqəm getdikcə artmaqdadır. Ekspertlərin qənaətinə görə, İKT həcmi hər 5 ildə iki dəfə artacaq, gələcəkdə dünyanın ÜDM-nin 90 faizini təşkil edəcəkdir.

İKT sahəsində dünyada olan istehsalın 67 faizi Asiya ölkələlərinin payına düşür. Bu istiqamətdə ən yüksək templə Cənubi Koreya və Çin inkişaf edir. ABŞ və Yaponiya dünyada istehsal olunan İKT-nin 13 faizini verir. Tək Çin Asiyada olan İKT istehsalının yarısını və dünya üzrə 1/3 faizini verir. 2009-cu ildə Çin İKT istehsalı nəticəsində 350 mlrd. ABŞ dolları məbləğində gəlir əldə etmişdir.

Azərbaycanda 2010-cu ildə İKT sektorundan əldə edilən gəlirlərin artımı 2009-cu illə müqayisədə 32,1 faiz təşkil etmişdir. 2010-cu ildə bu gəlirlər 1230,2 mln. manat təşkil etmiş və 2005-ci illə müqayisədə artım 5 dəfə olmuşdur. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, burada özəl sektorun payı 80 faiz təşkil etmişdir. 2011-ci ilin birinci yarısında İKT sektorundan əldə olunan gəlirlərin həcmi ötən ilə nisbətən 15 faiz artmışdır, bu isə ümumdünya orta göstəricisindən təxminən 2 dəfə çoxdur. Azərbaycan inkişafda olan ölkə sayılsa da, bəzi göstəricilərə görə inkişaf etmiş ölkələrlə eyni səviyyədə durur, hətta bir çoxunu geridə qoyur.

MDB ölkələri arasında Azərbaycanda ilk dəfə olaraq sabit telefon şəbəkəsi tam elektronlaşdırılmış, yəni rəqəmləşdirilmişdir. Belə hallar inkişaf etmiş ölkələrə məxsusdur. Bu o deməkdir ki, indi Azərbaycanın istənilən yaşayış məntəqəsində yüksək sürətli internetə çıxış imkanı var.

Bu gün Azərbaycanda hər 100 nəfərə təxminən 105 mobil telefon düşür. Bu isə ümumdünya orta göstəricisindən təxminən 30 faiz yüksəkdir və inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsindədir. Son altı ayda mobil telefon xidmətlərinin qiyməti 30 faiz, rouminq xidmətlərinin qiyməti isə istiqamətlər üzrə 20-50 faiz azalmışdır. İndi ölkəmizdə mobil telefon xidmətlərinin qiymətləri təxminən Şərqi Avropa səviyyəsindədir.

Ümumdünya İqtisadi Forum Azərbaycanda İnternet istifadəçilərinin sayını 2010-cu ilin sonuna əhalinin 50 faizi civarında qiymətləndirmişdir. 2011-ci ilin birinci yarısında bu rəqəm daha da artmış və təkcə genişzolaqlı internet istifadəçilərinin sayı əhalinin təxminən 30 faizinə yaxınlaşmışdır. Bu isə ümumdünya orta göstəricisindən təxminən 2,5 dəfə yüksəkdir.

Vacib məsələlərdən biri vətəndaşların elektron xidmətlərə çıxış imkanlarının genişləndirilməsi üçün internetin, xüsusilə genişzolaqlı internetin sürətli inkişafının təmin olunmasıdır. İnternetin sürətli inkişafının təmin edilməsini nəzərdə tutan Azərbaycanda genişzolaqlı xidmətlərin inkişafı üzrə "Strategiya" hazırlanmışdır. Bir çox beynəlxalq təşkilatların hesabatlarında göstərilir ki, Azərbaycanda İKT-nin inkişaf dinamikası son 5-7 ildə birinci onluq ölkələr sırasındadır.

Radio və televiziya yayımı infrastrukturunun inkişafında 6 aylıq əsas nəticə ölkədə yerüstü rəqəmli televiziya proqramlarının yayım texnologiyasının tətbiqidir.

Bu texnologiya Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqının yeni standartıdır və bütün dünya üzrə bu yayım texnologiyasına keçid 2015-ci ilin sonuna kimi başa çatmalıdır. İnkişaf etmiş ölkələrdə bu texnologiyaya keçidin 2012-ci ilin sonunda, Azərbaycanda isə 2013-cü ilin birinci yarısında başa çatdırılması nəzərdə tutulur.

Bakı-Abşeron, Şimal və Cənub bölgələrində 12 efir kanalının rəqəmli yayımı sınaq dövrünü keçir. Burada özəl sektorun nümayəndələri nazirlik və Milli Teleradio Şurası ilə birgə işlər aparırlar. Özəl sektor televiziya və radio yayım sistemində çox aktivdir və təxminən 10 şirkət peyk, kabel, İP-TV və digər texnologiyalarla ödənişli yayım xidmətləri göstərirlər.

Əgər 2005-ci ildə hər 100 nəfərə 2,3 faiz kompyuter istifadəçisi düşürdüsə, bu rəqəm 2010-cu ildə 15 faiz təşkil etmişdir. Hazırda ölkədə 1,5 milyon kompyuter istifadəçisi var və əhalinin hər iki nəfərdən biri internet istifadəçisidir. Belə istifadəçilərin sayı 2010-cu ildə 2005-ci illə müqayisədə 14 dəfə artmışdır. Azərbaycan neft və qaz ölkəsi olmaqla bərabər, yüksək infrastrukturlu İKT ölkəsinə çevrilir. 2023-cü ilə İKT sektorundan əldə olunan gəlir neft və qaz sektorundan gələn gəlirə yaxın olacaqdır. Amma bu, neft və qaz hasilatının azalması ilə bağlı deyil, məhz İKT sekotorunun sürətli inkişafı nəticəsində baş verəcəkdir.

Azərbaycan əhali baxımından kiçik ölkə olsa da (9,2 mln. nəfər), 2012-ci ildə belə ölkələr arasında öz peykinə malik yeganə ölkə sayılacaq. Bu peykin resurslarının 50 faizindən çoxunun xarici ölkələrə satışının ilkin şərtləri artıq razılaşdırılmışdır. Dövlət Proqramına uyğun olaraq Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi digər təşkilatlarla birlikdə ikinci telekommunikasiya peykinin hazırlanması, Yer səthinin monitorinqi və öyrənilməsi üçün alçaqorbitli izləyici peyklərin hazırlanması istiqamətində araşdırma işlərini davam etdirir.

Bu gün qarşıda duran əsas məsələlərdən biri ölkəmizin İKT ixrac potensialının gücləndirilməsi və Azərbaycan şirkətlərinin xarici bazarlarda fəaliyyətinin aktivləşdirilməsidir. Belə aktivləşmə həm İKT sektorunun inkişafına və eyni zamanda ölkənin gəlirlərinin artmasına gətirir. Ümumiyyətlə, son illərdə Azərbaycanda İKT sektorundan əldə edilən gəlirlər artım tempinə görə orta dünya tempi ilə müqayisədə 2,5-3 dəfə çoxdur və bu rəqəm getdikcə artmaqdadır.

Yuxarıda sadalanan uğurların kökündə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin düşünülmüş, elmi əsaslara arxalanan müasir siyasəti durur. Bu siyasətdə İKT sektoruna xüsusi diqqət ayrılır və Prezidentin ideya və təklifləri Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi tərəfindən uğurla həyata keçirilir. Nazirliyin əldə etdiyi uğurlar üç prinsipə əsaslanır. Elmi kadrlardan istifadə edərək fundamental elmi araşdırmaların aparılması, elmi nəticələrin modellər üzərində yoxlanılması, nəticələrin praktiki sahələrdə geniş tətbiq olunması. Bu prinsipləri həyata keçirmək üçün nazirlik lazımi elmi potensialdan istifadə edir.

Nazirliyin nəzdində beynəlxalq aləmdə yüksək elmi nüfuza malik Yüksək Texnologiyalar Araşdırma Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Bu yaxınlarda həmin Mərkəz ABŞ-da Azərbaycan-Amerika İKT Forumu çərçivəsində dünya universitetləri arasında yüksək reytinqi olan Los-Ancelesdə yerləşən Cənubi Kaliforniya Universiteti (University of Southern California, USC) ilə əməkdaşlıq protokolu imzalamışdır. Bu protokolun imzalanması Azərbaycanda İKT sahəsində yüksək səviyyəli araşdırmaların aparılmasını təsdiq edir. Belə əlaqələr həm elm, həm də təhsil sahəsində geniş istifadə olunmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi təhsil məsələlərinə də xüsusi diqqət yetirir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamına uyğun olaraq nazirlik gənclərimizin dünyanın aparıcı elm və təhsil mərkəzlərində təhsil almasına yardımçı olur və burada informasiya-kommunikasiya texnologiyaları sahəsi nazirliyin prioritet sahələri sırasındadır. Hazırda nazirliyin dəstəyi ilə 150-dən çox gəncimiz dünyanın aparıcı universitetlərində İKT sahəsində təhsil alır. Bu, Azərbaycanın gələcəyinə yönəldilmiş siyasətdir.

XXI əsrdə intellektual (əqli) mülkiyyət və xüsusilə informasiya texnologiyaları cəmiyyətin əsas inkişaf alətlərinə çevrilmişdir. ABŞ, Kanada, Sinqapur, Finlandiya, Hollandiya, Yaponiya dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələridir və bu ölkələrdə informasiya texnologiyalarının yüksək səviyyədə istehsalı və istifadəsi müşahidə olunur. Dünyanın Karlos Slim Elu (Meksika), Bil Geyts, Larri Ellison (ABŞ) və digər zəngin insanları məhz informasiya texnologiyaları ilə sıx bağlıdırlar.

Əgər biz ölkəmizi inkişaf etmiş, zəngin və qüdrətli ölkələr sırasında görmək istəyiriksə, intellektual mülkiyyətə və xüsusən informasiya texnologiyalarına önəm verib, bu sahələrin inkişafına nail olmalıyıq. Çünki dünyanın gələcəyi bu sahələrin inkişafı ilə bağlıdır.

Neft və qaz, yoxsa informasiya texnologiyaları Azərbaycanın gələcəyidir? Heydər Əliyev dəyərləri üzərində qurulmuş müstəqil Azərbaycan dövləti artıq öz seçimini etmişdir. Vaxtilə həyata keçirilməsi mümkün olmayan əfsanə adlandırılan, bu gün isə gerçəkliyə çevrilən Heydər Əliyevin adını daşıyan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri artıq qurulmuşdur. Digər neft və qaz kəmərləri isə qurulmaqdadır. Azərbaycanın neft və qazı bu kəmərlərlə dünya bazarlarına çatdırılır və çatdırılacaqdır. Azərbaycanın inkişafı və gələcəyi enerji daşıyıcıları kimi informasiya texnologiyaları ilə də sıx bağlıdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Azərbaycanda neft sektorundan sonra ikinci prioritet sahə kimi informasiya-kommunikasiya texnologiyalarını elan edib. Heydər Əliyev dəyərlərinə və siyasətinə yeni nəfəs gətirən, elmi əsaslara arxalanan Prezident İlham Əliyevin müasir siyasəti Azərbaycanı uğurla gələcəyə aparır və bu siyasətin ayrılmaz hissəsi informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının inkişafıdır.

A.HACIYEV,

Milli Məclisin deputatı,

AMEA-nın müxbir üzvü

Azərbaycan.- 2011.- 27 iyul.- S. 5.