Daha bir uğursuz sülh prosesi

Tanınmış jurnalist, "Karneqi" Fondunun analitiki Tomas de Vaal ABŞ-ın nüfuzlu "The National İnterest" jurnalında "Daha bir uğursuz sülh prosesi" adlı məqalə ilə çıxış etmişdir. AzərTAc həmin məqaləni təqdim edir.

Beynəlxalq xəbərlərin bolluğu ilə seçilən indiki vaxtda "Böyük səkkizlik" ölkələrinin Dovil sammitində prezidentlər Medvedev, Obama və Sarkozinin Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədar verdikləri bəyanatı nəzərdən qaçırmağı bağışlamaq olar. Lakin hər halda bu, həmin münaqişənin davam etdiyi uzun illər boyu onun barəsində səslənmiş ən ciddi beynəlxalq bəyanatdır.

Dünya ictimaiyyəti postsovet məkanında Qarabağ uğrunda ən uzunmüddətli Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllinə dair on beş il müddətində aparılan danışıqları, demək olar ki, hiss etməmişdir. Sülh prosesi həddən artıq qapalı, məsələ özü isə bu prosesi izləyən və ona diqqət yetirən bir qrup (mənim özüm kimi) bədbəxt, cahil, zavallı analitiklərdən başqa hər kəs üçün olduqca mürəkkəb və müəmmalıdır.

Vasitəçilik edən üç dövlət başçısının mayın 26-da verdiyi bəyanat aydın göstərir ki, həqiqət anı yaxınlaşmaqdadır. İyunun axırlarında Prezident Dmitri Medvedev prezidentlər Əliyev və Sarkisyanın beş ildən çox müzakirə edilən əsas prinsiplər haqqında sənəd barəsində razılığa gəlmələrinə nail olmaq üçün danışıqların amerikalı və fransalı iştirakçılarının dəstəyi ilə onlara ciddi təzyiq göstərəcəkdir.

Mən "The National İnterest" jurnalında yazmışdım ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə, məsələn, Kosovoya ayrılan diqqətin yalnız cüzi bir hissəsi göstərilir, lakin bu münaqişə strateji baxımdan qat-qat həssas mühitdə inkişaf edir. Əgər tərəflərdən biri - mahiyyət etibarilə 1991-1994-cü illər münaqişəsində uduzmuş tərəf olan Azərbaycan - müharibəyə qayıtmaq qərarına gələrsə, bu, fəlakət olacaqdır. Dovil bəyanatında deyilir: "İndiki qarşıdurma və qeyri-sabitlik vəziyyəti güc tətbiq edilməsi nəticəsində yaranmışdır. Yenidən gücdən istifadə edilməsi daha çox əzab-əziyyətə, dağıntıya səbəb olacaq və beynəlxalq birlik tərəfindən pisləniləcəkdir".

Baza prinsipləri haqqında sənədin məqsədi münaqişənin mərkəzi məqamı olan suverenliklə bağlı mürəkkəb məsələni həll etməkdir. Sovet dövründə Dağlıq Qarabağ sovet Azərbaycanının tərkibində muxtar vilayət olmuşdur. 1994-cü ildə ermənilər hərbi qələbə qazanandan sonra dedikləri kimi, həm heç vaxt imtina etməyəcəkləri Dağlıq Qarabağın özünü, həm də onun ətrafında yerləşən Azərbaycan ərazilərindən ibarət "bufer zonası"nı nəzarət altına almışlar. Ermənilər deyirlər ki, əgər Dağlıq Qarabağ üzərində nəzarətə zəmanət verilərsə, onlar "bufer zonası"ndan imtina edəcəklər. Azərbaycanlılar da Dağlıq Qarabağ üzərində özlərinin beynəlxalq hüquqlarını təkidlə tələb edir, neftdən və qazdan əldə olunan gəlirləri yeni, güclü ordu yaradılmasına sərf edirlər.

Baza prinsipləri haqqında sənəd konstruktiv ikimənalılıq təklif edir. Bu sənəd ermənilərin Dağlıq Qarabağ ətrafındakı ərazilərdən tədricən çıxarılmasını; Dağlıq Qarabağa "aralıq statusu", yəni tam müstəqillik deyil, geniş beynəlxalq legitimlik verilməsini və gələcəkdə əhalinin öz iradəsini ifadə etməsini hüquqi vəzifə kimi tələb edən, bu ərazinin gələcək statusunun müəyyən edilməsi üçün ümumxalq səsverməsi keçiriləcəyinin vəd olunmasını nəzərdə tutur.

Lakin bu məqamda şübhələr yaranır. Qapalı səviyyədə intensiv danışıqlara baxmayaraq, liderlər açıq şəraitdə hələ də maksimalist mövqelərdən çıxış edir və öz rəqibini təslim olmağa çağırırlar. Azərbaycan tərəfin ritorikası xüsusilə sərtdir. Dovil bəyanatının verilməsinin ertəsi günü Azərbaycan Baş nazirinin müavini Əli Həsənov Ermənistan prezidentini "cani", onun hökumətini isə "devrilməli" olan "faşist rejimi" adlandırmışdır.

Beləliklə, indi hər şey siyasi iradədən asılıdır. Mən Dovil sənədindəki aşağıdakı ifadəni alqışlayıram: "Məsələnin bundan sonra da təxirə salınması yalnız hər iki tərəfin razılığa gəlmək ideyasına sadiq olması ilə əlaqədar suallar doğuracaqdır". Başqa sözlə desək, "Bizim əlimizdə işçi sənəd vardır. Siz niyyətinizin ciddi olmasını göstərin və onu imzalayın".

Bu, həm də beynəlxalq iradə məsələsidir. Xarici dövlətlər də münaqişə tərəflərindən heç də az ciddi olmamalıdırlar. Daxildən sülhə güclü dəstək olmadıqda məhz beynəlxalq birliyin nümayəndələri prezidentləri daha qətiyyətli olmağa sövq etmək və yeni kompromisə nail olmaq məcburiyyətində qalacaqlar. Həmin nümayəndələr bərpa və sülhyaratma işi üzrə öhdəliklər götürməli olacaqlar. Rusiya, Birləşmiş Ştatlar və Avropa İttifaqı danışıqlar prosesində bütövlükdə yaxşı işləmişlər. Lakin onların hər üçünün Qafqazda maraqlarının müxtəlifliyini, hər iki ölkə ilə münasibətlərdə gündəliyin ikitərəfli olmasını və onların resurslarına iddialar arasında rəqabəti nəzərə alsaq, Qarabağ üçün münaqişədən sonrakı dövr barədə müştərək qərar qəbul etmək çətin olacaqdır.

Əgər çərçivə planı razılaşdırılarsa və ilkin saziş ilə həqiqi tərəqqi arasında labüd fərq yaranarsa bu, xüsusilə vacib olacaqdır. Bu planın əleyhdarları onu məhv etməyə çalışacaqlar. Oslo və Yaxın Şərqi yada salaq.

Beləliklə, Kazan görüşü yaxınlaşdıqca Qafqazda həm sülh, həm də müharibə ehtimalı artır.

Azərbaycan.- 2011.- 3 iyun.- S. 4.