Milli ideya: müstəqillik
simvolundan dövlətçiliyin gələcək inkişaf
modelinə doğru gerçəkləşən yolda
Etnik və siyasi millətçilik arasındakı fərqə gəldikdə isə etnik millətçilik xalqların inkişafının erkən çağlarında gərəkli olursa, siyasi millətçilik dünyanın Yeni və Ən yeni tarixi üçün səciyyəvi olmuşdur. Bu həm də xalqların ictimai-siyasi şüurunda baş verən keyfiyyət dəyişikliklərindən, rasional seçimin inkişaf etməsindən irəli gəlir.
Beləliklə, etnik millətçilik nisbətən aşağı səviyyə hesab edilən primitiv millətçilik hesab edilir. Bu, sadəcə, yaxşı və ya pis deyil, keçilməsi labüd olan təbii-obyektiv bir mərhələdir. Zamanı gələndə öz yerini daha yüksək səviyyəli millətçiliyə verir. Hakimiyyətin mənbəyi başqa qüvvə deyil, xalq olur. Son 400 ildə Avropa məkanında, hazırda isə ərəb ölkələrində baş verən dəyişikliklərin mahiyyəti bununla izah olunur.
Dünya təcrübəsi sübut edir ki, vətəndaş millətçiliyi kimi formalaşan və ya ən azı buna can atan dövlətlər daha uğurlu inkişaf edirlər. Siyasi millətçilik əsasında təşkilatlanan dövlətlərdə etnik-milli enerjinin əhəmiyyətli hissəsi ölkədaxili münaqişələrin həllinə sərf edilir. Yalnız vətəndaş identikliyi, həmrəyliyi, ümumi dövlətçilik mənafeyinə üstünlük verən forma kimi milli və mədəni müxtəlifliyin tükənməz enerjisini dövlətin inkişafına yönəltməyə imkan verir.
Labüd proses olan qloballaşmada xalqlar unifikasiya cəhdlərində öz milli identikliyi üçün təhlükə görür və daha sərt müqavimət göstərirlər. Bəşəriyyətin vahid, standart model üzrə inkişafına aid fikirlərin perspektivsizliyi sübut olunmuşdur. Bununla belə, qlobalizm, mondializm, vesternizasiya ideyaları hələ öz səylərini davam etdirməkdədir.
İnformasiya cəmiyyətində ənənəvi sosial identiklik institutlarını virtual sosial şəbəkə məkanı, identikliyin formalaşmasında mühüm rol oynayan insanlararası canlı ünsiyyəti surroqat ünsiyyət forması əvəzləyir, alternativ qrup identikliyi formaları yaranır. İnkişaf etmiş ölkələrdə iş vaxtı ilə asudə vaxtın nisbəti sonuncunun xeyrinə təkamül etməyə başlayır. Bütövlükdə həyat tərzinin və davranış modellərinin radikal transformasiyası adekvat identiklik mexanizmlərinin zəifləməsini şərtləndirən risk kimi çıxış edir. Digər tərəfdən, planet əhalisinin rəqəmsal asimmetriya nəticəsində qütbləşmiş vəziyyəti də dünyagörüş və identiklik formalarının toqquşmasını labüd edir.
Bu gün
dünyada identiklik böhranı normaya çevrilir, Avropa
identiklik böhranını yaşayır. Avropa Birliyi bir-birinə
rəqib olan siyasi və dini dəyərlərin, layihələrin
mübarizə meydanına çevrilir. Bu məkanda üç əsas:
sekulyar-liberal, konservativ və panislamist layihə
yarışır. Bu, Avropa dövlətlərinin müstəqilliyini
və onun xalqlarını çətin vəziyyət
qarşısında qoyur. Hətta Avropanı "Böyük
Venetsiyaya" - tənəzzül edən şəhər-muzeyə
bənzədənlər də var. Multikulturalizmin sonunu bəyan
edən mövqelər narahatlıq doğurur. Multikulturalizm
etnik özəlliyi qabartdığı, etnosun ölkə
daxilində xüsusi diqqətlə möhkəmlənməsinə
rəğbət bəslədiyi və vətəndaş millətçiliyini,
dövlətçiliyi arxa plana çəkdiyi
üçün ziyanlıdır. Səbəb kimi, "aqressiv
azlıqların" azadlıq və hüquqlardan istifadə
edərək mühüm mövqeləri ələ
keçirməsi və sonra öz məqsədləri
üçün bundan sui-istifadə etməsi,
yaşadıqları dövlətə şərtlərini
diktə etməsi göstərilir.
İdentikliyin ənənəvi
meyarlarının hüdudları sezilməz olur. Bir qütbdə
kosmopolitik dünya vətəndaşlığı, digər
qütbdə alternativ qismində fundamentalist etnik-dini,
konfessional, sivilizasion identiklik seçimləri üz-üzə
gəlir.
Müasir dövlətin
öz vətəndaşları üçün təmin
etdiyi identiklik məkanı iki tərəfdən - mədəni
hegemoniya və informasiya qlobalizminin unifikasiya meyillərinə,
digər tərəfdən, etnik-dini və s. birliklərin təzyiqinə
məruz qalır.
"Neqativ (mənfi)
identiklik" nisbətən az təhlil olunan sahədir. Neqativ
identiklik "biz onlar kimi deyilik", "biz-onlar" məntiqinin
total qarşıdurmasına əsaslanır. Neqativ identikliyin
müəyyən hədləri aşmaması
üçün onun elementlərinin pozitiv məzmunla
tamamlanması vacibdir. Əks təqdirdə, qrup həmrəyliyindən
başlayaraq, şovinist separatizmə, vətəndaş cəmiyyətinin
böhranına qədər yol aça bilən təhdidə
çevrilir. Azərbaycan bu proseslərin nəticələrini
hələ də yaşamaqdadır. Bütövlükdə
tarixi yaddaşı neqativ identikliklə zəhərlənən
erməni identikliyi milli quruculuğu mütləq başqa
xalqın təmsilçilərinin qaralanması və pislənməsi,
düşmən obrazının yaradılması üzərində
qurmağa cəhd edir. Siyasi məqsədlərə nail olmaq
üçün səfərbəredici məqam kimi erməni
elitası "düşmən ölkə"
ritorikasından sui-istifadə edir. Lakin yanlış bir yol
olduğu üçün onun gələcəyi yoxdur.
İdentikliyin inkişafın fundamental resursu ola bilməsi məhz
bu məqamlarda özünü daha aydın büruzə verir.
Müasir etnopolitoloji elm birmənalı
şəkildə sübut edir: şovinizm, milli müstəsnalıq,
separatizm meyilləri arxaik düşüncənin, mili
inkişafın primitiv səviyyələrinə müvafiq olan
etnopsixoloji fenomendir. Bu elmi qənaət Ermənistan və
bunabənzər dövlətlərin ideoloji dayaqlarının
hansı səviyyədə olmasının bariz sübutudur.
Universalizm, bəşəri humanizm, sülh prinsiplərinə
zidd olan, başqa dövlətlərə qəsd edən
faşizm və s. kimi insanlıq əleyhinə olan ideoloji
mövqedir. Üstəlik də hər hansı dövlətin
ideya tarixində ənənəyə çevriləndə
onun nəticələri bütün dünya üçün
təhlükə və gərginlik mənbəyi olur. Məsələn,
alman xalqının faşizm ideyasından qurtularaq öz milli
amalını dəyişməyə, daha ülvi məqsədlərə
qadir bir xalq olduğunu dünyaya alman möcüzəsinin
arxitektoru K.Adenauer sübut edə bildi. Bu, XXI əsrdə Ermənistanın
hələ də şovinizm və işğal siyasətinin əsasında
duran arxaik milli ideyadan nə vaxt qurtulacağı barədə
düşüncələri yada salır. Ermənistanı
qlobal inteqrasiya dövrünün layihələrindən kənarda,
özünütəcrid kimi ağır duruma düşməsinə
gətirib çıxaran bu ideyadan xilas olmasına tarix son
imkan vermişdir.
İdentikliklərin hökmən
dixotomik - məntiqi üzərində, neqativ təməllər
üzərində qurulması bütün fundamentalizmlərə
xasdır. Məsələn, "Şərq-Qərb",
"ənənəvi-müasir" və s.
"toqquşma" konsepsiyalarının kökündə bu
durur. Dünya qədər qədim olan bu yanaşmada yeni
heç nə yoxdur. Sadəcə, dərk edilmir ki, identikliyin
ilkin formalaşmasında səmərəli rol oynayan
"biz-onlar" fərqi, müxtəlifliyin dərki
uzunmüddətli perspektivdə artıq ümumbəşəri
dəyərlər və pozitiv identiklik elementləri ilə
tamamlanmalıdır.
Azərbaycançılıq - vətəndaş millətçiliyinin
özünəməxsus modelidir
Azərbaycan tarix boyu həmişə
bölgədə, həm də qlobal miqyasda baş verən
hadisələrin gedişatına təsir edə bilən
ölkələr sırasında olmuşdur. Son iki əsrdə
isə onun bu yöndə fəallığı
dünyanın demək olar bütün qitələrinə
yayılmışdır. Bəşəriyyətin mədəni-mənəvi
irsinə olan töhfələri ölkəmizi xüsusilə
dünyada tanınan dövlətə çevirmişdir. Təbii
ki, belə bir ölkədə milli ideyaya dair
düşüncələrin tarixi də çox qədimdir.
Üstəlik də xüsusi olaraq vurğulanmalıdır ki,
tarixi-obyektiv şərtlər üzündən həmişə
çoxmilli, çoxkonfessiyalı birgəyaşayış ənənəsinə
malik olan bu məmləkətdə milli ideya həmişə
qüsurlu məzmundan uzaq olmuşdur.
Bu gün milli ideyanın məzmununda
dinamizmi əks etdirən tezis - inkişaf etmiş müasir
dövlətlər səviyyəsinə çatmağı
mümkün edən güclü dövlət, yüksək
rifah yaratmaqdır. Həm də uzaq gələcəkdə
deyil, artıq indiki nəslin əksəriyyətinin görə
biləcəyi səviyyənin əldə edilməsidir.
Akademik Ramiz Mehdiyev məqaləsində
yazır: "Prezident İlham Əliyevin siyasi fəlsəfəsi
bundan ibarətdir ki, bütün xalqlar, bütün dinlərin
nümayəndələri bir-biri ilə sıx ünsiyyət
saxlasınlar, problemləri açıq müzakirə etsinlər,
öz fikirlərini sərbəst bildirsinlər. İndi Azərbaycan
müxtəlif mədəniyyətlər və sivilizasiyalar
arasında dialoqa dair bu cür sanballı tədbirlər
keçirilməsi üçün ənənəvi məkana
çevrilmişdir. Bunun həm coğrafi, həm tarixi, həm
də mədəni əsasları vardır, çünki Azərbaycanda
bütün xalqlar, bütün dinlərin nümayəndələri
əsrlər boyu bir ailə kimi yaşamışlar. Azərbaycanda
milli və dini dözümlülüyün,
tolerantlığın yüksək səviyyədə
olması faktdır və bu, Azərbaycan xalqının
güc mənbəyidir. Hər bir cəmiyyətin gücü
onun dini və milli müxtəlifliyindədir".
Qloballaşan dünyada yeni
birgəyaşayış və eyni zamanda, ümumbəşəri
sivilizasion identiklik formalarının təzahürü
intensivləşmişdir. Şərqin və Qərbin
qovşağında yerləşən ölkəmizdə
insanların da həyat tərzi bu dəyişikliklərin təsirinə
məruz qalır. Yeni üslub və modellər ortaya
çıxır. Məhz belə bir zamanda azərbaycançılıq
ideologiyası milli və bəşəri dəyərlərin
ahəngdarlığını təşkil edən fundamental
resursa çevrilir. Hər bir xalq dünya birliyi ailəsinə
öz töhfəsini verir. Azərbaycanda millətlərarası
və dinlərarası münasibətlərin azərbaycançılıq
modeli bu töhfələrdən ən
böyüyüdür.
Bu gün geosiyasətlə
identiklik arasında da sıx bağlılığın
olduğu geniş tədqiq edilir. Etnopolitologiya sahəsində
məşhur amerikalı alim R.Kollinz, etnomilli məsələlərin
geosiyasi nəzəriyyəsinin müəllifidir. Onun fikrincə,
dövlətin siyasi uğurları və geosiyasi nüfuzu
etnomilli birliyin, identikliyin formalaşmasına bilavasitə təsir
göstərir. Geosiyasi nüfuz ölkənin etnomilli vəhdətini,
vətəndaş identikliyini təmin edir və əksinə,
geosiyasi zəiflik bu birliyi zəiflədir. Geosiyasi ziddiyyətlər
çox ciddi olarsa, dövlətin tənəzzülü və
identikliyin heçə çevrilməsi baş verər. Bu nəzəri
müddəaları nəzərdən keçirəndə
Ermənistanın təcavüzü nəticəsində ərazi
bütövlüyümüzün pozulması, Qarabağ
münaqişəsinin həlli ilə bağlı baş verən
proseslərin azərbaycanlıların identikliyinin
formalaşmasına bilavasitə təsirini qeyd etməliyik.
Ümummilli problem kimi onun həlli, ərazi
bütövlüyümüzün təmin olunması milli
birliyin daha da qorunmasını və möhkəmlənməsini
şərtləndirir.
R.Kollinzə görə,
öz növbəsində, geosiyasi qüvvələrin
tarazlıq vəziyyətinin mövcudluğu transmilli
kosmopolitizm identikliyinin formalaşmasını şərtləndirir.
Orta əsrlərin sonunda latın kosmopolitizmi məhz belə
geosiyasi tarazlıq şəraitində
formalaşmışdı. Bu gün transmilli şəbəkələr
də yeni kosmopolitizmi yaratmaqda iddialıdırlar.
Modernləşmə prosesləri
eyni zamanda modernləşən cəmiyyətin vətəndaşlarının
identiklik xüsusiyyətlərinin də dəyişməsini,
yeniləşməsini tələb edən yeni institut və
münasibətlərin yaranmasını tələb edir və
haradasa həmin identikliyin dəyişməsi ilə
yekunlaşır. Bu gün yenidən inkişaf etmiş ölkələr
öz identikliyini aktuallaşdırmaq
çağırışı ilə
qarşılaşmışlar. Təsadüfi deyil ki, 2009-cu və
2010-cu illərdə milli identikliyin formalaşması sahəsində
zəngin təcrübəyə malik olan, Milli İdentiklik
İnstitutu adlı dövlət qurumunun olduğu Fransada
identikliyə dair "Böyük Milli Debatların"
keçirilməsinin təşəbbüskarı dövlət
olmuşdur. Burada qeyd edilmişdir ki, cəmiyyətin yeni-yeni
qlobal və sosial çağırışlara adaptasiyası
prosesində Fransa hələ dönə-dönə
Böyük Debatlara qayıtmalı olacaq.
Milli ideya, identiklik ilk
baxışda nəzərə çarpmayan fundamental resursdur.
Milli inkişafın müsbət xüsusiyyətlərinin
inkişafın resurslarına transformasiyası dünya təcrübəsində
olduqca nikbin nümunələr gətirməyə imkan verir. Məhz
bu resurs "Asiya möcüzəsi" adında məlum olan
Yaponiya, Cənubi Koreya, Sinqapur, Malayziya kimi dövlətlərə
qabaqcıl ölkələrin innovasiya praktikalarından bəhrələnməyi,
sözün əsl mənasında, modernləşmədə
inqilabi nailiyyətlər qazanmağı mümkün
etmişdir. Bu milli identiklik resursunun effektiv istifadəsinin əyani
modeli olub, bu bölgədə modernləşmə proseslərinin
kor-koranə təqlid və qərbləşmədən fərqli
olan model-nümunəsini vermişdir.
Bu modelin ən mühüm tərkib
hissələrindən biri kimi diqqəti cəlb edən, hər
şeydən əvvəl, son dövrlərədək
inkişaf etmiş dünyanın əyaləti hesab edilən
bölgənin məhz (milli-sivilizasion) identiklik potensialı əsasında
yeni mədəniyyətə yiyələnməsi, eyni zamanda,
öz identikliyinə xələl gətirmədən buna nail
olmasıdır.
Hazırda milli və fövqəlmilli
identikliyin inkişafın əvəzsiz resursu kimi anlamı
geniş müzakirələrin mövzusudur. Artıq bəlli
olan multikulturalizm praktikalarının böhran yaşaması
Qərbdə milli dövlətin fraqmentasiya risklərini
yaradır, yalnız formal hüquqi əsaslar üzərində
qurulan vətəndaş identikliyi sosial birlik üçün
səthi və natamam konstruksiya qismində mövcud olur.
Təbii ki, Qərb identikliyi
özü də yekcins anlayış deyil. "Köhnə
dünya" (Avropa) sosial dövlət və sosial həmrəylik
dəyərlərinə yönəldiyi halda, "Yeni
Dünya" - ABŞ fərdi uğur (Amerika arzusu) hədəfinə
yönəlmişdir. Qloballaşma və miqrasiya prosesləri
Qərb və qeyri-Qərb tiplərinin
yaxınlaşmasını şərtləndirərək ənənə
və müasirliyin unikal dəyərlər sintezini
formalaşdıra bilər. Lakin buna nail olmaq üçün
mədəniyyətlərin dialoqu arzu və nəzəriyyədən
gerçək fəaliyyət üçün rəhbər
prinsipə çevrilməlidir.
Azərbaycanda identikliyin təməl
dəyərlərinin yeniləşməsini həm dövlətin
köklü islahatlar kursu, həm də siyasi və sosial-mədəni
qloballaşmanın çağırışları aktual
edir. Müasir dövrə və tarixi təcrübəyə
uyğun milli-sivilizasion identiklik modellərinin
formalaşması prosesi hələ deyə bilərik ki,
başlanğıc mərhələdədir. Qərbin və
Şərqin qovşağında yerləşən sivilizasiya
kimi Azərbaycanda identikliyin tərkibində hər iki geosiyasi
və mədəni bölgənin elementləri əksini
tapmışdır. Dövlətçiliyin gələcəyi
üçün xüsusilə də gənclərdə milli
və bəşəri dəyərlərin sintezini
özündə ehtiva edən identikliyin formalaşması
dövlətin məqsədyönlü siyasətinin əsasını
təşkil edir. Dünyanın bir çox ölkələrində
(ABŞ, Kanada, Çin) bu praktika uğurla tətbiq edilir.
Hazırda əminliklə demək olar ki, ölkəmizdə
yeni identikliyin bərqərar olması prosesləri gedir və
burada dünyəvi dövlətin inkişaf xüsusiyyətlərinə
uyğun olaraq, fövqəlmilli aspektdə (sivilizasion müstəvi
kimi) Avropa identikliyinin oriyentir kimi seçilməsi təbii qəbul
edilir. Burada yeni yüzillikdə həm də Avropa ailəsinin
üzvü kimi mövcud olan dövlətimizin bu qitə ilə
bütün (iqtisadi, siyasi, mədəni-elmi, informasiya və
s.) səviyyələrdə intensiv inkişaf edən əlaqələrlə
izah edilə bilər. Bütövlükdə isə
hazırkı mərhələdə azərbaycanlıların
yeni identiklik xüsusiyyətlərinin formalaşmasında ənənəvi
və modern dəyər və davranış stereotiplərinin
çuğlaşması səciyyəvidir.
XXI əsrin əvvəllərində
dünya inkişafının meyilləri liberalizmin
mümkün tənəzzülə uğramasından xəbər
verir. 2009-cu ilin iqtisadiyyat üzrə Nobelçi alimi E.Ostrom
yazır ki, "demokratik despotizm" kölgəsi Amerika cəmiyyəti
üzərinə kölgə salmağa başlayıb. Bir
dövlət quruculuğu modelinin mütləq olaraq
bütün dövlətlərə qəbul etdirilməsi nəticəsində
liberalizm demokratiya ilə antaqonizmə girəcəkdir.
Qlobalizm məntiqi gec ya tez liberal diktatura - yeni tipli
totalitarizmi" gündəmə gətirəcəkdir. (Ostrom
V. Smısl amerikanskoqo federalizma. Çto takoe samoupra-vləöheesə
obhestvo. M., 1993 S.300) Bu baxımdan bir daha aydın dərk etmək
olar ki, milli ideyaya dair baxışlarda praqmatizm, reallıq hissi
çox önəmlidir. E.Ostrom bunu "ictimai resursların
idarə edilməsində kollektiv iştirak", sosial kapital
adlandırır.
Dövlət
başçısı İlham Əliyev tərəfindən
milli ideyanın gerçəkləşməsinin yeni üsul
və vasitələri, yeni məzmunu irəli
sürülmüşdür: inkişaf etmiş ölkələr
səviyyəsinə çatmaq, insan kapitalını
inkişaf etdirmək, güclü dövlət yaratmaq,
yüksək rifahı təmin etmək. Müasir dünyada
dövlətin rəqabətə dayanıqlı, keyfiyyətə
əsaslanan inkişafını insan amili, insan kapitalı,
xalqın kreativ potensialı təşkil edir. Modernləşmənin
yeni subyektinin, yeni azərbaycanlılar nəslinin
formalaşdırılması da yeni identikliyə dair aydın
təsəvvürlərdən başlayır. İdentikliyin
formalaşması ardıcıl hüquqi və institusional təminat,
müvafiq sosiallaşma institutlarının təşəkkülünü
tələb edir.
Qabaqcıl ölkələrdə
innovasiyalı inkişaf prinsipi institutsional, mədəni,
iqtisadi və siyasi sistemin təməl elementi kimi qəbul
edilmişdir. Kreativ inkişafın məqsəd kimi seçildiyi
cəmiyyətlərdə innovasiyalar milli birliyin obrazı kimi
seçilir və müsbət sosial identikliyi şərtləndirir.
Kreativ sinif anlayışının müəllifi, ABŞ tədqiqatçısı
R.Floridaya görə, "Cari əsrin 3-cü onilliyinin gənc
nəsli" ("2030-ların nəsli") kreativ sinfi təşkil
edəcəkdir. (
Azərbaycanın dövlət
müstəqilliyi əldə etməsindən sonra məlum
oldu ki, "monolit sovet xalqı" gerçəklikdə
çoxçalarlı etnik-milli tərkibə malikdir. Azərbaycan
yalnız türkdilli və çoxsaylı azərbaycanlıların
deyil, həm də müxtəlif dil ailələrinə və
dinə mənsub olan xalqların da vətənidir.
Azərbaycançılıq
vətəndaş cəmiyyətinin, müasir milli dövlətin
qlobal konteksti və miqyas tutumunu da əhatə edən ideoloji
konsepsiyasının əsas müddəalarındandır.
Postsovet məkanında,
bütün dünyada milli ideologiyanın formalaşmasına
1) milli-etnik; 2) vətəndaş cəmiyyəti, demokratik vətəndaş
millətçiliyi kimi metodoloji yanaşmalar iyirmi ilə
yaxındır ki, davam edir. Milli sözünün artıq
"dəbdə" olmadığı, Avropada qəbul edilmədiyi
vurğulanaraq "avromillət " və s. konsepsiyalar
nümunəsində ideologiyanın müəyyənləşdirilməsindən
geniş bəhs olunmaqdadır. Vətəndaş cəmiyyətinin,
demokratik dövlətin qurulması da milli ideya kimi təklif
olunur. Geosiyasi, etno-psixoloji, mədəni-sivilizasion
faktorları qabardaraq milli ideyanın kökünə onlardan
birini qoymağı təklif edən saysız - hesabsız tədqiqatlar
da işıq üzü görür. Bütün bu modellərdə
universalist və milli aspektlərin ahəngdar sintezini tapmaq
qeyri-mümkündür. Azərbaycan tarixində belə fikir
müxtəlifliyi müşahidə olunmuşdur.
Ulu öndər Heydər Əliyev
milli ideologiyanın təməl prinsiplərindən biri kimi azərbaycançılıq
fəlsəfəsini bütün bu mübahisələrdən
əvvəl qeyri-adi uzaqgörənliklə, yeni tarixin postmilli
identiklik prizmasından yanaşmaqla, reallıq, obyektivlik və
elmiliyin ən optimal meyarları əsasında irəli
sürdü. İnkişafın milli və qlobal
paradiqmalarının ahəngdar sintezinə nail oldu.
Azərbaycan dövləti
onların qarantı olmaqla yanaşı, dünyanın etnik xəritəsində
yalnız Azərbaycan adlı məmləkətdə rast gəlinən
etnik birliklərin dil və mədəniyyətini mühafizə
edərək gələcək üçün dünya
sivilizasiyasının nadir etnik "bankının"
yaradılmasına töhfə vermişdir. Bunu təmin edən
Azərbaycançılıq ideologiyası qarşıda duran
vəzifələr və gələcək oriyentirlər
baxımından çağırış və şüar
deyil, hərtərəfli dərin elmi-nəzəri məfkurə
kimi həyata vəsiqə aldı. Azərbaycançılığın
əsas qayəsini müstəqillik, dövlətçilik,
millilik, dünyəvilik, ədalət, demokratiya, milli tərəqqi
və s. kimi anlayışlar təşkil edir. Azərbaycançılıq
xalqımızın çətinliklə əldə etdiyi,
ölkəmizdə yaşayan bütün millətlərin və
etnik qrupların qarşılıqlı ünsiyyət və
münasibətini, ümumi taleyini əks etdirən əvəzsiz
tarixi sərvətdir.
Azərbaycançılıq,
vətəndaş millətçiliyi öz dövləti ilə
qürur duymaq hissidir. Dövlətin uğurlarının
dünyada təbliği və təsdiqi deməkdir. Məlumdur
ki, ABŞ Konqresi və Dövlət Departamenti hər il öz
ölkəsinin reklamına 1 milyard dollar maliyyə vəsaiti
ayırır. Bu baxımdan azərbaycançılıq
öz dövlətinin pozitiv imicinin formalaşması
yönündə hər bir azərbaycanlının səy
göstərməsi deməkdir. Azərbaycan həqiqətlərinin
dünyaya çatdırılması deməkdir. Bu isə yenə
də vətəndaşların öz dövlətçiliyimə
hörməti, beynəlxalq birliyin sayğısı,
böyük həcmli investisiyalar və inkişaf deməkdir.
Bu baxımdan azərbaycançılıq
inkişafımızın fundamental resursu deməkdir. Bu,
özünəməxsus humanitar texnologiyadır. Ölkənin
xaricdə imicinin müsbət yöndə artması bilavasitə
onun ölkə daxilində, hər bir vətəndaşın
nəzərində olan imicindən asılıdır. Buna
görə də müsbət meyillərin və təcrübənin
sistemli və daimi olaraq işıqlandırılması bu
imicin artmasına işləyir.
Bu fəaliyyətin
arxasında isə konkret işlər durur. Müasir informasiya
cəmiyyətində gerçəkliyi adekvat əks etdirməyən
imicin formalaşması həm asandır, həm də çətin.
Azərbaycan dövlətçiliyimizə qərəzli
yanaşan məqamlara məhz bu real işlərlə, nəticələrlə
cavab verir. Bu gün yalnız yüksək mədəniyyətimiz
deyil, həm də polietnik dövlətdə xalqlararası
münasibətlərdə hökm sürən tolerantlıq
modeli də bizim resursumuz kimi çıxış edir.
Yalnız
torpağımızda yaşayan müxtəlif etnik və dini
mənsubiyyətli insanlara ünvanlanmaqla kifayətlənməyib,
coğrafi sərhəd və məkanların
ayırdığı, dünyanın müxtəlif ölkələrində
yaşayan soydaşlarımızı da bizimlə bir ideya-fəlsəfi,
mədəni məkanda bütövləşdirən qüvvə
də məhz vətəndaş millətçiliyinin "Azərbaycançılıq
ideologiyası"dır. "Azərbaycançılıq"
- cəmiyyətimizin sosial-mədəni və siyasi
nizamlanmasının, insanların mənəvi səfərbərliyi
və vəhdətinin başlıca amilidir.
"Azərbaycançılığın"
məfkurəvi dəyəri bundadır ki, onun ətrafında
ölkəmizdə yaşayan bütün xalqlar, milli-etnik qrup
və azlıqlar birləşir, "azərbaycanlı"
adlanırlar. Azərbaycan dövlətinə, tarixinə və
coğrafiyasına onların sürəkli sadiqliyi və mənsubluğu,
bünövrədən bütün dünya üçün
açıq olan mənəvi-mədəni dəyərlərimizin
mahiyyətindən intişar tapmışdır. Azərbaycanın
və "azərbaycançılığın" əzəməti
bu müqəddəs diyarı öz vətəni hesab edən
və onun adı ilə adlanmaqdan qürur duyan bütün
insanların maddi və mənəvi gücündə,
qüdrətindədir. Bu səbəbdən "Azərbaycançılığın"
ortaq dəyər və sərvətlərə dayaqlanaraq
doğuracağı potensialın təsir və
miqyasını az-çox təsəvvür edəndə,
yalnız xoş məram və niyyətlə sevinənlər
deyil, narahatlıq duyanlar da olmuşdur.
Xalqımız coğrafi və
geosiyasi baxımdan həmişə bütün dünyaya
açıq olmuş, ən müxtəlif mədəniyyətlər
arasında sintez-qovşaq missiyasını
daşımışdır. Şərq mədəniyyətini
dünya və Avropa mədəniyyətinə və əksinə,
keçid alması üçün Azərbaycan körpü
rolunu oynamışdır. Çoxmillətli, çoxdinli,
coxdilli Azərbaycan üçün bu ideologiyanı tarixi
reallığımızın özü irəli
sürmüşdür. Həqiqətən ən müxtəlif
milli-etnik qrupların nümayəndələrinin
yaşadığı Azərbaycan unikal coğrafi, geosiyasi və
mədəni məkandır.
"Azərbaycançılıq"
ideyası etnik-milli və bəşəri müstəviləri
əhatə etmək baxımından yekcinsliyin təsdiqi
deyil, müxtəlifliyin vəhdəti kimi bu günün həm
lokal, həm də qlobal gerçəkliyinin tələblərinə
cavab verir. Müstəqilliyimizə döndüyümüz
vaxtdan tarixi-milli, mədəni yaddaş və genimizdə
qoruyub saxladığımız, Azərbaycan adlı məkana
Vətən deyən bütün xalqların mədəniyyətlərinin
bariz simvolu, nümunəsi olan üçrəngli
bayrağımız bütün dünya ölkələrində,
Avropa Şurasında dalğalandı. Ümumi tarixi tale və
yaddaşımızın bütün qatları yalnız bayrağımızda
deyil, ölkəmizdə yaşayan bütün xalqların
münasibət və fəaliyyətlərində də vəhdət
təşkil edərək bu təməllə də ümumbəşəri
xalqlar ailəsinə inteqrasiyaya yön alır.
Azərbaycan XXI əsrə
özünün etnik zənginliyi ilə daxil olaraq polietnik
dövlət olduğunu, istər çoxsaylı, istərsə
də azsaylı bütün etnoslara eyni dövlət
qayğısı ilə yanaşdığını beynəlxalq
aləmə sübut edir. Azərbaycan reallığında
etnik varlıqlar özlərinəməxsus adət-ənənələrin,
din və dillərin, etnik psixologiyanın, maddi və mənəvi
mədəniyyətlərin lokal səciyyəvi xüsusiyyətlərini
qorumaqla yanaşı, Azərbaycan dilinə, adət-ənənələrinə,
mənəvi dəyərlərinə yiyələnmişlər.
Bu etnik qruplar nə qədər etnikdirlərsə, o qədər
də azərbaycanlıdırlar.
Bu gün ölkəmizdə
çoxsaylı millətlərin nümayəndələri
yaşayır və onların sosial-mədəni problemlərinin
həlli həmişə dövlətin diqqət mərkəzindədir.
Azərbaycan tarixinin bütün səhifələrində bu ərazidə
yaşayan insanların qarşılıqlı hörmət,
dostluq əlaqələrini əks etdirən nə qədər
çox faktlar varsa, bunun əksini sübut edən sənədlər
yox səviyyəsindədir. Müxtəlifliyin vəhdətindən
yaranan bu tarixi birliyin əsl dəyəri
açıqlanmalıdır. Bu, Azərbaycançılığın
yaratdığı fenomendir.
Ölkəmizdə bir ailə
kimi vahid tarixi tale, genetik-etnik yaddaş və münasibətlərin
daşıyıcısı olan xalqlar özlərini azərbaycanlı
adlandırırlar. Bu xalqların mənəvi yaddaşı
tarix boyu zərdüştlükdən başlamış
dünyanın bütün əsas dinlərinin ən ülvi,
bəşəri dəyərləri ilə daim zənginləşmişdir.
Mədəniyyət və ünsiyyət tariximiz bizə ruhi-mənəvi
böyüklüyün və əzəmətin
çoxsaylı nümunələrini miras qoymuşdur. Tarixin
bütün dövrlərində özünün rəngarəng
tərkibli olması ilə fərqlənən Azərbaycanda
bu müxtəlifliyin etnik-milli mənbələri mövcuddur.
Diyarımızda yaşayan onlarca etnik-dini birliklərin
qarşılıqlı münasibəti və mədəniyyəti
- folklor, dialekt, adət, məişət tərzi, inam sistemi və
s. müxtəlifliyin vəhdətini müəyyənləşdirmişdir.
Milli dövlətçilik məsələlərinin tədqiqi
və həllinə azərbaycanlı alimin töhfəsi
Akademik Ramiz Mehdiyevin
"Müasir Azərbaycan milli ideyanın təcəssümü
kimi" adlı məqaləsində XXI əsr Azərbaycanının
yeni nəslinin, yeni mədəni - tarixi tipinin
formalaşdığı hazırkı dövrün
çağırışlarına dövlətimizin həssas
münasibəti, gənclər siyasətinə önəm
verilməsi, xüsusi dövlət proqramlarını qəbul
etməsindən, onun ümummilli məsələ kimi əhəmiyyətli
məsələlərinə də ətraflı təhlil
verilmişdir. Xüsusi vurğulanmışdır ki, yeni nəslin
möhkəm təməli, ilk növbədə, Azərbaycan
dövlətinin milli sərvəti olan gənclərimizdir.
Akademik Ramiz Mehdiyev milli ideya
və ideologiya məsələlərinə dərin təhlil
verilən çoxsaylı əsərlərin müəllifidir.
Hələ ötən əsrin 90-cı illərində milli
dövlətçiliyin missiyası və məramı barədə
dünya mütəfəkkirlərini əsrlərlə məşğul
edən mürəkkəb məsələlərin tədqiqini
elmi maraq predmeti seçmişdir. Çoxsaylı təhlillərinin
cəmləşdirilmiş ideyasını qısa ifadə etmək
istəsək, müəllifin başlıca qənaəti belədir:
Azərbaycan xalqının yaratdığı və
yaşatdığı dövlətin öz məqsədi və
missiyasını ifadə edən milli ideyanın, vahid
konsepsiyanın olması zəruridir.
Məqalədə müəllif
tarixdə ilk dəfə gerçək olaraq qət etdiyimiz 20
illik zaman kəsimində milli ideyanın milli gerçəkliyə
çevrilməsini təmin edən fövqəladə dərəcədə
çətin, lakin şərəfli missiyanın, onun fəlsəfi,
hüquqi, siyasi, iqtisadi təminatlarına nail olmağın
yolları barədə baxışını ortaya qoyaraq Azərbaycan
aliminin problemə yeni yanaşması kimi töhfəsini
vermişdir. Bu məsələlərin təhlili nəticəsində
XXI əsrdə milli ideyanın daha miqyaslı üfüqlərə
qədər reallaşması yönündə görüləcək
işlərin miqyasını göz önündə
canlandırmışdır.
Son məqalə milli ideyaya
dair mühakimələrin və fikirlərin təhrif
edilmiş, yanlış təsəvvür və məzmundan təmizlənməsinə,
millətçilik və ideokratizm qalıqlarından
uzaqlaşaraq saflaşmasına böyük töhfədir. Əminliklə
deyə bilərik ki, Azərbaycan tarixi
reallığının güzgüsü kimi məhz bu
çoxsaylı əsərlərdə verilən dərin təhlillər
nəticəsində milli ideya və ideologiyanın mükəmməl
konsepsiyası formalaşmışdır. Məqalədə
milli ideya siyasi, fəlsəfi, ideoloji anlayışdır,
reallıqdır, yoxsa simvoldur kimi sualların bütün
cavablarını tapmaq mümkündür. Akademik Ramiz
Mehdiyevin məqaləsi həqiqətən də milli ideya
fenomenini mistik və mücərrəd simvollar aləminə
bağlayan baxışlardan tamamilə fərqli olaraq, problemə
elmi-rasional, XXI əsrin müstəqil Azərbaycan reallığından
təhlilini verən fəlsəfi, real siyasi-hüquqi, praqmatik
yanaşmadır. Bu əsər nəinki milli ideyanın,
ümumiyyətlə, millilik və müstəqil dövlətçilik
fenomeninə dair mövcud olan elmi təsəvvürlər məkanının
genişlənməsində və onun zənginləşməsində
həlledici rol oynayacaqdır. Buna görədir ki, məqalə
Azərbaycan elmi ictimaiyyətinin milli müzakirə
mövzusunu zəruri edən ilk təcrübə kimi də
diqqəti cəlb etdi.
Bu gün milli ideyaya dair
baxışlarda mütləq yekdilliyin mövcud olduğuna
iddia etməyə ehtiyac yoxdur. Mövzuya münasibətdə
müxtəlif mövqelər ola bilər və bu təbiidir. Əsas
olan odur ki, milli ideyanın mili varlığın şərti
olduğuna dair müddəanı hamı qəbul edir.
Ümumilikdə tarix,
xüsusilə də cəmiyyət tarixi əlamətdar tarixi
günlərə, yubileylərə qeyri-adi həssaslıq,
bağlılıq hissi ilə səciyyələnir. Bu mərhələlər
qət edilən yolun yekunu olmaqla yanaşı, tamamilə yeni
bir səhifənin, yeni nəfəsin, yeni ideyaların da
başlanğıcından xəbər verir.
Ötən yüzillik
dünyaya çoxsaylı-müdrik, eyni zamanda, müdhiş
ideyalar nümunəsini, insan iradəsinin bəzən sərsəm
ideyalara da necə tabe olmasının canlı tarixini
qoymuşdur. Milli ideyaya dair yeni təhlillər yeni yüzillikdə
belə acı təcrübənin təkrar olmaması
üçündür.
Müasir bəşər düşüncəsinin başlıca qənaətlərindən biri də - insan amilinin, insan meyarının bütün səylərin mərkəzinə gətirilməsidir. Bu baxımdan yalnız o ideyalar həyatın sınağından çıxa və əbədiyaşar ola bilirlər ki, insan-vətəndaş meyarından çıxış edirlər, insanı mənsub olduğu milli-mənəvi köklərlə bağlılıqda təsəvvür edirlər.
Akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsi nəinki müasir Azərbaycan aliminin, ictimai elminin milli ideyaya dair yeni fikirlərini, həm də bütövlükdə XXI əsrin reallığı işığında milli ideyanın dərk edilməsinə nəzəri oriyentir kimi çıxış edir.
Açıq etiraf edək ki, məqalə bu günümüzdə çoxsaylı rəsmi siyasi ideologiyaların böhran yaşadığı bir vaxtda cavabı axtarılan bir çox suallara aydınlıq gətirir. Məqalə milli ideyaya dair Yeni dövrdən üzü bəri deyilən fikirlərə yeni keyfiyyət və məna gətirir.
XXI əsrdə Azərbaycanda milli ideya dərin elmi-fəlsəfi əsaslarla yanaşı, həm də gerçəkliyin sınağından çıxan real həqiqətlər üzərində durması çox önəmlidir və artıq bu əsaslar müəyyən edilmişdir. Məqalədə milli ideyanın məhz real zamanda dinamikasının izlənilməsi, milli ideyanın dövlətçiliyin ayrılmaz atributlarından biri kimi gerçək tarixi dinamikada qoyuluşu yenidir.
Şübhəsiz ki, məqalə nəinki Azərbaycanda milli ideyanın, ümumiyyətlə, milli dövlətçilik fəlsəfəsinin dünya miqyasında yeni təhlilinə əvəzsiz töhfədir.
Rəbiyyət ASLANOVA,
Milli Məclisin İnsan
hüquqları
komitəsinin sədri,
fəlsəfə elmləri doktoru, professor,
BDU-nun "Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq"
kafedrasının müdiri
Azərbaycan.- 2011.- 23 iyun.- S. 4.