Behbudağa Şahtaxtinskinin xidmətləri və aqibəti

Siyasi görüşlərinin səviyyəsi etibarilə də Behbudağa Şahtaxtinski XX əsrin əvvəllərinin bolşevik dövlət xadimləri arasında fərqlənmişdir. Rəsmi dövlət orqanlarına təqdim etdiyi hesabatlarda və məktublarda onun analitik siyasi təfəkkürünün üstün imkanları qabarıq şəkildə diqqəti cəlb edir. Bu cəhətdən Behbudağa Şahtaxtinskinin Rusiya bolşevik dövlətinin rəhbəri Vladimir İliç Leninə göndərdiyi məktublar xarici siyasəti və ölkədaxili vəziyyəti dərindən bilib yüksək nəzəri səviyyədə təhlil etmək qabiliyyətinə malik, müstəqil düşüncə sahibi olan dövlət xadiminin konseptual baxışlarının ifadəsi kimi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Məktublarda Azərbaycanla yanaşı, Ön Qafqazda gedən proseslərin, habelə Türkiyə və İranla münasibətlərin dərin, əhatəli və əsaslandırılmış təhlilləri Sovet dövlətini düşündürməyə və müvafiq qərarlar qəbul etməyə, tədbirlər həyata keçirməyə sövq etmişdir.

Behbudağa Şahtaxtinskinin müəmmalı şəkildə qətlə yetirilməsi məsələsi də dərindən və əsaslı şəkildə yenidən öyrənilməlidir. Hələlik bu məsələ xüsusi olaraq araşdırılmamışdır. Yazılanlarda isə Behbudağa Şahtaxtinskinin ailə münaqişəsi zəminində qətlə yetirilməsi motivi diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Doğrudan da Behbudağa Şahtaxtinskinin həyatında ikinci dəfə ailə həyatı qurduğu Ayna Əhmədbəyova ilə xoşagəlməz münasibətləri müəyyən gərginlik yaratmışdır. Bu barədə süni surətdə yayılan və formalaşdırılan ictimai rəyə aydınlıq gətirmək üçün Behbudağa Şahtaxtinski "Bakinskiy raboçiy" qəzetinin 22 iyun 1923-cü ildə çıxan 137-ci sayında "Müsəlmanların yaşayış ənənəsini kim dağıdır" adlı məqalə yazıb çap etdirməli olmuşdu. Lakin maraqlı qüvvələrin təsiri ilə məsələ daha da qızışdırılmış, Ayna Əhmədbəyovanın, guya, məqalədən hiddətlənərək yuxarı təşkilatlara şikayət məktubları yazıb göndərməsinə nail olunmuşdur. Bu hadisədən və yaranmış söz-söhbətdən bezən Behbudağa Şahtaxtinski cəmi altı-yeddi ay birlikdə yaşadığı Ayna Əhmədbəyova ilə bağlı bütün materialları "Bakinskiy raboçiy" qəzeti redaksiyasına göndərməklə həmin məsələyə son qoymağa səy göstərmişdir. Deməli, həqiqətən də ortada ailə münaqişəsi, qadın problemi olmuşdur. Lakin bu fakt Behbudağa Şahtaxtinskinin özünü öldürməsi üçün səbəb ola bilməzdi. Əvvəla, Behbudağa Şahtaxtinski həyatın bərkindən-boşundan keçərək gəlmiş, möhkəm iradəyə malik olan bir şəxsiyyət idi. Onun güclü siyasi iradəsi də, fiziki hazırlığı da dəfələrlə cəmiyyətin çətin sınaqlarından uğurla çıxmışdı. İkincisi, Behbudağa Şahtaxtinski hələ 1922-ci ildə diş həkimi Ayna Əhmədbəyovanı rəsmi olaraq boşamışdı. Üçüncüsü isə, Behbudağa Şahtaxtinskinin vəfat etdiyi 30 may 1924-cü ilədək o artıq bir ilə yaxın idi ki, Bakıda yaşamırdı, Tiflisdə yerləşən Ali Arbitraj Komissiyasının üzvü kimi fəaliyyətini davam etdirirdi.

Deməli, ailə münaqişəsi Behbudağa Şahtaxtinskinin həyatına qəsd etməsi üçün əsas faktor sayıla bilməzdi. Hətta Behbudağa Şahtaxtinskinin vəfatı ilə əlaqədar Tiflisdə çıxan "Zarya Vostoka" qəzetində kiçik də olsa xüsusi bir məqalə çap etdirmiş D.Rəsulzadə adlı müəllif də ölümlə bağlı formalaşdırılmış motivə şübhə ilə yanaşdığını gizlədə bilməmişdi: "Behbud müəyyən müddətə fəal işdən uzaqlaşmağa məcbur edilmişdi... Təsəvvür etmək çətindir ki, zəruri inqilab yolunda kifayət qədər bərkimiş və təcrübə toplamış bir insan ani ümidsizlik halında belə bir addım atmış olsun".

Bizim fikrimizcə, əsas məsələ bundan ibarətdir ki, mövcud hakimiyyət böyük etibar, möhkəm əqidə üstündə köklənmiş Behbudağa Şahtaxtinski-Nəriman Nərimanov münasibətlərinə qısqanc yanaşmışdır. Başlıca məqsəd Nərimanov Azərbaycandan Sovetlər İttifaqının rəhbərliyinə aparıldıqdan sonra Behbudağa Şahtaxtinskinin siyasi mühitdə imkanlarının genişləndirilməsi ehtimalının qarşısını almaqdan ibarət idi. Bu işdə nəinki ölkənin birinci şəxsi olmaq niyyətinə düşənlər, faktiki olaraq Bakıda siyasi hakimiyyətdə böyük yer tutan erməni qruplaşması da maraqlı idilər. Onlar Behbudağa Şahtaxtinski kimi öz ölkəsinə və xalqına bağlı təcrübəli bir şəxsiyyətin siyasi mövqeyinin artırılması ilə barışa bilməzdilər. Bundan başqa, Nəriman Nərimanov Azərbaycandan kənarlaşdırıldıqdan sonra Xalq Komissarları Soveti sədrinin müavini Behbudağa Şahtaxtinskinin mövqelərinin daha da möhkəmləndirilməsi respublikada nərimanovçuluğun davam etdirilməsi demək idi. Bunu isə nə Moskvada Stalin, Qafqazda Orconikidze, nə də Bakıda Mikoyan, Sərkis və Mirzoyan heç cür istəməzdilər. Azərbaycan Sovet Respublikasında mötəbər siyasi vəzifələrdə çalışan antinərimanovçu qrup - Mirzə Davud Hüseynov, Ruhulla Axundov, Əliheydər Qarayev üçün də Behbudağa Şahtaxtinskinin Bakıda siyasi hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması arzuolunan hal idi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi yanında Siyasi Sənədlər Arxivində Behbudağa Şahtaxtinskiyə dair saxlanılan materiallarda Mirzə Davud Hüseynovun onun əleyhinə donos xarakterli məlumatlar toplaması faktı öz əksini tapmışdır. Hətta bəzi nərimanovçu qüvvələrin, o cümlədən Həmid Sultanovun da vəzifə qısqanclığı zəminində bu məsələdə antinərimanovçularla səsləşən addımlar atdığına dair sənədlər mövcuddur. Behbudağa Şahtaxtinskinin 29 iyun 1923-cü ildə Rusiya Kommunist Partiyası Zaqafqaziya Diyar Komitəsinə və surəti Azərbaycan Kommunist Partyası Mərkəzi Komitəsinə göndərdiyi məktubdan aydın olur ki, onun ailəsinin uzun müddət mənzillə təmin edilməməsində, nüfuzdan salınması məqsədilə haqsız mənzil qalmaqalı yaradılmasında Həmid Sultanovun da əli olmuşdur. Yaxud əsassız yerə Behbudağa Şahtaxtinskinin partiya sıralarından çıxarılması məsələsi qaldırılanda Bakı komitəsindəki erməni qruplaşması ilə antinərimanovçu azərbaycanlı qüvvələr eyni mövqedən çıxış etmişdilər. Beləliklə, Behbudağa Şahtaxtinski məsələsi - siyasi hakimiyyətdə nərimanovçuluğa qarşı mübarizənin tərkib hissələrindən biri idi. Keçən əsrin iyirminci illərinin əvvəllərində siyasi hakimiyyətdəki nərimanovçu qüvvələr Rusiya Federasiyası daxilində olsa da, Azərbaycanın müstəqilliyini saxlaması ideyasını müdafiə edənlər, antinərimanovçular isə ölkənin sovet dövlətindən çoxcəhətli asılılığına tərəfdar olanlar idilər. Behbudağa Şahtaxtinskinin siyasi hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması da, həyatının faciəli sonluğu da bolşevik rejimi çərçivəsində olsa da, Azərbaycanın müstəqilliyi düşüncəsi ilə bağlı hadisə idi. Bütün bunlara görə hələ Nəriman Nərimanovun Bakıda hakimiyyəti illərində ona sadiq olan Behbudağa Şahtaxtinskinin nüfuzdan salınması üçün müəyyən təbliğat planları düşünülmüş şəkildə həyata keçirilmişdi. Bu məqsədlə istifadə olunan motivlərdən biri də ailədaxili münaqişə faktoru idi. Azərbaycandakı antinərimanovçu qüvvələr və hakimiyyətdə təmsil olunan erməni qruplaşması üçün Behbudağa Şahtaxtinskinin təsadüfi ailə münaqişəsi çox arzuolunan, göydən ələ düşmüş bir amil olmuşdu. Bütövlükdə antiazərbaycançı qüvvələr birləşərək Behbudağa Şahtaxtinski haqqında şayiələr yaymaqda davam edirdi. Diş həkimi Ayna Əhmədbəyovanın Behbudağa Şahtaxtinskidən ayrıldıqdan sonra da onun haqqında dalbadal rəsmi dairələrə şikayət ərizələri yazması onun öz arzusu ilə deyil, Azərbaycanın və Nəriman Nərimanovun əleyhinə olan qüvvələrin ailə münaqişəsi kimi o zaman üçün əlverişli sayılan amildən faydalanmaqda davam etməkdə olduqlarını göstərir. Bu qüvvələr həmin işi böyütmək məqsədilə Ayna Əhmədbəyovanın özündən başqa, qonşularının da imkanlarından istifadə edirdilər. Belə ki, özünü, guya, Ayna Əhmədbəyovanın qonşuluğunda yaşayan sakin kimi təqdim edən Azərbaycan Kommunist Partiyasının üzvü D.Ağazadə adlı bir şəxsin 5 dekabr 1921-ci il tarixdə Partiyanın təmizlənməsi üzrə Mərkəzi Komissiyaya göndərdiyi şikayət məktubu da həmin məkrli məqsəd nəticəsində yazdırılmışdı. Dəqiq adını və ünvanını göstərməyən müəllifin məktubunda deyilirdi: "Yoldaşlar! Artıq bir neçə gündür ki, Fəhlə-kəndli Müfəttişliyi komissarı Behbud bəy Şahtaxtinski bizim həyətdə bir qadınla evlənibdir. Nişan günü o, bir qoyun kəsdirdi ki, təamın ləzzətli iyi adamı ət alıb yeməyə sövq edirdi (Lakin biz bunu istənilən halda edə bilmərik). Şahidi olanlar deyirlər ki, komissar qonaqlıq üçün qoyun kəsdirirsə, bəs onda bərabərlik harada qaldı? Bundan başqa, demək olar ki, artıq 10 gündür adıçəkilən komissar sürücünü giriş qapısının ağzında onu gözləməyə məcbur edir, bu zaman özü isə şəxsi yaşamını sürdürür. Bu hadisəni göz önünə alarkən belə bir sual verirsən: məgər inqilab onun üçündür ki, Volqaboyunda milyonlarla yoxsul aclıq çəkərkən bir neçə komissar öz şəxsi həyatı ilə məşğul olsun?! Biz əminik ki, komissiya səhvliyə yol verməyəcək, belələrini partiyadan kənara atacaqdır ki, başqalarına da dərs olsun.

Sürücü soyuqda titrəyərkən yoldaş Şaxtaxtinski isti otaqda kabab yeyir və təzəcə evləndiyi xanımla vaxtını keçirir. Biz demirik ki, komissar maşın minməsin. Maşından dövlət işi xeyrinə istifadə edilməlidir. Lakin qətiyyən şəxsi işlər üçün - təzəcə evləndiyi xanıma baş çəkmək üçün yox".

Göründüyü kimi, diş həkimi Ayna Əhmədbəyova məsələsi Behbudağa Şahtaxtinskinin siyasi imicinə zərbə vurmaq, ona ləkə gətirmək, nəticə etibarilə bu görkəmli və təcrübəli dövlət xadimini hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq üçün düşünülmüş vasitə idi. Və həmin qüvvələrin əli ilə Nəriman Nərimanov Azərbaycandan Tbilisiyə - Zaqafqaziya Sovet Respublikaları Federasiyasına aparılandan sonra Behbudağa Şahtaxtinskinin Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti sədrinin müavini vəzifəsindən çıxarılması qurulmuş tələnin baş tutduğunu göstərir. Bu, Azərbaycan Kommunist Partiyası Bakı Komitəsi ətrafında cəmləşmiş daşnakyönlü ermənilərin və Nəriman Nərimanovun hakimiyyətdəki opponentlərinin qələbəsi idi. Bununla Azərbaycanda hakimiyyətin antinərimanovçu və ermənipərəst qüvvələrin əlinə keçməsi yolunda mühüm addım atıldı. Sovet hakimiyyətinin daxildən çürüməsi prosesi də həmin vaxtdan başlandı.

Azərbaycanda siyasi hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması, əslində, həm də bir qədər əvvəl Moskva ilə razılaşdırılmadan, hətta Bakıdan da rəsmi icazə alınmadan Naxçıvanın Ermənistan SSR-ə verilməyərək Azərbaycanın tərkibində qalması üçün yerli əhalini referenduma təhrik etmək üstündə fürsət düşən kimi Kremlin Behbudağa Şahtaxtinskini cəzalandırması demək idi. Bu, ölkədə nərimanovçuluğa - azərbaycançılığa vurulan ağır zərbə idi. Bununla belə, Behbudağa Şahtaxtinskinin cəzalandırılması o vaxtlar Bakıda siyasi fəaliyyətlə məşğul olan, rəsmi vəzifə daşıyan Anastas Mikoyanın və müttəfiqlərinin Naxçıvanın Ermənistana verilməsi fürsətini itirməsinə qarşı həyata keçirilmiş cavabın ifadəsi kimi də səslənir.

Bütün bunlara görə, bizim fikrimizcə, Behbudağa Şahtaxtinskinin 1924-cü ildə qətlə yetirilməsi süni şəkildə ailə münaqişəsi faktorundan istifadə etmək fonunda hakimiyyətin həyata keçirdiyi siyasi qəsd hadisəsi idi.

Aşkar görünür ki, Behbudağa Şahtaxtinskinin ailə münaqişəsi zəminində özünə qəsd etməsi motivi uydurulmuş əhvalatdır. Fikrimizcə, Behbudağa Şahtaxtinski Zaqafqaziya hakimiyyətində, o cümlədən Azərbaycan rəhbərliyində yerləşdirilmiş antinərimanovçu qüvvələrin, xüsusən də bu işdə daha çox maraqlı olan bolşevik cildinə girmiş erməni bolşeviklərinin əli ilə qətlə yetirilmişdir. Bu zaman Nəriman Nərimanovun keçmiş SSRİ hakimiyyətində Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin həmsədri vəzifəsində işləməsi sayəsində təcrübəli dövlət xadimi və bacarıqlı diplomat Behbudağa Şahtaxtinskinin gələcək perspektivinin ola bilməsi ehtimalı həmin qüvvələri narahat etməyə bilməzdi. Bundan başqa, Behbudağa Şahtaxtinskiyə qarşı ədalətsiz mövqe tutaraq onu Azərbaycandakı yüksək dövlət vəzifəsindən uzaqlaşdırıb Tiflisdə Zaqafqaziya Ali Arbitraj Komissiyasının üzvü kimi sıravi bir işə "yola salanlar" nə vaxtsa haqsız münasibətin müqabilində cəza alacaqlarını da düşünməmiş deyildilər. Həmçinin Behbudağa Şahtaxtinskiyə sui-qəsd edilməsi onun apardığı düşünülmüş iş sayəsində Naxçıvan məsələsində uduzmuş Bakı Partiya Komitəsindəki erməni qruplaşmasının qisasçılıq niyyətinin də əməli ifadəsi idi. Bütövlükdə Behbudağa Şahtaxtinskinin qətlə yetirilməsi baş verə biləcək bütün gərginliklərin aradan qaldırılması üçün siyasi hakimiyyətin seçdiyi yol idi.

İrəli sürdüyüm versiyanı təsdiq edən bir neçə dəlil-sübut da mövcuddur. Əvvəla, hər hansı bir şəxsin özünə sui-qəsd məqsədilə dörd dəfə atəş açması mümkün deyildir. Ən uzağı ikinci atəşdən sonra onun bu prosesi davam etdirməyə şəxsən fiziki imkanı çata bilməzdi. Rəsmi qəzetlərdəki məlumatlarda isə Behbudağa Şahtaxtinskinin özünü öldürmək üçün dörd dəfə atəş açdığı yazılmışdır. "Bakinskiy raboçiy" qəzetində verilmiş cəmi iki cümlədən ibarət olan rəsmi məlumatın sanki əsas məqsədi Behbudağa Şahtaxtinskinin özünü öldürməsini ictimaiyyətə çatdırmaqdan ibarət idi. Qəzetin "Şahtaxtinskinin özünə qəsd etməsi" adlandırdığı məqalədəki qısa məlumatda deyilirdi: "Tiflis, 31 may. May ayının 30-da Behbudağa Şahtaxtinski axşam Tiflisdəki mənzilində özünə qəsd etmişdir. Dörd revolver atəşi ilə yoldaş Şahtaxtinski özünə ağır yara vurmuşdur və xəstəxanada ölmüşdür".

Bundan başqa, Zaqafqaziyanın rusdilli mətbuatında və Azərbaycan qəzetlərində Behbudağa Şahtaxtinskinin vəfatı ilə əlaqədar bir neçə kiçik başsağlığı məlumatlarından əlavə onun tərcümeyi-halını, xidmətlərini əks etdirən heç bir nekroloq xarakterli yazıya rast gəlinmir. Bu da rəsmi dövlət orqanlarının Behbudağa Şahtaxtinskiyə münasibətini açıq göstərir. Həmçinin Tiflisdə Behbudağa Şahtaxtinski ilə heç bir vidalaşma mərasimi də keçirilməmişdir. Onun cənazəsi vəfat etdiyi Tiflisdəki Mixaylovski xəstəxanasından qaldırılaraq müsəlman qəbiristanlığında torpağa tapşırılmışdır. Sovet hakimiyyətinin qurulması və möhkəmləndirilməsi uğrunda böyük xidmətlər göstərmiş görkəmli dövlət xadiminin dəfn mərasiminin belə sönük və sükutla təşkili Zaqafqaziya hökumətinin və Azərbaycanın rəsmi dövlət orqanlarının Behbudağa Şahtaxtinskinin qətli hadisəsini ört-basdır etmək səyləri kimi təəssürat yaradır. Hətta sonralar Behbudağa Şahtaxtinskinin büsbütün unutdurulması, haqqında heç bir söz-söhbət açılmaması, xatirəsinin əbədiləşdirilməsi istiqamətində tədbirlərin həyata keçirilməməsi də Behbudağa Şahtaxtinskinin ölümündə o zamankı dövrün dövlət sifarişinin əsas faktor olduğunu düşünməyə əsas verir. Əslində, hakimiyyətdaxili çəkişmələrin və qruplaşmaların da ideyası və sxemi Kreml rəsmilərindən gəldiyi üçün Behbudağa Şahtaxtinskinin qətlə yetirilməsi nəticə etibarilə bolşevizmin məkrli və çirkin niyyətlərini əks etdirir. Məhz həmin bolşevik texnologiyası az sonra Behbudağa Şahtaxtinskinin qətlə yetirilməsini təşkil edənlərin özlərini də faciəvi şəkildə məhvə məhkum etdi. Son nəticədə bolşevizmin özünün də dövranı uzun sürə bilmədi...

Görkəmli dövlət xadimi və böyük diplomat Behbudağa Şahtaxtinskiyə yenidən qayıdış yalnız Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra başlanmışdır. Yaxın tariximizdə əhəmiyyətli yer tutan məşhur Moskva və Qars müqavilələrinin tam mətninin müstəqillik illərində nəşr edilməsi və həmin tarixi dövr haqqında ilkin tədqiqatların aparılması ilə Behbudağa Şahtaxtinskinin adı və fəaliyyətinə nisbətən geniş planda diqqət yetirilməsi sahəsində birinci addımlar atılmışdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin ölkəmizdə siyasi-tarixi hadisələrin və proseslərin öyrənilib araşdırılması və obyektiv qiymətləndirilməsi sahəsində formalaşdırdığı sağlam mühit Behbudağa Şahtaxtinski kimi görkəmli şəxsiyyətlərin xidmətlərinin geniş şəkildə xalqa çatdırılmasına münbit şərait yaradır. Bu mənada Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun "Görkəmli dövlət xadimi və diplomat Behbudağa Şahtaxtinskinin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" 21 fevral 2011-ci il tarixli sərəncamı bu böyük tarixi şəxsiyyətin zəngin tərcümeyi-halının və çoxcəhətli ictimai-siyasi fəaliyyətinin daha əhatəli və sistemli şəkildə tədqiq edilib ümumiləşdirilməsinə, yeni nəsillərin formalaşdırılmasında bu nümunədən örnək kimi istifadə olunmasına geniş imkanlar açır.

Azərbaycan xalqının vətənpərvər oğlu Behbudağa Şahtaxtinskinin haqqında olan zəruri tərcümeyi-hal sənədlərinin, onun epistolyar irsinin və publisistikasının toplanılıb nəşr edilməsi, dövlətçilik sahəsindəki böyük xidmətlərinin, habelə unudulmuş "Baraban" jurnalının geniş şəkildə ictimaiyyətə tanıdılması qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir.

İSA HƏBİBBƏYLİ,

Naxçıvan Dövlət Universitetinin

rektoru, Milli Məclisin

deputatı, akademik

Azərbaycan.- 2011.-19 mart.- S. 6.