Üzü bəri baxan dağlar
...O dağlar xatirimdə elə beləcə də qalıb: əzəmətli, möhtəşəm, əlçatmaz...
...O dağları heç cür unuda bilmirəm. Kəndimizi ovcuna alan, kövşənlərində ətirli çiyələk dərib şırran bulaqlarında baldırğan yığdığımız, Bakının nəfəs pörşəldən istisində zirvələrində qarın xarladığı, sıldırım gədiklərindən köhlən atla bir də keçmək arzusunu gəzdirdiyim dağları. Əslində, o dağları başqalarından fərqləndirən elə bir məxsusi özəlliyi yoxdur da. Sadəcə, onlar bizim dağlar idi. Zalım ermənilər araya ayrılıq möhnətini salandan bəri bir qədər dərdli, qubarlı, beli bükülmüş dağlar. Bir də ki, tarixin nataraz gərdişi onu iki dəfə - ötən əsrin əvvəllərində və sonunda millətimin soyqırımının günahsız şahidinə çevirdi.
...Nankor ermənilərin azğınlıqları barədə ilk dəfə babamdan eşitmişəm. Cəmi Zəngəzur mahalının vurub-tutan igidlərindən sayılan Səməd yüzbaşının oğlu Mürsəl babam abid və müdrik olmaqla yanaşı, həm də canlı ensiklopediya idi. Dünyanın çox gərdişlərindən baş çıxarmayan, bağ yolmağı, çayda çimməyi tarix dinləməkdən əfzəl sayan balaca bir məktəbliyə el-obamızın tarixi, ermənilərin nəslimizin başına gətirdiyi faciələrin təfsilatı barədə elə səbir və təmkinlə, təkrar-təkrar söhbət açmağının səbəblərini sonralar anladım. Və sonralar hər yay kəndə gedəndə xeyir-şər məclislərində köhnə kişilərin xatirələrini dinlədikcə, Bakıda xan kefində gəzən ermənilərin babalarının əzazilliyinə, qəddarlığına heyrətlənərdim. Və şəhərə qayıdan kimi içimdə yığılıb qalmış o qəzəb və nifrət vulkanını söndürmək üçün mütləq bir bəhanə tapıb məhəllədəki erməni dığalarından beş-altısının dərsini verərdim.
Bu, mənim dərsim idi. Məktəbyaşlı bir azərbaycanlının babasının xatirələrində dil açmış tarixdən əxz etdiyi dərs. Ancaq əfsuslar olsun ki, əsl tarix dərslikləri uzun illər bir millətin əzabkeş və faciəli taleyinə bais olmuş həmin həqiqətləri beynəlmiləl dostluq siyasəti ilə qaralamağa çalışmışdı. Soyqırımdan danışanlar "partbüro"nun soyqırımına məruz qalırdılar. Deportasiya Lenin milli siyasətinin mücərrəd ideoloji kanonları ilə izah edilirdi.
"Böyük Ermənistan" xülyası ilə yaşayan ermənilərin eramızdan əvvəl Tiqranın çarlığı ilə 29 il yaşayan və romalı Lukullun sayca 13 dəfə kiçik dəstəsi ilə darmadağın edilən dövlətindən başqa tarix boyu heç vaxt müstəqil dövlət birləşməsi olmamışdır. Lakin sonralar xəstə təxəyyüllü ermənilər mübarizə metodlarını "avanqardlaşdıraraq" hıçqırtı, şantaj, ələalma, terror, təbliğat kimi müasir və daha mürtəce mübarizə üsullarına keçdilər. Beləliklə, "erməni işi", başqa sözlə desək, "erməni hərəkatı" yarandı. Onun ideoloji istinadgahı "Qnçak", "Daşnaksütyun", zərbə dəstəsi yazıçılar, şairlər, ictimai-siyasi xadimlər və s., məqsədi isə qonşularından torpaq qoparmaq, "dənizdən-dənizə böyük Ermənistan" sərsəm ideyasını reallaşdırmaq idi. Bu alçaq niyyətlərini həyata keçirmək üçün tarix boyu ermənilər ən iyrənc, qeyri-insani vasitələrdən belə çəkinməyiblər.
Haşiyə: 2001-ci ilin
oktyabrı idi. Bir qrup jurnalist ATƏT xətti ilə Ermənistana
səfər etmişdik. Proqrama Eçmiədzində
bütün ermənilərin katolikosu ilə görüş
də salınmışdı. Özü
azarlamışdı, ya müsaid saymamışdı-nəydi,
bizi müavini yepiskop Paren Avetikyan qarşılayıb iqamətgahla
On illərdir ki,
dünyanı cəfəng "Böyük Ermənistan"
ideyasına inandırmaq istəyən hayların təbliğat
maşını var qüvvəsi ilə "erməni
soyqırımı" məsələsini gündəmə
sırımağa çalışır. "İnsan
(türk) ağrılarından bəhs edən həqiqətlər
əvəzinə, qəddar türk və xeyirxah erməni
haqqında böyük mif" yarandı və dünyaya ayaq
açdı. Bu yalan sonralar
daşnakçılığın ideya-nəzəri qayəsini
təşkil etdi. Erməniçilik hərəkatının
mövcud olduğu tarixin tədqiqi belə bir qənaəti səbəbləndirir
ki, bu adamlara nə yeni ərazilər, nə Ağrı
dağı, nə də Qarabağ lazım olub. Onlara münaqişə
ocaqları, terror, mübarizə, müharibə, bir sözlə,
mənfi ovqatla yüklənmiş proseslər lazımdır.
Çünki bu, murdar erməni xislətini ortaya qoymaq
üçün ən münbit zəmindir. Təəssüflər
olsun ki, özünün imperiya siyasətinə
dindaşları arasında sadiq (oxu: müti - X.N.) müttəfiq
(vassal - X.N.) axtaran çar Rusiyasının seçimi öz
tarixçi şərqşünaslarının da
yazdığı kimi, satqın və qorxaq ermənilərin
üzərinə düşüb. 1828-1920-ci illər
aralığında Rusiyanın bilavasitə iştirakı ilə
iki milyon nəfərdən artıq azərbaycanlı dədə-baba
torpağından çıxarılaraq bu yerlərdə ermənilər
məskunlaşdırılmışdır. XIX əsrin əvvəllərində
İrəvan quberniyası əhalisinin 80 faizi müsəlmanlardan
ibarət olub. Beləliklə, 1828-1832-ci, 1877-1878-ci,
1905-1907-ci, 1918-1920-ci, 1948-1953-cü və 1988-ci illərdə
azərbaycanlılara qarşı planlı şəkildə
deportasiya və soyqırımı siyasəti tətbiq
edilmişdir.
1918-1920-ci illərdə əsasən
azərbaycanlıların məskunlaşdıqları tarixi Azərbaycan
torpaqları hesabına yaradılmış Ermənistan
Respublikası rus imperiyasının bəsləyib
böyütdüyü və leninçi bolşevik hökumətinin
həyata keçirdiyi şovinist-millətçi siyasətin
bədheybət övladı kimi peyda oldu. Daşnakların
üstünlük təşkil etdiyi hökumətin
"Türksüz Ermənistan doktrinası... rəsmi dövlət
siyasəti səviyyəsinə qaldırılmış,
yüzlərlə azərbaycanlı kəndinin
dağıdılması, yandırılması, on minlərlə
azərbaycanlının məhv edilməsi, yaxud zorla,
ölüm təhdidi altında doğma yurdlarından
qovulması ilə nəticələnmişdir" (akademik
R.Mehdiyev, "Azərbaycanın inkişaf dialektikası",
Bakı, 2000).
Ermənilərin
Naxçıvanda, Zəngəzurda, Bakıda, Qubada,
Şamaxıda, Lənkəranda törətdikləri vəhşiliklər,
insanlığa xas olmayan qanlı aksiyalar bu gün də lənətlə
xatırlanır, öz miqyası və nəticələri ilə
mədəni bəşəriyyəti heyrətləndirib
sarsıdır. Bütövlükdə Azərbaycanın və
azərbaycanlıların başına gətirilən
müsibət və haqsızlıqlar elmi-tarixi fikrin çevrəsində
olsa da, həmin hadisələrin tarixi-siyasi-hüquqi və mənəvi
qiyməti verilməmişdir. Azərbaycan xalqının
ümummilli lideri Heydər Əliyevin 1997-ci il dekabrın 18-i və
1998-ci il martın 26-da imzaladığı iki mühüm fərman
- "1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların
Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından
deportasiyası haqqında" və "Azərbaycanlıların
soyqırımı haqqında" fərmanları tariximizin
iki yüzilliyi əhatə edən qaranlıq keçmişinə
işıq salan ilk rəsmi sənəd oldu. Dövlət
başçısının 31 martı Azərbaycanlıların
Soyqırımı Günü elan edən 26 mart tarixli fərmanı
milli yaddaşımızı dirçəldən, tarixi həqiqətlərin
üzə çıxmasına və öz yerini tutmasına,
tarixin yenidən və ağ ləkələrsiz
yazılmasına təkan verən müstəsna
siyasi-hüquqi və mənəvi sənəd sayıla bilər.
Sənəddə tarixə
siyasi konyunkturadan kənar, məntiqi-rasionalist və
elmi-faktoloji yanaşmanın təzahürü kimi Azərbaycan
xalqının parçalanması və tarixi torpaqlarımızın
bölünməsinin əsasının qoyulması haqlı
olaraq 1813 və 1828-ci illərdə imzalanmış
Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri
ilə bağlanır. Soyqırımının məhz Azərbaycan
torpaqlarının işğalının ayrılmaz bir hissəsinə
çevrildiyi qeyd olunur. Göstərilir ki, İrəvan,
Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının ərazilərində
məskunlaşdırılan ermənilər öz
havadarlarının himayəsi altında erməni vilayəti
adlandırılan inzibati bölgünün yaradılmasına
nail oldular və belə bir süni ərazi bölgüsü
ilə əslində azərbaycanlıların öz
torpaqlarından qovulması və məhv edilməsi siyasətinin
bünövrəsi qoyuldu. Qeyd etmək vacibdir ki, son iki yüz
ildə azərbaycanlılara qarşı planlı
soyqırımı siyasətinin əsas səbəbkarları
indiki Ermənistanda yaşayan ermənilər və onların
gəlmə sələfləridir. O sələflər ki,
vaxtilə alaq otu kimi kök saldıqları Türkiyədən,
İrandan, Suriyadan, Yunanıstandan, Livandan, Bolqarıstandan və
Rumıniyadan Qərbi Azərbaycana - indiki Ermənistana
köçüb gəliblər. Məhz bu proseslərin məntiqi
nəticəsi olaraq 1905-1906-cı illərdə erməni-daşnak
və rus qüvvələrinin əli ilə təkcə Qərbi
Azərbaycanda deyil, Cənubi, Şimali və Şərqi Azərbaycanda
da soydaşlarımıza qarşı böyük və
ağlasığmaz qırğınlar törədildi.
Fərmanın tarixi, siyasi,
ideoloji və hüquqi əhəmiyyəti var. Bütün bu
istiqamətlər üzrə tezislər şəklində
konseptual şərhi verilən məsələlər,
heç şübhəsiz, son illər alim və mütəxəssislərimiz
tərəfindən daha ətraflı şəkildə
öyrənilir. Sənəddə erməni dairələrinin
Azərbaycan xalqına qarşı yeritdiyi soyqırımı
siyasəti mərhələlər üzrə və tam
ideoloji zəmini ilə təsvir edilir: "Böyük Ermənistan"
yaratmaq xülyasından ruhlanan erməni qəsbkarları
1905-1907-ci illərdə azərbaycanlılara qarşı
açıq şəkildə genişmiqyaslı qanlı
aksiyalar həyata keçirdilər. Yüzlərlə
yaşayış məntəqəsi dağıdılıb
yerlə-yeksan edildi, minlərlə azərbaycanlı vəhşicəsinə
qətlə yetirildi.
...1918-ci ilin mart ayından
etibarən əksinqilabçı ünsürlərlə
mübarizə şüarı altında Bakı kommunası tərəfindən
ümumən Bakı quberniyasını azərbaycanlılardan
təmizləmək məqsədi güdən mənfur plan həyata
keçirilməyə başlandı... Minlərlə dinc azərbaycanlı
əhali yalnız milli mənsubiyyətinə görə məhv
edilmişdir. Ermənilər evlərə od vurmuş,
insanları diri-diri yandırmışlar. Milli memarlıq incilərini,
məktəbləri, xəstəxanaları, məscid və
digər abidələri dağıtmış, Bakının
böyük bir hissəsini xarabalığa çevirmişlər".
Tarixi faktlar şəhadət
verir ki, 1905-1907-ci illərdə silahlı mütəşəkkil
erməni dəstələri Bakıda, Tiflisdə, İrəvanda,
Naxçıvanda, Gəncədə, Qarabağda və Zəngəzurda
kütləvi şəkildə azərbaycanlılara divan
tutmuş, şəhər və kəndləri
yandırmış, uşaqları, qocaları,
qadınları misilsiz qəddarlıq və vəhşiliklə
öldürmüşlər. Həmin dövrdə təkcə
Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarında
75 Azərbaycan kəndi yerlə-yeksan olunmuş, İrəvan
və Gəncə quberniyalarında isə 200-dən artıq
yaşayış məntəqəsi viran qoyulmuşdur. Erməni
vandalizmindən canını güclə qurtarmış on
minlərlə azərbaycanlı öz yurd yerlərini tərk
etmək məcburiyyətində qalmış, bununla da Azərbaycanda
tarixi artıq bir əsrə yaxınlaşmaqda olan həqarətli
qaçqınlıq ənənəsinin əsası
qoyulmuşdur.
Fərmanda göstərilir
ki, Azərbaycanlıların soyqırımı Bakı,
Şamaxı, Quba qəzalarında, Qarabağda, Zəngəzurda,
Naxçıvanda, Lənkəranda və digər bölgələrdə
xüsusi qəddarlıqla həyata keçirilmişdir. Ermənilərin
Azərbaycan xalqına qarşı törətdikləri
soyqırımı siyasəti çar Rusiyasında mərkəzi
hakimiyyətin süqut etdiyi, keçmiş imperiyanın dərəbəylik
və anarxiya şəraitində yaşadığı 1918-ci
ildə daha geniş vüsət almışdır. Bu
dövrdəki soyqırımı daha mütəşəkkil
şəkildə, daha böyük bir qəddarlıq və
amansızlıqla həyata keçirilmişdi (Milli Məclisin
1998-ci il 31 mart bəyanatından). Təkcə 1918-ci ilin
mart-aprel aylarında Bakıda, Şamaxıda, Qubada, Muğanda
və Lənkəranda ermənilər 50 mindən çox azərbaycanlını
qətlə yetirmiş, evlərini talan etmiş, on minlərlə
adamı öz doğma yurdundan didərgin salmışlar.
Bakıda 30 minə yaxın soydaşımız xüsusi
amansızlıqla qətl edilmiş, Şamaxıda 7 min nəfərədək
əhali, o cümlədən 1653 qadın və 965 uşaq
öldürülmüşdü. Qarabağın
dağlıq hissəsində 150, Zəngəzurda 115, İrəvan
quberniyasında 211, Qars vilayətində 92 kənd
yandırılmış, dağıdılmış və
talan edilmişdi. Sənəddə Azərbaycan xalqına
qarşı rus-sovet ideoloji dəstəyindən qida alan erməni
təcavüzünün özünün ən müxtəlif
və iyrənc formalarında sonrakı onilliklərdə də
davam etdirildiyi əksini tapmışdır. Belə ki, ermənilər
SSRİ Nazirlər Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il "Ermənistan
SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı
əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına
köçürülməsi haqqında" xüsusi qərarına
və 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların
öz tarixi torpaqlarından kütləvi surətdə
deportasiyasına dövlət səviyyəsində nail oldular.
Bununla paralel mədəni-mənəvi repressiya və təbliğat
kampaniyası başladı. Mədəniyyət abidələrimizi,
musiqimizi, ədəbiyyatımızı, klassik irsimizi
oğurlayıb erməni nümunələri kimi təqdim etmək
adi hal idi.
Belə bir fakt da diqqəti
çəkməyə bilmir ki, 1935-ci ildən başlayaraq erməni
millətçi ekstremistləri kütləvi şəkildə
həm xəritələrdə, həm də 1917-1920-ci illərdə
işğal olunmuş əzəli Azərbaycan torpaqlarında
türk-Azərbaycan mənşəli coğrafi adların dəyişdirilməsinə
başladılar. Bütövlükdə İrəvan,
Naxçıvan, Qarabağ xanlıqları ərazisində
yerləşən 18 min Azərbaycan mənşəli
coğrafi ad "toponim soyqırımına" məruz
qaldı (C.Əliyev, B.Budaqov "Türklər, azərbaycanlılar,
ermənilər: tarixi həqiqətin
soyqırımı").
Bu, açıq-aşkar
oğurluq idi - erməni millətinin spesifik, eləcə də
əzəli və əbədi peşəsi.
Həyasız erməni təbliğatının
antiazərbaycan fəaliyyəti ötən əsrin 80-ci illərinin
ortalarında məxsusi vüsət aldı və ölkə
rəhbərliyinin qətiyyətsizliyi, prinsipsizliyi nəticəsində
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin
yaranmasını səbəbləndirdi. Münaqişənin
ilkin mərhələsində yüz minlərlə azərbaycanlı
öz tarixi torpaqlarından - indiki Ermənistandan qovuldu.
Ölkə rəhbərliyinin passiv mövqeyi getdikcə
güclənməkdə olan xalq hərəkatını
boğmaq məqsədilə 1990-cı ilin yanvarında
Bakıya silahlı qoşun dəstələrinin yeridilməsi
və 20 Yanvar faciəsi ilə nəticələndi. Yenə də
qan, nifrət, qəzəb... Yüzlərlə günahsız
azərbaycanlı məhv edildi, şikəst oldu, yaralandı.
Tariximizin bu faciəsi də erməni barmağı olmadan
keçinmədi.
Başlanğıcını
1988-ci ildən götürən erməni ekspansiyası,
Dağlıq Qarabağda aparılan işğalçı
müharibə və etnik təmizləmə azərbaycanlıların
soyqırımı qurbanlarının sayını bir
neçə dəfə artırdı. Azərbaycan
Respublikası ərazisinin 20 faizi işğal edilmiş, 18
mindən çox həmvətənimiz həlak olmuş, 20
mindən artıq insan yaralanmış, 50 mindən çoxu əlil
olmuş, əsir və itkinlərimizin sayı 4 mini
keçmişdir. 1992-ci il fevralın 26-da ötən əsrin
ən dəhşətli cinayətlərindən biri olan
Xocalı faciəsində böyük bir yaşayış məntəqəsi
Yer üzündən silinmiş, 63 nəfəri azyaşlı
uşaq və 106 nəfəri qadın olmaqla 613 nəfər
dinc əhali vəhşicəsinə
öldürülmüş, 487 nəfər şikəst
olmuş, 1275 nəfər sakin əsir götürülərək
ağlasığmaz işgəncə, təhqir və həqarətə
məruz qalmışdır.
Bütün bunların nəticəsi
kimi təkcə XX əsrdə iki milyondan çox azərbaycanlı
bu və ya digər şəkildə şovinist erməni dairələrinin
və onların havadarlarının yürütdükləri
soyqırımı siyasətinin təsirinə məruz
qalmışdır.
Ulu öndərin fərmanında
ermənilərin azərbaycanlılara qarşı
düşünülmüş və planlı şəkildə
həyata keçirdikləri soyqırımı hadisələrindən
yalnız birinə - 1918-ci il mart qırğınına Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən siyasi qiymət vermək
cəhdi xatırlanır. Azərbaycan xalqına qarşı
törədilmiş bütün soyqırımı faciələrini
qeyd etmək məqsədilə 31 Mart Azərbaycanlıların
Soyqırımı Günü elan edilir. Ümummilli liderin bu
qərarı çox müdrik və uzaqgörən qərardır.
Belə ki, məhz həmin sənədə istinad edərək
rəsmi Bakı dünya dövlətlərinə və beynəlxalq
təşkilatlara müraciət edə bilər ki, XIX-XX əsrlərdə
erməni şovinist millətçiliyinin və onun
havadarlarının azərbaycanlılara qarşı törətdikləri
soyqırımı cinayətini tanısınlar.
Həmin fərman erməni
ideoloqlarının "məzlum erməni xalqının
soyqırımı ilə bağlı yalançı təbliğatını
ifşa etməklə həqiqi soyqırımın köklərini
açıb bütün dünyaya faş edəcəkdir, təcavüzkarın
və cəlladın əsl ünvanını açıb
göstərəcəkdir. Sənədin tarixi əhəmiyyəti
onunla səciyyələnir ki, tarixin yazılmasına konyunktur
münasibət sovet beynəlmiləl ailəsində etnik zəmində
münaqişələrin nəinki varlığını, hətta
ehtimalını belə inadla rədd edir, törədilmiş
milli qırğınların səbəbləri, təşkilatçıları
və iştirakçıları uzun müddət xalqdan gizlədilirdi.
Beləliklə, tarixdəki ağ ləkələrin ləğv
edilərək əsl həqiqətin yazılması və gələcək
nəsillərə çatdırılması fərmanın
tarixi əhəmiyyətinə dəlalət edən ilkin
şərtlər cərgəsindədir.
Fərmanın siyasi əhəmiyyəti
isə daha geniş və konseptualdır. Baş vermış
və günümüzdə də davam edən hadisələr
Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi məhv etmək,
əhalisini qırmaq və qovmaqla ərazisinə sahib
çıxmaq kimi məkrli və qəddar
istilaçılıq siyasətinin tərkib hissəsi kimi tədqiq
edilməlidir. Xalqımıza qarşı yönəlmiş
düşmənçilik siyasəti diqqətlə və dərindən
öyrənilib üzə çıxarılmalıdır.
Ermənilər mütəşəkkil şəkildə
soyqırımı təbliğatı aparmaqla dünya
ictimaiyyətinin "məzlum" ermənilərin
hüquqlarının səmimiliyinə inandırmağa
çalışırlar. Azərbaycan tarixi həqiqətin
onun tərəfində olmasından istifadə edib azərbaycanlılara
qarşı törədilmiş soyqırımı və
deportasiya hadisələrinə beynəlxalq səviyyədə
hüquqi-siyasi qiymət verilməsinə nail olmalıdır.
Son illər bu sahədə xaricdəki lobbi və diaspor təşkilatlarımız
tərəfindən əhəmiyyətli işlər
görülməkdədir.
Fərmanın ideoloji əhəmiyyəti
də önəmlidir. Belə ki, erməni təbliğat
güruhu əliqanlı xalqının zaman-zaman törətdiyi
cinayətləri unutdurmaq, beynəlxalq ictimaiyyətin zəndini
azdırmaq məqsədilə minlərlə kitab buraxır, xəritələr
nəşr edir, yalan və uydurmadan ibarət filmlər çəkir.
Lakin Azərbaycanın son iki əsrdə başına gələn
müsibətlər, 3 milyona yaxın
soydaşımızın qırğınlara düçar
olması, sürgünlərə göndərilməsi,
repressiyalara məruz qalması və digər faktlar ideoloji təbliğ
və təşviqini lazımi səviyyədə tapmır.
Beynəlxalq hüququn subyektinə çevrilmiş həmin
cinayətlər öz həqiqi tarixi-siyasi və hüquqi qiymətini
almalıdır. Diasporla iş üzrə Dövlət Komitəsinin
apardığı böyük işə ictimai təşkilatlar,
hər bir azərbaycanlı öz dəstəyini verməlidir.
Ulu öndər Heydər Əliyevin
imzaladığı "Azərbaycanlıların
soyqırımı haqqında" fərman bütün
dünya azərbaycanlılarını düşmənə,
terrora, mütəşəkkil erməniçilik siyasətinə
qarşı mübarizədə sayıq və prinsipial
olmağa, qətiyyət, yekdillik və fəallıq nümayiş
etdirməyə səfərbər edən tarixi bir sənəd,
tarixin hökmüdür.
Xalid NİYAZOV
Azərbaycan.- 2011.- 31 mart.- S. 3.