Bazar iqtisadiyyatı və planlaşdırma

XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində radikal bazar islahatları nəticəsində sovet məkanında, o cümlədən Azərbaycanda sovet dövründə formalaşmış planlaşdırma sistemi ləğv edildi. Lakin islahatların ilk illərinin uğursuzluqları bazar iqtisadiyyatında dövlətin roluna və planlaşdırmaya ölçülüb-biçilmiş münasibətin formalaşmasının zəruriliyini ortaya qoydu və nəticədə inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini öyrənməklə bəzi postsosialist ölkələrində planlaşdırmanı dövlət idarəetməsinin sistem yaradan funksiyası kimi dərk etməyə başladılar.

Moskvada nəşr olunan "Obşestvo i ekonomika" jurnalı 2006-2007-ci illərdə bazar iqtisadiyyatı sistemində iqtisadi və sosial inkişafın dövlət tərəfindən planlaşdırılmasına həsr olunan geniş müzakirə açmışdır. Müzakirələrə səbəb Sankt- Peterburq şəhərinin eks-qubernatoru V.Matviyenkonun adıçəkilən jurnalın 2006-cı il 9 saylı nömrəsində dərc edilmiş məqaləsi olmuşdur. Məqalə müəllifi dövlət planlaşdırmasının üstünlüklərindən istifadənin, bazar iqtisadiyyatı şəraitində onun forma və metodlarının dərk edilməsinin zəruriliyini vurğulayır və sovet dövründəki iqtisadi planlaşdırmanın təcrübəsindən istifadə olunmasını məqsədəuyğun sayırdı. V.Matviyenkonun fikrincə, rus iqtisad elmi bu sahədə hələlik geri qalır və bu geriliyi yalnız problemin dərindən, elmi cəhətdən işlənməsi yolu ilə iqtisadi tənzimləmənin səmərəli mexanizminin formalaşdırılması aradan qaldıra bilər. Planlaşdırmanın aktual problemlərinə həsr olunmuş bu müzakirələrdə akademik V.Makarov (Rusiya), akademik T. Kojçujev (Qırğızıstan), Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü R.Qrinberq, iqtisad elmləri doktorları A.Rəsulov (Özbəkistan), S.Silvestrov (Rusiya), akademik V.Qejest (Ukrayna), Gürcüstan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü V.Papava və başqaları iştirak edərək makroiqtisadi və sosial inkişafın cari, eləcə də uzunmüddətli dövlət proqnozlaşdırmasını və planlaşdırmasını dinamik və tarazlı inkişafı, sahibkarlarla dövlətin maraqlarının uyğunlaşdırılmasını, məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsini, investisiyaların səmərəliyinin yüksəldilməsini, institusional vahidlərin fəaliyyətinin koordinasiyasını təmin edən mühüm vasitə kimi qiymətləndirmişlər.

Ümumiyyətlə, inkişaf etmiş ölkələrdə və transmilli korporasiyalarda proqnozlaşdırma ilə yanaşı, mühüm iqtisadi və sosial problemləri uğurla həll etmək üçün cari və perspektiv planlaşdırmadan da geniş istifadə edilir. Məsələn, milli planlar və prefekturaların kompleks inkişaf planlarının tərtib olunduğu Yaponiyada ölkə ərazisinin kompleks inkişafının planlaşdırılması üzrə Məsləhət Şurası, İqtisadi Planlaşdırma İdarəsi və başqa institutlar fəaliyyət göstərir. 1955-ci ildən başlayaraq Yaponiyada mühüm iqtisadi problemlərin həllini əhatə edən beşillik planlar tərtib olunur. Cənubi Koreyada da beşillik planlaşdırma sistemi mövcuddur. O bütünlükdə ölkə iqtisadiyyatı, onun sektorları və regionları üzrə məqsədli istiqamətləri əhatə edir. İnkişaf etmiş Qərb ölkələrində isə hazırlanan planların ümumi cəhəti mərkəzləşdirilmiş qaydada qəbul edilən strateji istiqamətləri və cari problemlərin həllini yerlərdəki imkanlarla sıx surətdə əlaqələndirməkdir. Həmin ölkələrdə planlaşdırma həm elmi-nəzəri, həm də praktik cəhətdən aspektdə öyrənilir və tətbiq edilir. Nəhayət, ABŞ-da planlaşdırmanı həyata keçirən Dövlət Planlaşdırma Departamenti mövcuddur və planlaşdırma əsasən ştatlar səviyyəsində aparılır. Ancaq bu, ümumi milli proqramların olmasını istisna etmir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, proqnozlaşdırma və planlaşdırma sahəsində iş aparmaq üçün BMT-də də analoji qurum - İnkişafın Planlaşdırılması Komitəsi yaradılmışdır.

Postsovet ölkələrində isə sosial-iqtisadi inkişafın proqnozlaşdırılmasını və planlaşdırılmasını tənzimləyən müxtəlif səviyyəli normativ hüquqi aktlar qəbul edilir. Bəzi ölkələrdə həmin sənədlərə qanun, digərlərində ölkə Prezidentinin fərmanı və ya Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə təstiq edilən normativ akt statusu verilir.

Dövlət tənzimlənməsi vasitəsi kimi Azərbaycanda məqsədli və regional dövlət proqramlarının, orta müddətli makroiqtisadi proqnozların hazırlanması praktikası geniş yayılmışdır. Orta müddətli proqnozlar bir qayda olaraq "sürüşkən" metodla hazırlanır, yəni hər il korrektə edilir və əhatə müddəti 1 il uzadılır. Azərbaycanda ilk dəfə 2002-ci ildə 2003-2006-cı illəri əhatə edən proqnozlar işlənib hazırlanmışdır. 2009-cu ildə hazırlanan proqnozlar isə 2010-2013-cü illəri əhatə edir.

Ölkənin iqtisadi və sosial inkişaf proqnozları İqtisadi İnkişaf və Maliyyə nazirlikləri tərəfindən hazırlanır. Normativ hüquqi aktlarda nəzərdə tutulduğu kimi, lazım gəldikdə müxtəlif dövlət orqanlarının materiallarından istifadə edilir. Proqnozlar bir variantda tərtib edilir və onlar orta müddətli maliyyə planlaşdırmasının əsası kimi istifadə olunur. Bu proqnozların başlıca təyinatı konkret dövrdə dövlətin xərclərini və gəlirlərini hesablamaq üçün başlanğıc nöqtə kimi istifadə etməkdir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin Prezidentin fərmanı ilə təsdiq edilmiş Əsasnaməsində iqtisadi və sosial inkişaf proqnozlarına dövlət proqnozu statusu verilmişdir. Proqnozlaşdırılan makroiqtisadi göstəricilər Nazirlər Kabinetində müzakirə edilir və bəyənildikdən sonra Prezidentə təqdim olunur. İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən tərtib olunan, Nazirlər Kabinetində baxılan və bəyənilən orta müddətli (4 il) makroiqtisadi proqnozlar müəyyən edilmiş qaydada Prezident tərəfindən "Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi zərfi" adı altında Milli Məclisə təqdim edilir və müzakirə predmeti olur. Müzakirələrin yekunu kimi ancaq dövlət büdcəsinin gəlirləri və xərclərində dəyişikliklər edilir. Proqnozlaşdırılan digər göstəricilər (ÜDM, məhsul buraxılışı üzrə natural göstəricilər, əhalinin məşğulluğu və s.) adətən dəyişdirilmir. Müzakirələr əsasında Milli Məclis tərəfindən ancaq növbəti bir ilə dövlət büdcəsinin mənbələr üzrə gəlirləri və funksional təsnifat üzrə xərcləri, şəhər və rayonlara dotasiyaların məbləği təsdiqlənir.

İqtisadi və sosial inkişaf proqnozlarının keyfiyyətini müəyyənləşdirmək məqsədilə elmi araşdırmalar və müqayisəli təhlillər aparmışıq. Məqsədimiz makroiqtisadi proqnozların reallığını, yerinə yetirilmə səviyyəsini, sahələrarası və regional inkişaf proporsiyaların təmin olunmasında onların rolunu müəyyən etmək olmuşdur. Müvafiq mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən 2002-2010-cu illərdə hazırlanan büdcə zərfinin materialları əsasında həyata keçirdiyimiz elmi araşdırmalar göstərmişdir ki, proqnoz göstəriciləri ilə faktiki göstəricilər arasında bəzən fərqlər olur. Bunun da əsas səbəbi proqnozların əsaslandırılması zamanı bütün amillərin nəzərə alınmaması, natural göstəricilərlə dəyər göstəriciləri arasında mütənasibliyin tam təmin edilməməsidir. Məsələn, sözügedən dövrdə əsas məhsul nomenklaturası üzrə proqnozlar əsasən yerinə yetirilmədiyi halda (neft-qaz istisna olmaqla), dəyər göstəriciləri üzrə proqnozlar artıqlaması ilə icra olunmuşdur. Tədqiq olunan dövrdə ümumi daxili məhsulun faktiki istehsalı proqnozlardan 1,3-1,5 dəfə çox olsa da, həmin ilə (konkret 2010-cu ilə) məhsul nomenklaturası üzrə proqnozlar tam yerinə yetirilməmişdir. Proqnoz tapşırıqlarından ən çox kənarlaşma sənaye (30-50 faiz) və kənd təsərrüfatı məhsulları (65-70 faiz) üzrə baş vermişdir. Bəzi məhsullar üzrə isə əksinə, proqnozlar 15-70 faiz civarında artıqlaması ilə yerinə yetirilmişdir. Tədqiq olunan dövrdə proqnozla əhatə olunan cəmi 47 adda göstəricinin yarısı (49 faizi) 110, o cümlədən dörddə biri 130 faizdən çox səviyyədə yerinə yetirilmişdir. 5 faiz kənarlaşma qəbul edilməklə 100-105 faiz səviyyəsində icra olunan göstəricilərsə ümumi göstəricilərin 10-20 faizini təşkil etmişdir. Sənaye məhsulunun ümumi həcminin proqnozu 1,4-1,5 dəfə artıqlaması ilə, kənd təsərrüfatı üzrə isə əksinə, ümumi məhsul buraxılışı proqnozu aşağı səviyyədə icra olunmuşdur. Proqnozların yerinə yetirilməsi ən yüksək dərəcədə investisiyalar üzrə olmuşdur - 1,5-1,7 dəfə. Nomenklatura üzrə ən çox kənarlaşmalar isə özəl sektorda istehsal olunan məhsullar üzrədir. Düzdür, proqnozların kəmiyyət ölçülərinin faktlardan fərqli olması təbiidir. Ancaq burada söhbət kənarlaşmaların həddən artıq az və ya çox olmasından gedir. Çünki makroiqtisadi proqnozların keyfiyyətini xarakterizə edən əsas şərtlərdən biri məhz göstəricilərin nisbətən dəqiq müəyyən edilməsidir.

2004-cü ildə Azərbaycan hökuməti tərəfindən tərtib olunmuş proqnozlarda 2008-ci ilə investisiyaların həcmi bütün maliyyə mənbələri üzrə 4100 milyon, o cümlədən daxili investisiyalar 2400 milyon, xarici investisiyalar 1700 milyon manat müəyyən edilmişdir. Ancaq 2006-cı ilin proqnozlarında 2008-ci ilin parametrləri bütünlükdə investisiyalar üzrə 1,9, daxili investisiyalar üzrə 2,1, xarici investisiyalar üzrə 1,5 dəfə artırılmışdır. Bu, investisiya proqnozlarının ümumi daxili məhsulun və digər effektivlik göstəricilərinin artımı ilə kifayət qədər əlaqələndirilməməsinin nəticəsidir. Digər fakt: 2010- cu ildə Azərbaycanda əsas kapitala 8384 milyon manat investisiya istiqamətləndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Həmin ilə ümumi daxili məhsulun artımı isə 1603 milyon manat müəyyən edilmişdir. Bununla da hər manat investisiyadan 19 qəpik ümumi daxili məhsulun artımı proqnozlaşdırılmışdır. Halbuki hələ 2005-ci ildə bu göstərici faktiki 58, 2006-cı ildə 91 qəpik olmuşdur. Beləliklə, 2010-cu ildə ümumi daxili məhsulun kapitaltutumunun 2005-ci illə müqayisədə 3 dəfə artması proqnozlaşdırılmışdır.

Əvvəla, ümumiyyətlə iqtisadiyyatda belə bir meylin proqnozunu əsaslandırılmış hesab etmək mümkün deyil. İkincisi, investisiyaların sahə strukturunda müsbət dəyişikliklərin baş verəcəyi proqnozlarda nəzərdə tutulur. Belə ki, neft-qaz sektoruna nisbətən az kapitaltutumlu qeyri-neft sektoruna investisiyalar artır, neft sektoruna yönəldilən investisiyalar ildən-ilə azalır. Bu o deməkdir ki, iqtisadiyyatda kapitaltutumunun artmasını gözləmək əsassızdır. Elə isə investisiyaların iqtisadi səmərəlik əmsalını 2010-cu ilə 2006-cı ilin səviyyəsində olacağını qəbul etsək, ümumi daxili məhsulun həcmi 38 milyard manat proqnozlaşdırılmalı idi. Ancaq bu göstərici 32 milyard manat həcmində proqnozlaşdırmışdır. Faktiki olaraq isə həmin göstərici 41,6 milyard manat təşkil etmişdir. Belə fərqli bir tərəfdən investisiya proqnozlarının kifayət qədər əsaslandırılmadığını və məhsul istehsalı ilə lazımi səviyyədə əlaqələndirilmədiyini göstərirsə, başqa tərəfdən investisiya fəaliyyəti ilə digər sektorların koordinasiyasında zəif həlqələrin olmasını əks etdirir.

Keçmiş illərin təcrübəsi göstərir ki, iqtisadiyyatın inkişafında planlı başlanğıcın, müxtəlif sahələrin və istehsalın inkişaf dinamikası və sahələri arasında qarşılıqlı əlaqələndirmənin kifayət dərəcədə olmaması, istehsalın resurs təminatının balanslaşdırılmaması, iqtisadi inkişafın koordinasiyasının əhəmiyyətli dərəcədə pozulması disproporsiyalarla nəticələnir. Hətta bazar mexanizmlərinin tətbiqi də bu neqativ meyillərin qarşısını ala bilmir. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı ilə ölkənin yüngül, bəzi hallarda isə yeyinti sənayeləri arasında lazımi əlaqələrin olmamasının səbəbi də məhz budur. Pambıq emalı müəssisələrinin mahlıcı xarici bazarlara çıxartdığı halda xammal olmadığı üçün respublikanın yüngül sənaye müəssisələrinin işləmədiyini başqa necə izah etmək mümkündür. Eyni vəziyyət çayçılıq və tütünçülükdə də mövcuddur. Hələ də bu sahələr üzrə istehsal müəssisələri xammalı və yarımfabrikatları əsasən xaricdən gətirirlər. Bütün bunlar o deməkdir ki, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları ilə onların məhsullarını emal edən sahələr arasında işgüzar əlaqələr istənilən səviyyədə deyil. Nəticədə yüngül və yeyinti sənaye sahələri ölkə iqtisadiyyatında öz mövqelərini zəiflətmişlər. Statistikaya görə, 2010-cu ildə 2005-ci illə müqayisədə bu iki sənaye sahəsinin ümumi sənaye məhsulunda xüsusi çəkisi müqayisəli qiymətlərlə 2 dəfə, işçilərin sayı isə 3 min nəfər azalmışdır.

Hesabat materiallarının elmi təhlilləri göstərir ki, dövlət proqramlarında icrası bir neçə ilə nəzərdə tutulan tədbirlər cari planlarda da öz əksini tapmalıdır. Çünki həmin proqramlarda nəzərdə tutulan tədbirlərin vaxtında yerinə yetirilməsi həm də bu amildən asılıdır. Belə bir faktı nəzərə çatdıraq: "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı"nın şəhər və rayon icra hakimiyyəti başçıları yanında fəaliyyət göstərən şuralarda müzakirəsi zamanı 2308 yeni təklif irəli sürülmüşdür. Təkcə 2011-ci ilin 10 ayında Prezident 18 rayonun sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə və içməli su təminatına dair dövlət proqramına əlavə olaraq 18 sərəncam imzalamışdır. İkinci regional inkişaf dövlət proqramında nəzərdə tutulan tədbirlərin sayı isə 1100-ə yaxındır. Onların əsas icraçıları kimi 40 adda mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı, dövlət səhmdar cəmiyyətləri, onlarla yerli icra hakimiyyəti və bələdiyyə orqanları nəzərdə tutulmuşdur. Onlar da öz növbəsində çoxsaylı sifarişçi, podratçı və subpodratçı təşkilatları bu işlərə cəlb edirlər. Bütünlükdə bu orqanların və təşkilatların əvvəlcədən razılaşdırılmış fəaliyyətini koordinasiya edə bilən sənəd isə ancaq cari və uzunmüddətli iqtisadi və sosial inkişaf planları ola bilər.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət planlaşdırma metodlarından kifayət qədər səmərəli istifadə etmək üçün bu sahədə elmi işləmələrin aparılması zəruridir. Bu cür elmi işləmələrsə ölkənin praktikasında istifadə olunan orta müddətli proqnozlaşdırmanın tətbiq edilməsindən və proqnozların "sürüşkən"lik texnologiyasından imtina olunmasını ortaya qoyur. Ümumiyyətlə, makroiqtisadi proqnozlaşdırma ilə hökumətin sifarişi əsasında ölkənin elmi-tədqiqat mərkəzlərinin məşğul olması daha məqsədəuyğundur. Mərkəzi dövlət orqanları da öz növbəsində qabaqcıl metodologiya və işin təşkili əsasında yeni məzmunlu və statuslu cari və uzun müddətli planlar işləyib hazırlamalıdır. Bundan əlavə, mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının şəhər və rayonlar üzrə struktur bölmələri yerlərdəki vəziyyəti yaxından öyrənməklə region səviyyəsində iqtisadi və sosial inkişaf göstəricilərinin proqnozlaşdırılmasında, dövlət və özəl investisiyalara tələbatın müəyyən edilməsində və digər infrastruktur sektorlarında inkişaf istiqamətlərinin düzgün müəyyənləşməsində mərkəzi orqana kompleks regional proqnozları və planları hazırlayıb təhvil verə bilərlər.

Cari və perspektiv planların tətbiqinin zəruriliyi həmçinin Azərbaycanda iqtisadi tarazlığın təmin edilməsindən irəli gəlir. Sosial-iqtisadi inkişafın planla tənzimlənməsinə aid sənədlərin siyahısına, strukturuna və məzmununa tələblər hökumət tərəfindən rəsmi qaydada formalaşdırılmalıdır. Bu planların, eləcə də məqsədli dövlət proqramlarının və proqnozlarının qarşılıqlı əlaqədə işlənməsinin ümumi qaydaları, onların hüquqi statusu, məqsədləri və göstəricilər sistemi də hökumət tərəfindən müəyyənləşdirilməlidir. Eyni zamanda planların hazırlanması texnologiyasını əhatə edən qanunun qəbul edilməsi lazımdır. Bunlardan savayı, iqtisadiyyatın və sosial sferanın balanslaşdırılmış inkişafını təmin edə bilən balans metodundan planlaşdırma praktikasında həmişə və geniş istifadə olunmalıdır. Planlar regionları, yəni iqtisadi rayonları əhatə etməlidir. Dövlət büdcəsinin gəlir və xərc göstəriciləri ilə bərabər, iqtisadi-sosial inkişafın illik və uzunmüddətli planlarının digər göstəricilərinin də ali (yuxarı) icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən bəyənilməsi məqsədəuyğundur. Bu, plan və proqnoz icraçılarının məsuliyyətini artırmaq üçün vacibdir. İqtisadi fəaliyyətlərin koordonasiyasının elə sistemi qurulmalıdır ki, dövlət və özəl sektorlarının, müəssisələrin və ev təsərrüfatlarının fəaliyyətinin koordinasiyası və təkrar istehsalın ayrı-ayrı maddi-əşya və dəyər elementlərinin razılaşdırılması və əlaqələndirilməsi təmin edilsin. Başqa sözlə, istehsal və investisiyalar, sənaye ilə kənd təsərrüfatı, mal dövriyyəsi ilə əhalinin pul gəlirləri, əmək məhsuldarlığı ilə əməkhaqqı arasındakı proporsiyalar səmərəli həddə müəyyənləşməlidir. Nəzərə alınmalıdır ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində proporsiyalara əməl edilməsinin mühüm şərti istehsal güclərinin, xammal, yanacaq, pul, xarici valyuta və digər resurs ehtiyatlarının mövcud olmasıdır.

Məqsədəuyğun olar ki, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq ölkənin əsas vergi ödəyiciləri məhsul, iş və xidmətlərin istehsalı, təqdim edilməsi (satılması), onların ölkədaxili və dünya bazar qiymətlərin (məhsul, iş və xidmətlərin növləri üzrə), məhsul, iş və xidmətləri idxalı və ixracı barədə məlumatları (məhsul, iş və xidmətlərin növləri üzrə) müvafiq nazirliyə təqdim etsinlər. İnvestisiya proqramlarına həm dövlət büdcəsi, həm də özəl investisiyalar hesabına maliyyələşdirilən obyektlər daxil olunmalıdır. Bu göstəricilərin siyahısına investisiya xərclərinin həcminin də daxil edilməsi zəruridir. Müvafiq nazirlik isə bunların ümumiləşdirilməsi yolu ilə ölkə üzrə istehsal, iş və xidmətlərin ümumi həcmini müəyyən edə bilər. Bizim fikrimizcə, maliyyələşmə mənbələrindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün iqtisadi agentlər tərəfindən maliyyələşdirilməsi nəzərdə tutulan məqsədli proqramların layihələri, investisiya proqramları üzrə xərclərin həcmi, obyektlərin tikintisi və istehsal güclərinin istifadəyə verilməsi barədə məlumatlar birbaşa müvafiq nazirliyə verilməlidir ki, nazirlik onları istehsalın planlaşdırılan həcmi ilə uzlaşdırılmasını və məhsuldar qüvvələrin düzgün yerləşdirilməsini təmin edə bilsin. Məhsul, iş və xidmət üzrə Nazirlər Kabineti tərəfindən bəyənilmiş plan göstəricilərin bir ay müddətində müvafiq nazirlik tərəfindən istehsalçılara əsas istiqamət üçün çatdırılması da vacibdir.

Habelə cari və perspektiv planların icrasına nəzarətin ətraflı və dəqiq mexanizmləri müəyyənləşdirilməlidir. Nəzərdə tutulmalıdır ki, ilin əvvəlindən artan yekun planlaşdırma ilə əhatə olunan iqtisadi agentlər məhsul, iş və xidmət üzrə onlarla razılaşdırılmış parametrlərin icrası barədə müəyyən edilmiş formada məlumatları müvafiq nazirliyə təqdim etsinlər. Nazirlik isə onların əsasında hesabat hazırlayıb Nazirlər Kabinetinə göndərməlidir. Sonradan bu hesabatlar Nazirlər Kabineti tərəfindən Prezidentə təqdim oluna bilər.

İqtisadi İnkişaf Nazirliyi həm də plan göstəricilərinin icrasına nəzarət edən orqan kimi müəyyən edilməlidir (Bu yerdə Azərbaycanda da inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, proqnozlaşdırma və planlaşdırma ilə məşğul olan ayrıca dövlət qurumunun yaradılmasının zəruriliyini diqqətə çatdırmaq istərdik). İstər dövlət, istərsə də özəl investisiyaları nəzərə almaqla, bütünlükdə ölkə üzrə illik və uzunmüddətli investisiya proqramının (investisiyaların həcmi, istehsal güclərinin istifadəyə verilməsi) hazırlanması düzgün olar. Bu da imkan verər ki, məhsul istehsalının, iş və xidmətlərin planlaşdırılan həcmi, habelə regionlarda məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi investisiya proqramı ilə lazımi səviyyədə əlaqələndirilsin.

Yeri gəlmişkən, investisiya proqramının tərtibi, icrası, monitorinqi və qiymətləndirilməsi qaydaları təkcə dövlət investisiyalarını yox, mülkiyyət formasından və maliyyə mənbələrindən asılı olmayaraq bütün investisiyaları əhatə etməlidir. Çünki ölkənin və regionların tarazlı iqtisadi və sosial inkişafında investisiyalar həlledici rol oynayırlar. Tarazlı inkişaf isə məhsuldar qüvvələrin düzgün yerləşdirilməsindən birbaşa asılıdır. Dövlət məhz bütünlükdə investisiya obyektlərinin iqtisadi və sosial səmərəsinin yüksək olmasında maraqlıdır.

Milli iqtisadiyyatın tənzimlənməsində planların rolunu yüksəltmək məqsədi ilə sosial-iqtisadi inkişaf planlarının yüksək keyfiyyətlə hazırlanmasını hökumətin mühüm vəzifəsi kimi qiymətləndirilməsi tələb olunur. Bu planlar dövlətin iqtisadi siyasətinin həyata keçirilməsi üçün inkişaf resurslarını səfərbər etməyə imkan verən, reallaşdırılması nəticəsində əldə olunması ehtimal edilən parametrləri əks etdirən mühüm dövlət sənədi kimi qiymətləndirilməlidir. Diqqətə çatdırmaq istədiyimiz vacib məsələ isə ondan ibarətdir ki, sosial-iqtisadi inkişafın cari və perspektiv planlarının hazırlanması İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin funksiyalarından biri hesab edilməlidir. Normativ hüquqi aktlara əsasən İqtisadi İnkişaf Nazirliyi özünün fəaliyyət istiqamətləri üzrə nəzarət etmə hüququna malik olduğu üçün planlaşdırma da onun əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri kimi qəbul edilərsə, planların tərtib olunması prosesinə və icrasına nəzarəti məhz bu orqan həyata keçirməlidir.

Bunlardan əlavə, hesab edirik ki, "İqtisadi və sosial inkişafa dair dövlət proqnozları və planları haqqında" qanunun hazırlanması və qəbul edilməsi vacibdir. Həmin qanunla dövlət proqnozlarının və planlarının məqsədi, məzmunu, onların hazırlanması, qəbul edilməsi və icrasına nəzarətin ümumi qaydaları müəyyənləşdirilməlidir. Eyni zamanda dövlət planlarının hazırlanmasında özəl bölmənin təsərrüfat subyektlərinin iştirakı hökumət tərəfindən təsdiq olunan müəyyən qaydalara əsaslanmalıdır. Sosial-iqtisadi inkişaf proqnozları yaxşı olar ki, 5 illik dövrü əhatə etsin. Planlarsa həm cari, həm də uzunmüddətli ola bilər.

Bir sözlə, dünya təcrübəsini və iqtisadi sistemdəki mövcud real vəziyyəti nəzərə alaraq belə qənaətə gəlmək olar ki, ölkənin iqtisadi və sosial inkişafının planlaşdırılmasını bərpa etməyin vaxtı çatmışdır. Ancaq bu, sovetlər dövrünün total miqyasda planlaşdırması yox, indikativ xarakter daşımalı və mühüm istiqamətləri əhatə etməlidir.

Tofiq HÜSEYNOV,

AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutunun şöbə müdiri,

iqtisad elmləri doktoru, əməkdar iqtisadçı

Azərbaycan.- 2011.- 29 noyabr.- S. 5.