Düşünülmüş, sürətli və davamlı inkişaf

"Bizim neft, qaz ehtiyatlarımız var və ən azı, 100 ilə bəs edəcəkdir. İndi elektrik enerjisinin istehsalında da yeni güclər yaradılıb, elektrik enerjisini ixrac da edirik. Yəni, biz öz enerji təhlükəsizliyimizi tam şəkildə təmin edə bilmişik".

İlham ƏLİYEV

Regionun əsas elektrik ixracatçısı

Müasir dünya reallığında birmənalı şəkildə qəbul olunub ki, enerji təhlükəsizliyi milli təhlükəsizliyin ən vacib elementləri sırasında yer alır. Enerji təhlükəsizliyi deyildikdə, konkret halda götürülmüş ölkənin, onun vətəndaşlarının, cəmiyyətin, dövlətin və ən nəhayət, iqtisadiyyatın etibarlı, davamlı formada yanacaq və enerji ilə təminatı nəzərdə tutulur. Bu zaman diqqət yetirilən əsas məqamlar enerji resurslarının nə dərəcədə yetərli olması, onlara iqtisadi, ekoloji və texnoloji çıxışların təminat formasının səmərəliliyidir. Təcrübə göstərir ki, enerji təhlükəsizliyinə geosiyasi, makroiqtisadi, konyunktura faktorları, eləcə də ölkənin enerji sektorunun durum və fəaliyyəti təsir göstərir.

Sadalanan amillər enerji təhlükəsizliyi amilinin nə dərəcədə vacib əhəmiyyətə malik olduğunu göstərməklə yanaşı, onun ümumi inkişaf prosesində əsas elementlərdən biri kimi çıxış etdiyini təsdiqləyir. Təsadüfi deyil ki, vətəndaşların və təsərrüfat subyektlərinin hüquq və qanuni maraqlarının müdafiəsi, dövlətin müdafiə və təhlükəsizliyinin təmini, dövlət əmlakının səmərəli idarəçiliyi, enerji sektorunun keyfiyyətcə yüksəlişinə nail olmaq üçün sürətli inkişafa can atan hər bir ölkə qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri uzunmüddətli enerji siyasətinin işlənib hazırlanmasıdır. Bu siyasətin əsas strateji istiqamətləri aşağıdakıları özündə ehtiva edir: enerji təhlükəsizliyi, iqtisadiyyatın enerji səmərəliliyi, energetikanın büdcə səmərəliliyi, energetikanın ekoloji təhlükəsizliyi, daxili enerji bazarının inkişaf etdirilməsi, rasional yanacaq-energetika balansının formalaşdırılması, regional enerji siyasəti, enerji siyasətində innovasiya və elmi-texniki yeniliklərdən istifadə, sosiallıq prinsipləri, xarici enerji siyasəti.

Dövlət tərəfindən həyata keçirilən enerji siyasətinin əsas hədəfləri ilk növbədə, yanacaq-energetika kompleksinin fəaliyyəti üçün əlverişli iqtisadi mühitin yaranması, iqtisadiyyatın enerji səmərəliliyinin davamlı olaraq yüksəldilməsi, enerji sektorunda dövlət əmlakının qorunması və idarəçiliyində yüksək effektivliyə nail olmaq, təsərrüfat subyektlərinin investisiya, innovasiya, enerji təminatı, ekologiya və digər mühüm əhəmiyyət kəsb edən sferalarda təşəbbüslərinin stimullaşdırılması və dəstəklənməsi olmalıdır. Ötən illərin təhlili Azərbaycanda göstərilən istiqamətlərdə böyük nailiyyətlərə imza atıldığını, ölkənin enerji təhlükəsizliyinin təminatında tarix üçün olduqca qısa sayılan zaman kəsiyində möhtəşəm uğurlar qazanıldığını bariz şəkildə nümayiş etdirir.

Ölkənin enerji təhlükəsizliyinə nail olunmasında Azərbaycanın malik olduğu təbii sərvətlərin xüsusi çəkiyə malik olduğu inkaredilməz həqiqətdir. Lakin o fakt da xüsusi qeyd olunmalıdır ki, təbii sərvətlərin realizasiyası sahəsində ölkəmizdə kifayət qədər müvəffəqiyyətli siyasət həyata keçirilib, keçirilir və bu kontekstdə Azərbaycanın nümunəvi dövlət olması beynəlxalq miqyasda da açıq etiraf edilir. Bunun nəticəsidir ki, ölkəmizdə enerji istehsalı keyfiyyət və kəmiyyət etibarı ilə daim yüksəlməkdə, Azərbaycan təbii enerjidaşıyıcıları ilə yanaşı, digər xarakteristikalı enerji məhsullarının əsas ixrac mənbələrindən birinə çevrilməkdədir. Bu sıraya zəngin karbohidrogen ehtiyatları ilə yanaşı, ölkədə hasil edilən elektrik enerjisi də aiddir.

Azərbaycanın müstəqil enerji sisteminin formalaşması, bu kontekstdə enerji təhlükəsizliyinin daha etibarlı hala gəlməsi bilavasitə xalqımızın böyük oğlu Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Bunun real isbatı üçün təkcə bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, məhz ümummilli liderin şəxsi təşəbbüsü və bilavasitə rəhbərliyi ilə 30 il ərzində Azərbaycanın energetika sistemində 3500 meqavata yaxın generasiya gücləri, 70 min kilometrə yaxın elektrik ötürücü xətlər istifadəyə verilib, enerji sisteminin real imkanları iki dəfədən çox artıb. Faktlar göstərir ki, Heydər Əliyev Azərbaycana rəhbərlik etdiyi bütün dövrlərdə elektrik enerjisi sisteminin inkişafını prioritet məsələlər sırasında aid edərək bu istiqamətdə böyük işlər görüb. Bu mənada təsadüfi deyil ki, sözügedən sistemin əsas inkişaf mərhələsi öz başlanğıcını Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi birinci dövrdən götürür. Məhz həmin vaxtdan başlayaraq, ölkənin elektrik enerjisi sisteminin sürətli inkişafını təmin etmək məqsədilə bir çox irimiqyaslı layihələrin reallaşdırılmasına start verildi. Həmin layihələr öz növbəsində Azərbaycanın elektrik enerjisinə olan tələbatının yerli imkanlar hesabına ödənilməsinə gətirib çıxardı. Bir-birinin ardınca yeni elektrik stansiyalarının, yüksək gərginlikli elektrik verilişi xətlərinin və yarımstansiyaların inşa edilib istifadəyə verilməsi respublikanın sənaye potensialının artırılmasında mühüm addım oldu.

Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti sayəsində 1969-cu ildə Azərbaycan elektrik enerjisi idxal edirdisə, 1982-ci ildə artıq ölkəmiz elektrik enerjisi ixrac edən respublikaya çevrildi. Bu illərdə Azərbaycanın bütün yaşayış məntəqələrinə, o cümlədən hər bir evə elektrik xətti çəkildi. Həmin dövrdə elektrik stansiyalarının inşası ilə yanaşı, elektrik şəbəkələri də sistematik inkişaf etdirildi və respublikamızın dayanıqlı enerji sistemi yaradıldı.

Ulu öndərin ölkəyə rəhbərlik etdiyi birinci dövrdə görülən bu işlər sonralar dövlət suverenliyini əldə edən Azərbaycanın müstəqil enerji sisteminin yaranmasında bazis rolunu oynadı. Lakin təəssüf ki, dövlət müstəqilliyinin ilk illərində hakimiyyətdə olan qüvvələr tərəfindən Heydər Əliyevin sovet dönəmində min bir zəhmət hesabına qurub-yaratdığı enerji sistemi dağıdıldı, istifadəyə yararsız hala salındı. Belə vəziyyət vətəndaşların durumuna, iqtisadiyyata təsirsiz ötüşmədi. Digər sahələrdə olduğu kimi, enerji sisteminin müstəqillik illərində yenidən qurulmasının müəllifi kimi yenə ulu öndər çıxış etdi, bu sahənin böhrandan çıxarılması, onun maddi-texniki bazasının yeniləşdirilməsi və möhkəmləndirilməsi üçün məqsədyönlü, genişmiqyaslı tədbirlər həyata keçirdi. Bu istiqamətdə Heydər Əliyev tərəfindən atılan mühüm addımlardan biri ilk vaxtlarda enerji sisteminə xarici investisiyaların cəlbi oldu. Məhz ulu öndərin sayəsində tikintisi hələ 1984-cü ildən yarımçıq qalmış Şəmkir SES-in davamı olan Yenikənd su hövzəsinin və su elektrik stansiyasının inşası başa çatdırıldı. 1995-ci ilin dekabrında Böyük Britaniyaya işgüzar səfəri zamanı Heydər Əliyevin səyləri nəticəsində Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı Yenikənd Su Elektrik Stansiyasının inşası məqsədilə 53,24 milyon ABŞ dolları məbləğində kredit ayırdı və 2000-ci ilin dekabr ayında stansiya istifadəyə verildi.

Hesablamalar göstərir ki, Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi məqsədyönlü siyasət hesabına 3500 MVt-a yaxın generasiya gücü işə salınıb, elektrik enerjisi istehsalı isə 12 milyard kilovatsaatdan 22 milyard kilovatsaatadək, yəni, 1,8 dəfədən çox artıb. İqtisadiyyatın sürətli inkişafı, əhalinin həyat tərzinin yaxşılaşması sayəsində istehlak 11,3 milyard kilovatsaatdan 23 milyard kilovatsaata kimi, yəni, 2 dəfədən artıq çoxalıb. Bununla yanaşı, həyata keçirilən konkret tədbirlər hesabına ölkəmizin İran, Gürcüstan və Naxçıvan Muxtar Respublikası tərəfdən Türkiyə ilə enerji sistemləri sferasında sıx əlaqəsi quruldu. "Energetika haqqında", "Enerji resurslarından istifadə haqqında", "Elektroenergetika haqqında", "Elektrik və istilik stansiyaları haqqında" qanunların qəbulu ilə Heydər Əliyev həm də Azərbaycanın elektrik enerjisi sistemində qanunvericilik bazasının formalaşdırılaraq, bu sahəyə dair hüquqi əsasların təkmilləşdirilməsi istiqamətində mühüm tədbirlər həyata keçirdi.

Prezident İlham Əliyevin uğurlu siyasəti Azərbaycanı elektrik enerjisi ixracatçısına çevirib

Ulu öndərin müstəqil enerji sisteminin formalaşması istiqamətində həyata keçirdiyi məqsədyönlü siyasət Prezident İlham Əliyev tərəfindən ardıcıllıqla davam etdirilərək və zamanın tələblərinə uyğunlaşdırılaraq ölkənin iqtisadi qüdrətinin artması fonunda özünün yeni yüksəliş mərhələsinə qədəm qoydu. Bu sahədə görülən işlər ona gətirib çıxardı ki, Azərbaycan elektrik enerjisi idxalına tamam son qoydu, əlavə enerji istehsalı ölkəmizin bu məhsulun da ixracatçısına çevrilməsinə imkan yaratdı. Hazırda Azərbaycan elektrik enerjisinin hasilatı və ixracı sahəsində potensialını davamlı şəkildə genişləndirməkdədir.

Bütün bunlar Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında sözügedən sahədə həyata keçirilən siyasətin nə dərəcədə mükəmməl bir əsasa söykəndiyini, kifayət qədər böyük bir perspektivə hesablandığını əyani şəkildə nümayiş etdirir. Bu kontekstdə enerji sisteminin inkişafı sferasında Prezident İlham Əliyevin atdığı mühüm addımlardan biri 2005-ci il fevralın 14-də "Azərbaycan Respublikasında yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı (2005-2015-ci illər) Dövlət Proqramı"nın təsdiqi barədə sərəncam oldu.

Ölkənin yanacaq-enerji kompleksində qazanılmış uğurların daha da möhkəmləndirilməsinə, iqtisadiyyatın və əhalinin enerji resurslarına olan tələbatının daha dolğun ödənilməsini təmin etməyə yönələn proqram qəbul edildiyi müddətdən etibarən qarşıdakı on illik dövrdə bu kompleksə daxil olan sahələrin inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirir və onların reallaşması üçün konkret tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

"Azərbaycan Respublikasında yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı (2005-2015-ci illər) Dövlət Proqramı"nın qəbulundan sonra 2010-cu ilin sonuna kimi ölkəmizin elektrik enerjisi sistemində generasiya gücünün artımı 2000 MVt-dən artıq olub.

Prezident İlham Əliyevin bu sahədə müəyyənləşdirdiyi və qarşıya qoyduğu vəzifələr sayəsində ölkəmizdə 2005-2010-cu illər ərzində xeyli sayda elektrik stansiyası inşa olunub, əvvəlkilər müsair tələblərə uyğun olaraq yenilənib.

Hələ Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətində çalışarkən cənab İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə elektrik stansiyalarında mazut əvəzinə təbii qazdan istifadə olunmağa başlanıldı. O zaman elektrik stansiyalarında təqribən 90 faiz mazut, 10 faiz qaz işlədilirdi. Bu gün isə ölkəmiz elektrik stansiyalarında 100 faiz təbii qazdan istifadə edir. Digər tərəfdən, cənab İlham Əliyevin o zaman irəli sürdüyü ideyanın həyata keçirilməsi ölkəyə böyük gəlir gətirdi, eyni zamanda, ətraf mühitin təmizlənməsində mühüm rol oynadı. Bu fonda 2009-cu ildə Sumqayıtda istifadəyə verilmiş yeni elektrik stansiyası Təmiz İnkişaf Mexanizmi prinsipi ilə istismar olunur və 2010-cu ilin oktyabrın 15-də Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən respublika üzrə ilk dəfə olaraq qeydiyyata alınıb. Beynəlxalq ekspertlərin rəyinə görə, təkcə bu layihənin icrası nəticəsində karbon qazının atmosferə tullantısı ildə 1,5 milyon ton azalıb. Dövlət başçısının göstərişlərinə əsasən, ötən illərdə Azərbaycan İES-in III və IV enerji blokunun yenidən qurulmasının başa çatdırılması nəticəsində 200 MVt əlavə güc yaradıldı. 2011-ci il ərzində Azərbaycan İES-də görülən işlər stansiyanın gücünü 2000 MVt-dən 2600 MVt-yə yüksəltməyə imkan verir. Stansiyanın səmərəliliyinin artması ildə 500 min ton yanacağa qənaət edilməsi deməkdir.

Bununla yanaşı, görülən işəlr nəticəsində daha əvvəl mövcud stansiyalar modernləşdirildi, onlar dünya standartlarına cavab verən müasir qurğu və avadanlıqlarla təchiz edildi. Nəticədə stansiyaların faydalı iş əmsalı artdı, 1 kVt-saat elektrik enerjisinin istehsalına sərf edilən şərti yanacağın miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə azaldı. Qarşıdakı dövrdə ölkədə elektrik enerjisinin hasilatı yüksələn xətt üzrə inkişaf etməkdə davam edəcək.

Ölkədə elektrik enerjisi sisteminin idarə olunması sahəsində də böyük nailiyyətlərə imza atılmaqdadır. Bu, dispetçer mərkəzində MDB məkanında analoqu olmayan SCADA sisteminin tətbiqidir. Bununla bağlı reallaşdırılan layihə çərçivəsində dispetçer mərkəzi və bütün sistemtəşkiledici yarımstansiyalar, elektrik stansiyaları arasında 1200 kilometr uzunluğunda fibroptik kabelin çəkilməsi idarəetmə məlumatlarının təhlükəsizliyini təmin edir. Rəqəmsal ötürmənin təmin edilməsi nəticəsində idarəetmənin səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlir. Layihə çərçivəsində Abşeron ərazisində dispetçer mərkəzinin ehtiyat idarəetmə məntəqəsi də yaradılıb.

Elektrik enerjisi sferasında daha bir mühüm addım ondan ibarətdir ki, ölkəmizdə generasiya gücləri bütün respublikanı əhatə edir. Bu isə hər bir bölgədə güclü energetika potensialının yaranmasına, sosial-iqtisadi rifahın yaxşılaşmasına öz töhfəsini verməkdədir. Generasiya sahəsində görülən işlər nəticəsində Azərbaycan nəinki öz enerji tələbatını tam təmin edir, hətta güclü ixrac potensialı da yaradıb. Əldə olunmuş ixrac potensialını reallaşdırmaq üçün Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə enerji dəhlizi layihəsinin icrası Azərbaycana yeni imkanlar yaradır.

Beləliklə, ölkənin elektroenergetika sisteminin dayanıqlığının təmin edilməsi məqsədilə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin, ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkələrinin yenidən qurulması işlərinin uğurla yerinə yetirilməsi əhalinin və sənayenin elektrik enerjisi ilə fasiləsiz təminatına, bu sahədə ixrac potensilanın genişlənməsinə böyük imkan yaradıb.

Alternativ enerji istehsalı prioritet diqqət mərkəzindədir

Neft, qaz kimi təbii sərvətlər tükənən olduğundan dünya dövlətlərinin getdikcə daha çox diqqət yetirdiyi məqamlardan biri alternativ enerji mənbələrindən istifadə olunmasıdır. Bunu stimullaşdıran əsas səbəblərdən biri alternaiv mənbələrdən enerji alınması zamanı ətraf mühitə vurulan ekoloji ziyanın çox cüzi olması, bəzən isə ümumiyyətlə, heç bir zərər vurmamasıdır. Ənənəvi enerji mənbəyi kimi karbohidrogen ehtiyatlarının məhdudluğu və ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınması dünyada alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri hesabına istehsal olunan enerjinin həcminin artırılmasını zəruri edir. Artıq bu istiqamətdə müsbət təcrübə mövcuddur və dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində ekoloji cəhətdən təmiz enerji mənbələrindən (günəş, külək enerjisi, kiçik SES-lər, termal sular, biokütlə enerjisi) geniş istifadə olunur.

Zəngin karbohidrogen ehtiyatlarına malik Azərbaycanın yerləşdiyi əlverişli coğrafi mövqe və iqlim şəraiti dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi, ölkəmizdə də ekoloji cəhətdən təmiz alternativ (bərpa olunan) enerji mənbələrindən geniş istifadə edilməsinə imkan verir. Belə mənbələrdən istifadə edilməsi istilik enerji stansiyalarında yandırılan böyük miqdarda yanacağa qənaət edilməsi və ətraf mühitə atılan zərərli maddələrin miqdarının azaldılması deməkdir.

Düzdür, Azərbaycanın ənənəvi enerji növləri sahəsində malik olduğu zəngin potensial ölkəmizin tələbatına tam cavab versə də, perspektiv inkişaf baxımından mütləq alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə istiqamətində Prezident İlham Əliyev tərəfindən qarşıya artıq konkret vəzifələr qoyulub və müvafiq göstərişlər verilib. Bu mənada Prezident İlham Əliyevin alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə edilməsi üçün müvafiq agentliyin yaradılması məqsədilə imzaladığı sərəncam xüsusilə qeyd olunmalıdır. Həmin fərmana əsasən Sənaye və Energetika Nazirliyinin Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi yaradılıb. Onu da xatırladaq ki, Prezident İlham Əliyevin 2004-cü il 21 oktyabr tarixli 462 nömrəli sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı" təsdiq edilib.

Qeyd olunan dövlət proqramının məqsədi ölkənin təbii potensialından istifadə etməklə bərpa olunan və ekoloji cəhətdən təmiz mənbələrdən enerji istehsalını genişləndirməkdən və karbohidrogen enerji resurslarından daha səmərəli istifadə edilməsini təmin etməkdən ibarətdir. Dövlət proqramının əsas vəzifələri isə bunlardır:

elektrik enerjisinin istehsalında alternativ (bərpa olunan) enerji mənbələrinin potensialını müəyyənləşdirmək; bərpa olunan enerji mənbələrini istismara cəlb etməklə ölkənin enerji resurslarından istifadənin səmərəliliyini yüksəltmək; yeni enerji istehsalı sahələrinin yaradılması hesabına əlavə iş yerlərinin açılmasını təmin etmək;

Azərbaycan Respublikasında ənənəvi enerji mənbələrinin mövcud ümumi gücü nəzərə alınmaqla, alternativ enerji mənbələrinin hesabına enerji gücünün artırılması və bununla da, ölkənin enerji təhlükəsizliyinin təminatının yüksəldilməsinə nail olmaq.

"Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı"nda öz əksini tapan tapşırıqlarla yanaşı, Prezident İlham Əliyevin imzaladığı bir sıra digər dövlət proqramlarında da alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə ilə bağlı konkret müddəalar var. Məsələn, dövlət başçısının 14 aprel 2009-cu il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı"nda bu vacib məsələyə geniş yer ayrılıb. Bu regional inkişaf proqramında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin genişləndirilməsi də nəzərdə tutulur ki, bu da ölkənin enerji təhlükəsizliyinin təminatına mühüm töhfələr verəcək. Aparılan hesablamalar göstərir ki, alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə etməklə ilkin mərhələdə Azərbaycanda istehsal olunan elektrik enerjisinin 5-7 faizini, istilik enerjisinin isə 10 faizə qədərini bu mənbələr hesabına ödəmək mümkündür.

Azərbaycanda alternativ və bərpa olunan enerji potensialı kifayət qədər yüksəkdir. Bərpa olunan enerji mənbələri arasında külək enerjisi mühüm yer tutur. Külək enerjisi digər alternativ enerji mənbələri olan günəş, hidroenergetika, geotermal və biokütlə enerjisindən özünün maya dəyərinə, ekoloji təmizliyinə və tükənməzliyinə görə ən sərfəlisidir. Azərbaycanın bir çox rayonlarında külək enerjisi qurğularının tətbiqinin böyük perspektivi var. Hesablamalara görə Azərbaycan Respublikası özünün coğrafi vəziyyətinə, təbii şəraitinə və iqtisadi infrastrukturuna görə 800 MVt-yə yaxın illik külək enerji ehtiyatına malikdir.

Günəş enerjisinin birbaşa istilik enerjisinə çevrilməsi dünya praktikasında geniş yayılıb və bu, inkişaf etmiş ölkələrdə energetikanın əsas istiqamətlərindən biri hesab olunur. Azərbaycanın təbii iqlim şəraiti günəş enerjisindən istifadə etməklə elektrik və istilik enerjisinin istehsalını artırmağa geniş imkanlar açır.

Beləliklə, Azərbaycanda coğrafi mövqeyinə görə günəşli günlərin sayının çox olması bu mənbə hesabına alternativ yolla enerji alınması üçün müvafiq təbii şəraitin olduğunu göstərir. Araşdırmalara əsasən, Abşeron yarımadasında və Xəzər dənizinin sahilboyu ərazisində günəş işığının müddəti il ərzində 2500 saata, Naxçıvan Muxtar Respublikasında isə 2900 saata bərabərdir. Mütəxəssislər bildirirlər ki, muxtar respublikanın enerji ehtiyatlarının təxminən yarısını alternativ enerji mənbələri hesabına ödəmək mümkündür.

Artıq Prezident İlham Əliyevin müvafiq tapşırıqlarına uyğun olaraq günəş kollektorlarının respublikamızda istehsalı və tətbiqi ilə bağlı ardıcıl işlər həyata keçirilir. Bu istiqamətdə istehsal sahəsinin fəaliyyətə başlamasına dair atılan addımlar günəş kollektorlarından istifadənin daha da genişlənəcəyini göstərir. 2010-cu ildə Mərkəzi Seçki Komissiyasının istifadəyə verilmiş yeni binasında günəş kollektorlarından istifadə edilir. Perspektivdə ölkəmizdə digər obyektlərdə də belə kollektorlardan istifadə dairəsinin genişləndirilməsi nəzərdə tutulur.

Elektrik enerjisinin istehsalında suyun potensial-enerjisi ekoloji baxımdan təmizdir. Bu mənbədən alınan elektrik enerjisinin istehsalı 1990-cı ildən başlayaraq yüksələn templə artır. Böyük su ehtiyatlarına malik olan Latın Amerikası, Asiya və Afrikanın bəzi ölkələri, həmçinin Avropanın şimal ölkələri digər alternativ enerji mənbələrindən istifadə etməklə yanaşı, bu mənbədən də istifadə etməyi prioritet istiqamət kimi qəbul ediblər. Ölkəmizdə indiyə qədər istifadə edilməmiş hidroenergetika ehtiyatlarının mənimsənilməsi üçün geniş imkanlar vardır. Bu istiqamətdə aparılmış tədqiqat işləri nəticəsində Azərbaycandakı çayların tam hidroenerji potensialının 40 milyard kVt saat, texniki cəhətdən əlverişli potensialın isə 16 milyard kVt saat olduğu müəyyən edilib və bunun da 5 milyard kVt saatı kiçik su elektrik stansiyalarının payına düşür.

Su elektrik stansiyalarının tikintisi - sel sularının tənzimlənməsi, ekoloji cəhətdən təmiz elektrik enerjisi istehsalı və yeni suvarma sistemlərinin yaradılması kimi dövlət əhəmiyyətli məsələlərin həllində mühüm rol oynayır. Azərbaycan Respublikasında çaylar üzərində və su təsərrüfatı obyektlərində onlarla kiçik su elektrik stansiyaları yerləşdirmək olar ki, onların da istehsal etdiyi elektrik enerjisi ildə 3,2 milyard kVt saat təşkil edə bilər. Azərbaycanda dağ çaylarının çoxluğunu nəzərə alan ölkə rəhbərliyi istehsal gücü böyük olmayan, lakin ucqarların enerjiyə olan tələbatının daha yüksək səviyyədə ödənilməsi üçün kiçik su elektrik stansiyalarının inşasına da xüsusi önəm verir. Bununla əlaqədar Prezident İlham Əliyev bildirmişdir: "Biz dağ çaylarının imkanlarından tam şəkildə istifadə etməliyik və hesab edirəm ki, gələn il praktiki işlər başlanmalıdır. Lap 2-3 meqavat da olsa, biz bunu etməliyik".

Ümumiyyətlə isə qarşıdakı dövr ərzində Azərbaycanda xeyli su elektrik stansiyalarının istifadəyə verilməsi proqnozlaşdırılır. Artıq Azərbaycanın su resurslarının xəritəsi tərtib edilib və enerji resurslarını yaratmaq üçün hansı çaylardan istifadə ediləcəyi müəyyənləşib. Bundan başqa, yaradılmaqda olan bir sıra su anbarlarında həm də elektrik enerjisinin istehsalı nəzərdə tutulub. O da mühüm faktdır ki, ölkəmizdə elektrik enerjisi istehsalında bir çox layihələr Kioto protokoluna uyğun olaraq Təmiz İnkişaf Mexanizmi prinsipi ilə tikilir, bu isə atmosferə karbon qazının tullantısını əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salır.

Məişət tullantıları elektrik enerjisinə çevriləcək

Azərbaycanda sənaye, kənd təsərrüfatı və sosial xidmət sahələrinin sürətli inkişafı biokütlədən istifadə etməklə enerji istehsalı üçün yeni imkanlar açır. Ölkədə biomaddələrin aşağıdakı mənbələri mövcuddur: yanma qabiliyyəti olan sənaye tullantıları; meşə təsərrüfatı və ağac emalı sahələrinin tullantıları; kənd təsərrüfatı məhsulları və üzvi birləşmə tullantıları; məişət və kommunal sahələrinin tullantıları; neft və neft məhsulları ilə çirklənmiş sahələrdən alınan tullantılar.

Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, iqtisadiyyatın bütün sahələrində istehsal tullantılarının tərkibinin çox hissəsini biokütlə maddələri təşkil edir. Həmin biokütlə maddələrindən elektrik enerjisinin istehsalında istifadə olunan bioqaz, biomaye və bərk biokütlənin alınması mümkündür. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında hər il tullantıların zərərsizləşdirilməsi poliqonlarına 2 milyon tondan çox bərk məişət və istehsalat tullantıları atılır. Bakı və ölkənin iri sənaye şəhərlərində ictimai binaların qızdırılmasındakı çətinlikləri aradan qaldırmaqda bərk məişət və istehsalat tullantılarının utilizasiya olunması (emal edilməsi) həmin problemlərin qismən aradan qaldırılmasını təmin etmiş olardı.

Artıq bir çox Avropa ölkələrində bu problemin həlli yolları tapılıb. Belə ki, əhalisi sıx olan ərazilərdə zibilyandırma zavodları tikilməklə, orada məişət tullantıları yandırılır. Zibillərin yandırılmasından alınan enerji hesabına ətrafdakı yaşayış məntəqələri istilik və elektrik enerjisi ilə təmin edilir. Yandırılmış tullantıların qalıqlarından isə gübrə kimi torpaqların münbitliyini artırmaq məqsədilə geniş istifadə olunur. Göründüyü kimi, kompleks əhəmiyyəti olan belə zavodların tikilməsi Azərbaycan üçün də çox zəruridir və artıq ölkəmizdə bu sahədə də mühüm addımlar atılır. Balaxanıda Məişət Tullantıları Emalı Zavodunun yaradılması bunun konkret ifadəsidir. 2010-cu ilin noyabrında Prezident İlham Əliyev zavodun təməlqoyma mərasimində iştirak edib. Zavod 2012-ci ilin sentyabrında istismara veriləcək.

Məişət tullantılarının yandırılması üzrə zavod Balaxanı qəsəbəsindəki 20 hektarlıq ərazidə tikilir. Zavodun gücü ildə 500 min ton təşkil edəcək. Bundan başqa, zavod yandırma üçün ildə 10 min ton həcmdə tibbi tullantıları da qəbul edəcək. Tullantıların yandırılması nəticəsində 231,5 milyon kVt saat həcmində elektrik enerjisi istehsal ediləcək. İstehsal olunan enerji şəhər şəbəkəsinə göndəriləcək.

Tikintinin podratçısı qismində Fransanın "Construjtions Industrielles de la Materrana S.A." ("CNİM" S.A.) şirkəti çıxış edir. Şirkət bu sahədə böyük təcrübəyə malikdir. O, dünyada məişət tullantılarının yandırılması üzrə 120-dən çox zavod tikib. Zavod istismara verildikdən sonra Bakıda zibili və onun çəkisini üç dəfə azaltmaq mümkün olacaq. Zibilyandırma zavodu elektrik enerjisinin istehsalı üzrə 250 min tonluq iki xəttə malik olacaq. Zavodun gücü gələcəkdə daha 250 min ton artırıla bilər. Tullantıların yandırılması zamanı əmələ gələn kül yol nəqliyyatı tikintisində istifadə oluna bilər.

Dünyada yanacaq-energetika ehtiyatlarının tədricən tükənməsi ilə əlaqədar Yer təkinin istiliyi bir çox ölkələrdə sənayedə, kənd təsərrüfatında, məişət və kommunal sahələrdə və təbabətdə geniş istifadə olunur. Enerji istehsalında və istehlakında geotermal enerji mənbələrindən istifadənin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onların tətbiqi iri həcmli maliyyə vəsaitlərini tələb etmir. Azərbaycanın ərazisi termal sularla zəngindir. Bunlar Böyük və Kiçik Qafqaz dağları, Abşeron yarımadası, Talış dağ-yamac zonası, Kür çökəkliyi və Xəzəryanı-Quba ərazisi kimi geniş sahələri əhatə edir. Göstərilən ərazilərdə olan termal suları istifadəyə cəlb etməklə məişətdə və digər sahələrdə istilik enerjisinə olan ehtiyacın bir hissəsini ödəmək mümkündür.

Bütün dünyada olduğu kimi, alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən geniş istifadə edilməsi ölkəmizdə də xüsusi diqqət mərkəzindədir. İlk növbədə ona görə ki, sözügedən məsələ qlobal ekoloji problemlərin aradan qaldırılması, ətraf mühitin qorunması baxımından olduqca aktualdır. Bu mənada ölkəmizdə alternativ enerji mənbələrindən istifadəyə belə geniş diqqət ayrılmasının Azərbaycana verəcəyi mühüm töhfələrdən biri, şübhəsiz ki, ekoloji problemlərin həlli ilə bağlı olacaq və ekoloji durumun daha da yaxşılaşmasına xidmət edəcək. Digər tərəfdən, bu, Azərbaycanın enerji müstəqilliyinin daha da möhkəmlənməsində özünəməxsus rol oynayaraq qeyd olunan sahə üzrə də ölkəmizin mövcud olduğu regionda lider statusunu daşımasını təmin edəcək. Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanın yaxın illərdə alternativ və bərpa olunan enerji ixracatçısına çevrilə bilməsi tamamilə mümkündür.

Beləliklə, Azərbaycanın enerji müstəqilliyi təkcə ölkənin malik olduğu karbohidrogen ehtiyatları hesabına yox, həm də qabaqcıl texnologiyaya əsaslanan yeni mənbələr hesabına təmin olunur. Bu da enerji müstəqilliyi ilə bağlı həyata keçirilən siyasətin nə qədər dəqiq və əhatəli düşünüldüyünü, kompleks xarakter daşıdığını, ölkənin inkişafının daha dinamik hala gətirməyə imkan verdiyini qabarıq bir formada büruzə verir.

(ardı var)

Azərbaycan.- 2011.- 11 sentyabr.- S. 2.