Əsrlərin yadigarları

Maraqlıdır, Azərbaycan ərazisində ilk kitab nə vaxt yazılıb? Bəzi mənbələrdə göstərilir ki, əcdadlarımız XI əsrdən başlayaraq ərəb, fars və türk dillərində nəfis əlyazma nümunələri yaratmış, dünyanın elm və mədəniyyət dühalarının kitablarını Azərbaycana gətirmişlər. Bununla da milli kitab mədəniyyətimiz zənginləşmişdir.

Orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində 1 milyondan artıq əlyazma kitab toplanmışdı. Lakin tarixin müxtəlif dönəmlərində, əsasən də XX əsrin birinci yarısında Azərbaycan əlyazmalarına qarşı xüsusi qəddarlıq müşahidə edilmiş, onların böyük bir hissəsi müxtəlif bəhanələrlə məhv edilmişdir.

Uzun tarixi proseslər nəticəsində əlyazmalar texnikanın inkişafı və bu sahəyə təsirindən sanki öz əhəmiyyətini itirmiş, gərəksiz kağız yığını hesab edilərək məhvə məhkum olunmuşdur. Bütün bunlarla yanaşı, əlyazmaların milli-mənəvi və tarixi əhəmiyyəti zaman keçdikcə üzə çıxıb və onların dövlət səviyyəsində mühafizəsi vacib hesab edilib.

Respublikamızda bu sahədə vəziyyət necədir? Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun fəaliyyəti ilə yaxından tanışlıq nəticəsində suala müsbət cavab verə bilərik. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, 1924-cü ildə xalqın yazılı irsinin şüarçılıqla sıradan çıxarıldığını görən bəzi ziyalılarımızın təşəbbüsü ilə I Ümumazərbaycan Ölkəşünaslıq Qurultayında əlyazma və qədim çap kitablarının, sənədlərin bir yerə toplanması və ayrıca kitabxanada saxlanması haqqında qərar qəbul edilsə də, bu iş 1929-cu ildən həyata keçirilməyə başlanmışdır. Toplanmış abidələr o vaxtkı Azərbaycanı Öyrənmə və Tətəbbö Cəmiyyətində kitabxana şəklində mühafizə edilmiş, sonralar akademiyanın müxtəlif strukturlarında saxlanılmışdır. 1950-ci ildə toplanmış materialların sayının artdığını, onların saxlanması üçün xüsusi mühafizə və mühitin vacibliyini nəzərə alan Elmlər Akademiyası təşəbbüs qaldırmış və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti ayrıca bir müəssisə kimi Azərbaycan SSR EA Respublika Əlyazmalar Fondunun (RƏF) yaradılması haqqında qərar qəbul etmişdir. Həmin vaxtdan başlayaraq RƏF ildən-ilə zənginləşmiş, onun elmi kadr potensialı güclənərək fəaliyyət dairəsi daim genişlənmişdir. Ötən əsrin 80-ci illərində artıq RƏF akademiya sistemində özünə layiqli yer tutmuş, institut səviyyəsində fəaliyyət göstərmişdir. Bunu nəzərə alan akademiyanın və fondun rəhbərliyi Moskva qarşısında RƏF-in bazasında elmi-tədqiqat institutunun yaradılması haqqında məsələ qaldırmış, lakin bu məsələ uzun müddət həll olunmamışdır. Yalnız 1986-cı ildə ulu öndər Heydər Əliyev SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi məsələyə qarışdıqdan sonra Moskva həmin ilin oktyabr ayında Azərbaycan SSR EA Əlyazmalar İnstitutunun yaradılmasına icazə vermişdir. 1996-cı ilin oktyabrında ümummilli lider Heydər Əliyevin xüsusi sərəncamı ilə Əlyazmalar İnstitutuna Azərbaycanın dahi şair və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin adı verilmişdir.

Bu gün Azərbaycan MEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu zəngin yazılı abidələri toplanmış əlyazma mərkəzlərindən biri sayılır. Adıçəkilən məbəd o taylı-bu taylı azərbaycanlıların əlyazmalarının mühafizə edildiyi yeganə milli institut kimi fəaliyyət göstərir.

Hazırda Əlyazmalar İnstitutunun kolleksiyasında ümumi sayı 60 minə yaxın olan müxtəlif xarakterli materiallar saxlanılır. Bunlardan 12 minə yaxını əlyazma kitabıdır. Qeyd edək ki, hər kitabda orta hesabla 4-5 əsər yazılıb. Bu hesabla burada 40 mindən yuxarı əsərin əlyazmasının qorunduğunu deyə bilərik. Qalanları isə tarixi arxeoqrafik sənədləri, XIX əsrin ikinci və XX əsrin birinci yarısı Azərbaycan mədəniyyət xadimlərinin şəxsi arxivlərini, daşbasma, əski çap və azərbaycanşünaslığın müxtəlif sahələrinə aid müasir kitabları, həmçinin dövri mətbuat materiallarını, foto və kserosurətləri, mikrofilmləri əhatə edir. Minillik bir dövrü ehtiva edən Azərbaycan və digər müsəlman Şərqi ölkələrinin türk, ərəb və fars dillərində yazılmış abidələri institutda yaradılmış xüsusi iqlim şəraiti olan xəzinələrdə mühafizə edilir. Şərqin, demək olar ki, bütün böyük klassiklərinin əsərləri və ya onlardan nümunələr kolleksiyada təmsil olunmuşdur.

Xüsusi qeyd etməyə dəyər ki, bu məbəddə AMEA Əlyazmalar İnstitutunun yaradıcılarından biri və ilk direktoru, görkəmli şərqşünas alim, tərcüməçi Məmmədağa Sultanov, Cahangir Qəhrəmanov, Həmid Araslı, Rüstəm Əliyev, Əzizağa Məmmədov, Əzizə Cəfərzadə kimi tanınmış simalar çalışmışlar. İnstitutun fəaliyyətə başlamasının ilk onilliklərində kollektivin üzvləri tərəfindən "Kitabi-Dədə Qorqud"un mətni, Xaqani Şirvani, Şeyx Mahmud Şəbüstəri, İmadəddin Nəsimi, Pişəvəri, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Xurşidbanu Natəvan, Heyran xanım, Fatma xanım Kəminə, Lütfəli bəy Azər, Mirzə Həsən Qarabaği kimi bir sıra klassiklərin irsi öyrənilmiş və əsərləri nəşr etdirilmişdir.

Ancaq bütün nailiyyətlərinə baxmayaraq, institut öz fəaliyyətinin ən coşqun dövrünə məhz milli müstəqilliyinin bərpasından sonra qədəm qoymuş, adıçəkilən alim və tədqiqatçılarla yanaşı, Fərid Ələkbərov, Paşa Kərimov, Əli Əliyev, Nailə Səmədova, Sevər Cabbarlı, Rəna Məmmədova, Zəkiyyə Əbilova, Aybəniz Rəhimova, Sona Hadıyeva, Mustafa Əliyev, Rauf Şeyxzamanlı kimi gənc kadrların elmi potensialı tam gücü ilə məhz bu dövrdə açılmışdır. Müqayisə üçün göstərmək olar ki, ötən əsrin 60-cı illərinin sonunda müəssisədə cəmi 47 əməkdaş, o cümlədən 3 elmlər doktoru və bir neçə elmlər namizədi işlədiyi halda bu gün institutun təkcə elmi işçilərinin sayı 100-ə çatmışdır ki, onların da arasında 7 elmlər doktoru və 34 elmlər namizədi var. Sovet dövründə institutun əməkdaşları hər il vur-tut 2-3 kitab nəşr etdirməyə nail olurdular. 1991-ci ildən başlayaraq institutun elmi nəşrlərinin sayı xeyli artmışdır. Müəssisə, demək olar ki, hər il respublika səviyyəli elmi konfrans və seminarlar keçirmiş, ən böyük beynəlxalq elmi forumların təşkilində fəal iştirak etmişdir. 90-cı illərin ikinci yarısından burada hər il nəşr edilmiş kitabların sayı 10-u keçmiş, orta hesabla 150-yə yaxın elmi-kütləvi məqalə nəşr olunmuşdur. Yeni şəraitdə institutun işlədiyi problematika da genişləndirilmiş, Azərbaycan əlyazma kitabının tarixi, islamşünaslıq, mənbəşünaslıq, elm və tərcümə tarixi istiqamətlərində işlər də həyata keçirilməyə başlanmışdır. Müstəqillik dövründə institutda anadilli abidələrin orijinal qrafikada elmi-tənqidi mətnlərinin hazırlanması və nəşri işində də nəzərəçarpacaq nailiyyətlər əldə edilmişdir. Məhəmməd Füzuli divanının, "Leyli və Məcnun" məsnəvisinin, İsanın "Mehri və Vəfa" poemasının, Əlican Qövsi Təbrizi və Dədə Ömər Rövşəni divanlarının, X.Təbrizinin "Yusif və Züleyxa" məsnəvisinin elmi-tənqidi mətnləri ilk dəfə çap edilərək mütəxəssislər arasında yayılmışdır. Əlyazmaların kataloqlaşdırılması və arxiv materiallarının biblioqrafik göstəricilərinin nəşri sahəsində də irəliləyiş qeyd edilə bilər. 1994-cü ildən bəri institutda türk əlyazmaları kataloqunun iki, ərəb əlyazmaları kataloqunun üç, fars əlyazmaları kataloqunun üç cildi, Məhəmməd Füzulinin, Xacə Nəsirəddin Tusinin, "Kitabi-Dədə Qorqud"un, "Füyuzat" jurnalının, Xaqani Şirvaninin biblioqrafiyaları, həmçinin C.Nağıyevanın "Yusif Vəzir Çəmənzəminli arxivinin təsviri" və M.Məmmədovanın "Müslüm Maqomayev arxivinin təsviri", eləcə də "Firidun bəy Köçərlinin şəxsi arxivi", "Əzim Əzimzadənin şəxsi arxivi" kitabları nəşr edilmişdir. İnstitutun kataloqları həm də 1993-cü ildə Dubayda, 2001-ci ildə Tehranda, 2002-ci ildə isə Küveytdə çapdan çıxmışdır.

Son iki yüz il ərzində yaşayıb-yaratmış Azərbaycan ziyalılarının yazılı irsi də böyük əhəmiyyətə malikdir. İnstitutda həmçinin A.A.Bakıxanovun "Qanuni-Qüdsi", Mirzə Kazımbəyin "Tatar əlifbası kitabı", Həsən ibn Mehdinin "Ana dili", Mirzə Şəfi Vazehin "Müntəxəbati-Türki", Mirzə Həsən əl-Qədərinin "Məşhur Qafqaz və Azərbaycan şairlərinin şeirlər toplusu", "Dağıstan tarixi" və Həsən Bəhərlinin "Azərbaycan tarixi" kimi daşbasma və litoqrafiyaları (köhnə çap kitabları) da var.

Institutda mövcud olan ən dəyərli tibbi əlyazma Əbu Əli İbn Sinanın "Tibb qanunları" əsərinin XII əsr nümunəsidir. O, sonrakı tibbi tədqiqatlarının çoxunu İranda aparmışdı. 1030-cu ildə yazılmış "Tibb qanunları" kitabı tibbi biliklərin ensiklopediyası sayılır. Onun əlyazmasının institutda saxlanılan nümunəsinin üzü 1143-cü ildə, mətnin yazıldığı vaxtdan təxminən 100 il keçdikdən sonra köçürülüb. Bu, dünyada İbn Sina əlyazmalarının ən qədimlərindən biri və ən etibarlısı hesab edilir.

Bir sözlə, müasir texnika və texnologiyaların bütün sahələrə dərindən nüfuzu müsbət nəticə versə də, əlyazmalar öz ilkinliyi və gözəlliyini, həmçinin tarixiliyini saxlamaq baxımından yalnız qələmə baş endirir. Xəttatlığın isə burada xüsusi əhəmiyyəti danılmazdır. Bütün bunlardan sonra demək olar ki, Əlyazmalar İnstitutu dünənimizi bugünümüzə və sabahımıza çatdıran əvəzsiz nemətlər məbədi, onun problemlərinin həlli isə dövlət tərəfindən xalqımızın tarix və mədəniyyətinə, eyni zamanda, elminə göstərilən diqqət və qayğının təzahürüdür.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan.-2011.-15 sentyabr.-S.10.