İşıqlı ömrün qara bəxti

Unudulmazlar

Ötən əsrin 30-cu illərində respublikamızı bürüyən repressiyaların iti caynaqlarına ilişən ziyalılar arasında otuzdan artıq şair, yazıçı və ədəbiyyatşünas alim olub. Onların həyat və yaradıcılıqları ilə maraqlananda, arxiv materiallarındakı xasiyyətnamələri və digər sənədləri oxuyanda bu günahsız "günahkar"ların acı talelərinə kədərlənməmək mümkün deyil. Xalqının maariflənməsi yolunda cəfakeşlik göstərən bu işıqlı insanların qara bəxti dövrün, zamanın, quruluşun haqsızlığından xəbər verir. Millətin ziyasını kəsmək üçün onun ziyalılarını həbs edərək gedər-gəlməzə göndərmək, qətlə yetirmək, üstünə min böhtan və şər ataraq zindanlarda çürütmək o dövrdə elə bir xaos yaratdı ki, şübhələr, inamsızlıqlar baş alıb gedirdi, qardaş qardaşın üzünə dururdu. Bəzən də qatığın "qara" rəngdə olması ittihamların baş mövzusuna çevrilirdi. Məqsəd millətin işıqlı övladlarını sıradan çıxarmaq, onu qorxaq və asılı vəziyyətə salmaq idi. Bu kabus Azərbaycanı dolaşaraq neçə-neçə mərd, cəsarətli, savadlı, xalqının, millətinin gələcəyi uğrunda fədakarlıq göstərən vətən oğullarının həyatına son qoydu. İndi o vahiməli dövrün yazılarını araşdıranda dəhşətə gəlirsən. 37-ci ilin elə gecəsi olub ki, yüzlərlə evdə şivən qopub. İnsanlar sorğu-sualsız həbs edilərək sürgünə göndərilib, güllələnib. Bəxti qaralanan ziyalılardan biri də şair Hacıkərim Sanılı idi.

O, Qazax qəzasının Çaylı-Kəsəmən kəndində anadan olub. İbtidai təhsilini kənd mollaxanasında aldıqdan sonra Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirib. Bəlkə də Hacıkərim Sanılının taleyinin bəd gətirməsi elə bu məktəbdə təhsil alması ilə bağlıdır. Faktlar göstərir ki, məhz Qori Müəllimlər Seminariyası məzunlarının əksəriyyəti sonralar repressiya qurbanı olub. Bu faktın özü də qaniçənlərin məkrli məqsədini gün kimi aydınlaşdırır.

Hacıkərim Sanılı Zəngəzur qəzasının Xaçmaz kənd, Gəncə şəhər rus-müsəlman, Qazax qəzasının Poylu və Dağ Kəsəmən məktəblərində müdir işləyib. Gənc nəslin maariflənməsində əlindən gələni əsirgəməyib. Gəncliyində "Difai" partiyasının fəaliyyətində yaxından iştirak edən Hacıkərim Sanılı "Hümmət" təşkilatının da üzvü olub. O, xalqının maariflənməsi, xoş gələcəyi yolunda mübariz idi. Bir müddət də Qazax qəzasının general-qubernatoru (1918) vəzifəsində çalışıb. Hətta həmin il Tiflis "Hümmət" partiyası tərəfindən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinə üzv seçilib. Maarifçi və ictimai xadim kimi geniş fəaliyyət göstərən Hacıkərim Sanılı həm də bədii yaradıcılıqla məşğul olub, şeirlər yazıb.

Hacıkərim Sanılı müəllim kimi böyük nüfuz sahibi idi. Hətta Sankt-Peterburq Müəllimlər İnstitutunun nəzdindəki kursda da təcrübə keçib (1910). Pedaqoji fəaliyyətinə görə üçüncü dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni ilə təltif edilən azərbaycanlı pedaqoq mədəni həyatın önündə gedən ziyalılardan biri idi. Azərbaycan Sovet ordusu tərəfindən işğal edildikdən sonra, həmkarları kimi, yeni quruluşa inanan Hacıkərim Sanılı öz peşəsinə sadiq qaldı. Xalq maarifi sahəsində çalışdı. Azərbaycan İstehlak-Kooperasiya İnstitutunda, Sovet Ticarəti İnstitutunun nəzdindəki işçi fakültəsində müəllim, Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunda elmi işçi, Bakı Xalq Maarif Şöbəsində inspektor vəzifələrində çalışdı.

Həbs edilənə qədər dörd kitabı işıq üzü görüb. "Təzə mahnı" adlanan bir şeirində oxuyuruq:

Söylədiyim Azərbaycan dilidir,

Mən dərdiyim vətənimin gülüdür.

Bu çaldığım el sazının telidir,

Gərək səsi ürəkləri oynada.

1919-cu ildə qələmə alınan bu şeirin dili o qədər sadədir, təmizdir ki, heyrət etməyə bilmirsən. Söhbət şeirin məzmunundan, mövzusundan yox, Azərbaycan dilinin gözəlliyindən gedir. Müəllif də sanki oxucusunun diqqətini bu səmtə yönəldərək klassik şeir nümunələrimizdə, müasirlərinin yaradıcılığında baş alıb gedən yad kəlmələrə qarşı üsyan edir:

Gah ərəbin, gahi farsın dilində,

Gah onların, gah urusun dilində,

Danışardı özgə elin dilində,

Öz dilini yanılmışdı dünyada.

Şeiri ilə ədəbiyyatda təzə yollar açmaq istəyən, bu yollarda da əlvan çiçəklər salan Hacıkərim Sanılı yaradıcılığı boyu bircə arzusunu tez-tez dilə gətirirdi: "Özgə şivədən, özgə dildən qaçaq, bir də uymayaq biz yadlara". Doğma dilinin aşiqi olan Hacıkərim Sanılı uşaqlar üçün də yaddaqalan süjetli, maraqlı, lakonik şeirlər yazıb: "İt və pişik", "Çoban", "Şüurlu qarğa" və s. Bu şeirlər olduqca düşündürücü və mənalıdır. Hacıkərim Sanılının şeirlərində vətən məhəbbəti, xalqa bağlılıq öz əksini tapıb. Xüsusilə də təbiətlə əlaqədar qələmə aldığı poetik misralar yurdumuzun təbii gözəlliklərini misra-misra dilə gətirib. Bəzən də bu şeirlərdə təbiətin mənzərələri olduğu kimi görünür. Hacıkərim Sanılı sözlə tablo çəkən bir şair idi. Məsələn, "Meşələr" şeiri o qədər gözəl və səmimidir ki, oxuduqca özünü bu zümrüd donlu aləmin qoynunda hiss edirsən:

Yel vurduqca yaşıl donu yellənir,

Ətəkləri xışıldanır, dillənir.

Qollu palıd yarpaq açır güllənir,

Həm qollanır, həm boy atır meşələr.

Həyatda müəllimliklə, şairliklə məşğul olan Hacıkərim Sanılı zəngin daxili aləmə malik, millətini ürəkdən sevən, xalqının maariflənməsi yolunda biliyini əsirgəməyən xeyirxah, nur əməlli bir insan olub. Onun həyatında, yaradıcılığında "hədəfə gələn", mövcud quruluşun dağılmasını şərtləndirə bilən bir əməl, iş fəaliyyəti olmayıb, amma repressiyanın caynaqlarına ilişib. Maraqlıdır ki, bəzi həmkarları da özlərini bu bulanıq sudan xilas etmək üçün dövrün boyuna mədhiyyələr biçəndə özlərini duruya çıxarmaq üçün belə yazırdılar: "Mən nə Sanılıyıam, nə Əhməd Cavad..." Amma görünür, can qorxusundan kağıza qara iz salan bu sözlərin nə vaxtsa ittiham və iradla qarşılanacağını ağıllarına da gətirməyiblər. Bəzən də bir anlıq yaşamaq xatirinə donosçuluğa məcbur edilən bu qələm sahibləri dünyanın dəyişəcəyini, ədalətin qalib gələcəyini, kimin kim olacağını heç düşünməyiblər də. Biz baş verən o qeyri-adi qarşıdurmaları təftiş etmək niyyətində deyilik. Sadəcə bildirmək istəyirik ki, sovet dövrünün həyata keçirdiyi ən ağır və bağışlanmaz "islahat"larından biri də məhz 30-cu illərin repressiyası idi. Olumdan ölümə doğru yol gələn insan bu beş addımlıq ömür yolunu bəzən öz istədiyi kimi yox, ətrafın, quruluşun cızdığı istiqamətdə yaşayır. Əbədiyyət qazanmaq üçün birinci şərt isə millətin, xalqın işıqlı gələcəyi naminə ömrünü odlara atmaqdı. Hacıkərim Sanılı bir pərvanə kimi öz xalqının yolunda nizələrin, süngülərin başına fırlandı. 37-ci ilin apardığı möhtəşəm ziyalılarımızdan biri idi. Güllələnmə hökmünə məruz qalan Hacıkərim Sanılının ürəyi elə həbsxana kamerasında da dayanıb.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2012.- 7 aprel.- S. 7.