Şuşadan başlanan... işğal

Şuşanın işğalından 20 il ötür

...Doğrudur, məkrli düşmən Şuşayadək çoxlu sayda kənd-obamızı odlara qalamışdı. Xocalı kımi bir şəhəri yer üzündən silmiş, azərbaycanlılara qarşı misli görünməmiş vəhşiliklər törətmişdi. Lakin inamla deyə bilərik ki, Vətən müharibəmizin tarixində əsl məğlubiyyət Şuşanın düşmən əlinə keçməsindən sonra başladı. Çünki Şuşa təkcə Vətənimizin billur tacı, mədəniyyətimizin parlaq incisi deyildi, həm də qürurumuz, heysiyyətimiz idi...

...Düz 20 ildir ki, Şuşamız düşmən pəncəsində sızlamaqdadır. Düz 20 ildir ki, Şuşanın həsrəti ilə qovruluruq, onu xilas edəcəyimizə söz verib, and içirik. Əlbəttə, andımıza əməl edəcəyimizə zərrə qədər şübhə etmirik! Amma bunun nə vaxt və hansı yolla reallaşacağını dəqiq bilmirik. Yalnız onu bilirik ki, Şuşa ilə bağlı xatirələrimizi çözələməkdən yorulmuruq...

Bəxtiyar diyarın bədbəxt taleyi

Mən Aşağı Qarabağda doğulduğumdan uşaqlığımın və ilk gənclik illərimin yay fəsilləri, daha doğrusu, yaylaq dövrü Yuxarı Qarabağda keçib. Yuxarı Qarabağ deyəndə indiki "Dağlıq Qarabağ" adı ilə məşhurlaşan əyalət nəzərdə tutulurdu. Köklü qarabağlılar bu ərazini "dağa-arana" bölməyiblər. Yaşlı nəslin nümayəndələri danışırlar ki, qarabağlılar payız-qış fəslini mülayim havalı Aşağı Qarabağda, yaz-yay aylarını isə buz bulaqlı Yuxarı Qarabağda keçirərdilər. İmkanlı qarabağlıların həm Aşağıda, həm də Yuxarıda malikanələri olub. Yaşlıların bir deyimi də yadımda qalıb: "Çörəyi Aşağı Qarabağda bişir, süfrəni Yuxarı Qarabağda aç". Bir sözlə, gözəl Qarabağ özündə yaylağı və qışlağı birləşdirən bəxtəvər diyar olub. Öz neməti və səfası ilə nəinki yerlilərini, həm də gəlmələri xoşbəxt edib...

Lakin xalq deyiminə görə, "hansı harınlamışın günahı ucbatındansa bəxtəvər Qarabağ bir gün ulu Tanrının qarğışına düçar olub, hansı zaval küləyi isə bu yerlərə "hay" adlı tayfa gətirib və həmin "hayların" hay-həşiri sayəsində Qarabağın xoşbəxtliyi göyə çəkilib..."

Doğrudan da, ermənilər bu diyara köçəndən (daha doğrusu, köçürüləndən!) sonra Qarabağın xoşbəxtliyinə su calandı. Gəlmələr tədricən ərazinin səfalı dağlıq hissəsini (yaylağını!) "zəbt edəndən", başqa sözlə, kompakt halında məskunlaşandan sonra Aşağı Qarabağın sakinlərini də "burunlamağa" başladılar. Ermənipərəst rus siyasəti isə onların bu hərəkətinə nəinki mane olur, əksinə, erməni azğınlığına rəvac verirdi...

Bolşeviklərin hakimiyyətə gəlişi ilə ermənilər üçün Qarabağda daha bir "sipər" yaradıldı. Qiyafəsi dəyişsə də, məzmunu dəyişməz qalan sovet siyasəti nəticəsində 1923-cü ildə Qarabağ ərazisində "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti" adlı inzibati qurum yaradıldı. Bu qurum rəsmi dairələrdə Azərbaycan Respublikası tərkibində bir əyalət kimi qələmə verilsə də, əslində, ermənilərin toxunulmazlığını və bu yerlərdə daim-qaim olmalarını təmin edən təsirli mexanizm rolunu oynayırdı. DQMV bu ərazidə yaşayan millətlərin, o cümlədən köklü azərbaycanlıların vilayəti sayılsa da, burada "hegemonluq" edən ermənilər oldular. "Hayların" həyasızlığı, havadarlarının köməyi və "ev sahiblərinin" (azərbaycanlıların!) hədsiz yumşaqlığı sayəsində ağuşumuzda bəslədiyimiz ermənilər get-gedə "cızıqlarından çıxdılar..." Nəticəsi artıq bizə bəllidir. Amma mən Şuşa ilə bağlı xatirə boxçamı açmaqla erməni siqlətini anlamaqda oxuculara yardımçı olmaq istəyirəm.

Cıdır düzündə "döyüş"

...Şuşanın Cıdır düzündən Xan kahasına enən səmtdə Qırxpilləkən deyilən bir qayalıq vardı. Uşaqlıqda oranı "Qıl körpü" adlandırırdıq. İki uçurumun arası ilə yuxarıdan aşağı sallanan ensiz sal qayanın üzərində oyulmuş qırx pillədən ibarət bu keçid nədənsə uşaqların diqqətini daha çox çəkirdi. Analarımızın yasaq etməsinə baxmayaraq, fürsət düşən kimi gözdən yayınıb Qırxpilləkənə qaçırdıq. Təhlükə hissini unudaraq, "Qıl körpü" üzərində aşağı-yuxarı şütüyürdük. Bununla da cəldliyimizi və cəsarətimizi bir-birimizə göstərirdik. Ən yaddaqalanı isə o idi ki, "Qıl körpü" bizdən olan və bizdən olmayan uşaqlar üçün əsl yarış meydanına çevrilmişdi. Daşaltı kəndi tərəfdən gələn dığalar (erməni oğlanlarını, sadəcə, belə adlandırırdıq) üzərində hər qələbəmiz bizi ruhlandırırdı. Bu cür yarışlar çox vaxt tərəflərin savaşı ilə qurtarırdı. Bir dəfə isə...

Bizdən olmayan uşaqlar həmin gün özləri ilə tanımadığımız bir dığa gətirmişdilər. Çəlimsiz və bir ayağı gödək olsa da, hərəkətlərində quş cəldliyi vardı. Həmin dığa bir ayağı üstündə qırx pilləni sürətlə enib-qalxandan sonra qayanın başında qürurla dayanaraq bizə meydan oxudu. Doğrudan da, tək ayaqla Qırxpilləkəni birnəfəsə enib-qalxmaq ağlasığmaz idi. Bu bizim üçün acı məğlubiyyət barədə xəbərdarlığa bənzəyirdi. Dığalar rişxəndlə qımışaraq biz tərəfdən cavab gözləyirdilər...

Dəstəmizdə Səfa adlı bir oğlan vardı. Adi vaxtlarda onu yoldaşlarından kəskin fərqləndirən elə bir cəhət görməmişdik. Odur ki, dığaların çağırışına cavab olaraq, Səfa qabağa çıxanda hamımız təəccübləndik. Onun sonrakı hərəkətləri isə nəinki bizi, həm də rəqiblərimizi heyrətə saldı...

Səfa asta yerişlə Qırxpilləkənin qaşına yaxınlaşdı. Sonra aşağı əyilərək, əllərini yastı qaya parçasına dayaq elədi və qəflətən ayaqlarını qaldıraraq, əlləri üzərində mil dayandı. Başıaşağı şaquli vəziyyətdə bir anlığa donub qaldı... Sonra tədricən hərəkətə gələrək, qolları üstündə "yeriməyə", pillələri bir-bir enməyə başladı...

Dostumuz əlləri üstündə Qırxpilləkəni enib qalxanadək sanki il keçdi. Nəfəsimizi içimizə çəkərək, kipriyimizi qırpmadan onun hərəkətlərini izləyirdik. Səfanın əlləri altında bir-bir arxada qalan daş pillələr qurtarmaq üzrə idi. Daha bir neçə pillədən sonra biz fərəhdən atılıb düşəcək, dığalar komandası üzərində qələbəmizi bayram edəcəkdik...

Səfa əlləri üstündə Qırxpilləkənin qaşına çatar-çatmaz gödəkqıç dığa qırğı kimi ona tərəf şığıdı. Var gücü ilə itələyib, Səfanı uçuruma yuvarladı...

Biz məğlub olduq.

Alban kilsəsi necə erməniləşdi?

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ərazisində 470 maddi-mədəniyyət abidəsi qeydə alınmışdı. Bu abidələrin yarıdan çoxu türk-azərbaycanlıların, bir qismi qədim albanların, az bir qismi isə son iki əsrdə burada məskunlaşmış ermənilərin adətləri, dini ənənələri ilə bağlı abidələr idi. Vilayətdə qeydiyyatdan keçən maddi-mədəniyyət abidələrinin demək olar ki, hamısının bərpaya və təmirə ehtiyacı vardı. Odur ki, ötən əsrin 80-ci illərində Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə bu abidələrin təmiri və bərpası üçün büdcədən xeyli vəsait ayrılmışdı.

Mən o zaman "Azərbaycan gəncləri" qəzetinin redaktoru vəzifəsində çalışırdım. Redaksiya heyətinin qərarı ilə Nazirlər Sovetinin DQMV ilə əlaqədar fərmanının icrasını müxbir nəzarətinə götürmüşdük. Bu məqsədlə Şuşada "müxbir postu" da yaratmışdıq...

Hökumət qərarının icra müddəti başa çatdıqdan sonra "Azərbaycan gəncləri" qəzeti bu mövzuda genişhəcmli analitik yazı dərc etdi. Məqalənin "canı" ondan ibarət idi ki, vilayətin 470 abidəsi üçün ayrılan maliyyə vəsaitinin 80 faizi tək bir abidənin - Şuşadakı Qazançılar alban kilsəsinin yenidən qurulmasına sərf olunmuşdu. Özü də bu "yenidənqurma" alban abidəsini Qriqoryan elementləri ilə əvəzləyərək "erməni kilsəsi" yaratmaqdan ibarət olmuşdu.

Şuşada "Diyarşünaslıq muzeyi" adı ilə fəaliyyət çöstərən Gövhər Ağa Məscidi uçmaq təhlükəsi qarşısında qaldığı, onlarca tarixi-memarlıq abidəsinin xilasa ehtiyacı olduğu halda bir kilsənin "yenidən qurulmasına" (bununla da tarixi keçmişimizin təhrif olunmasına!) bu qədər dövlət vəsaiti xərclənməsini məqalədə "lüzumsuz tədbir və israfçılıq" adlandırırdıq...

Qəzetin tənqidi çıxışı ("üstüörtülü" və ehtiyatlı olsa da) muxtar vilayətin rəhbər dairələrində bomba kimi partladı. Bizdən Mərkəzi Komitəyə "ittiham" raportu yazdılar, "milli münasıbətlərə zərbə vurduğuna görə" qəzetimizi məhkəməyə verdilər.

Ən qəribəsi o idi ki, DQMV rəhbərləri bizi öz azərbaycanlılarımızın - Şuşanın o zamankı azərbaycanlı katiblərinin əli ilə vururdular...

Erməni "şikəstəsi"

Hafizəmdə ilişib qalan uşaqlıq xatirələrindən biri də Gülüstan yaylağında eşitdiyim "Kəsmə şikəstə" ilə bağlıdır...

Böyük qardaşım yük maşını sürürdü. Hərdən əsas işindən "oğurlanıb" çörək pulu qazanmaq üçün "xaltura" edirdi. Payızda-qışda dağ kəndlərindən odun gətirib satırdı. Yazda-yayda isə yaylağa qalxanlara, yaylaqdan enənlərə xidmət edirdi. Belə səfərlərə hərdən məni də aparırdı. Mən bu cür səfərlərdən xüsusi ləzzət alırdım. Həm qardaşıma komək edir, həm də Azərbaycanın səfalı yerlərini könlümə-gözümə həkk edirdim.

Bir dəfə Gülüstana köç aparmışdıq. O zaman bu yerlərin rəsmi adı Şaumyankənd rayonu idi, camaat arasında isə ona Başkənd deyirdilər. Yükümüzü boşaldıb qayıdanda maşınımız xarab oldu, daha doğrusu, sağ tərəfdən arxa çarxın "resoru" qırıldı və onu çıxarıb, təmir edib, yerinə bərkidənədək iki gün dağlarda ləngiməli olduq. Yaxşı ki, məcburi dayanacaq yerimiz kənddən çox aralı deyildi və maşınımız bir erməni həyətinin lap qarşısında durmuşdu. Qardaşım qırılmış "resoru" yenidən yığdırmaq üçün rayon mərkəzinə aparmalı idi, məni isə maşının yanında tək-tənha qoyub getmək istəmirdi. Odur ki, həyətə girib, ev sahibləri ilə danışmağı, haqqını verib, kirayə sığınacaq tutmağı qərara aldı. Həyətdən çıxanda mənə bərk-bərk tapşırdı:

- Mən gəlincə bu həyətdən heç yerə çıxmazsan... Hərdən maşına baxarsan ki, soyub aparan olmasın... Mən də tezliklə qayıdıram...

Amma qardaşım getdiyi yerdən gec qayıtdı. Sabahısı gün də tezdən gedib axşam gəldi. Və beləliklə, iki gün ərzində mən bu həyətdə, erməni ailəsində qalmalı oldum...

Ailədə başıpapaqlı yox idi. Kişilər dağlara ot biçininə qalxmışdılar, cavanlar və gəlinlər isə onların köməyinə getmişdilər. Evdə ortayaşlı bir qadın və əmzikli körpə qalmışdı. Qadın olduqca qaraqabaq və sərt idi. Bizim dildə təmiz danışırdı. Sübh tezdən oyanıb donquldana-donquldana həyət-bacanı dolaşır, mal-heyvanı, toyuq-cücəni yemləyəndən, yerbəyer edəndən sonra içəridən qundağı gətirib armud ağacından asılmış nənniyə qoyurdu. Südəmər körpə ilə böyük adamlar kimi danışırdı. Özü də bizim dildə.

- Nə vaxtacan yatacaqsan, ayılsana... Belə yatağan olsan, yurd-yuvanı çapıb-talayarlar...

Öz dilimizdə səslənsə də, erməni qadının körpəsi ilə danışığından bir şey anlaya bilmədim. Amma öz anamdan eşitdiklərimi xatırladım. O deyirdi ki, erməni qadınları beşik başında söylədikləri oxşamaları, laylaları, bir də qarğışları bizim dildə, yəni Azərbaycan dilində söyləyirlər. Səbəbi də ondan ibarətdir ki, bu deyimlər bizim dildə daha həzin, daha "yağlı" səslənir. Lakin evində kirayə qaldığım qadının söylədikləri nə oxşama idi, nə də layla...

Bərk darıxırdım. Gözlərimi darvazaya (həm də maşınımıza) zilləyib, qardaşımın nə vaxt gələcəyini gözləyirdim. Birdən tanış melodiya eşidib səksəndim. Kimsə "Kəsmə şikəstə" oxuyurdu. Biz tərəflərdə dəbdə olduğundan bu nəğməni ilk ahəngindən tanımaq olurdu. Cəld səs gələn tərəfə boylandım. Müğənni qiyafəsində elə bir kimsə görmədim. Yalnız evində qaldığım erməni qadını armud ağacından asılmış nənnini ağır-ağır yelləyir, yelləncəyin ahənginə uyğun zümzümə edirdi. Hə, başa düşdüm. Erməni qadını "Kəsmə şikəstə" üstündə körpəsinə beşik laylası deyirdi. Sözləri də bizim dildə idi.

Layla dedim, yatasan,

Daviddən güc alasan...

Top-tüfəngə sarılıb,

Türkün yurdun çapasan...

Eşitdiklərimdən canım ürpəşdi. Deyəsən, qorxdum da. Ancaq təsəllim o oldu ki, içərimdə öz-özümə dedim: "Bizim türklə nə əlaqəmiz, biz ki azərbaycanlıyıq". O zaman başımıza belə yeritmişdilər və biz azərbaycanlılar "türk" sözünü düşüncəmizə yaxın buraxmırdıq. Lakin bir də dönüb armud ağacına tərəf baxarkən erməni qadının qəzəbli baxışları ilə rastlaşdım. Tərs-tərs məni süzərək ermənicə dedi: "İnç dığa, turkes..." ("Oğlan, sən də türksən...") Bu dəfə həqiqətən qorxdum. Nədənsə bir yay günündə taxıl zəmisində başaq yığarkən iki addımlığımda körpə buzovu parçalayan qancıq canavarın gözlərini xatırladım. Sürətlə qaçıb darvazadan çıxdım. Maşının kabinəsinə girib qapılarını bərk-bərk bağladım.

Yaxşı ki qardaşım tez qayıtdı...

Moskvada erməni poeziyası günü

O zamankı ümumi vətənimiz olan SSRİ-nin paytaxtı Moskva şəhərində ezamiyyətdə idim. Eşitdim ki, Puşkin meydanında poeziya günü keçiriləcək. Getdim.

Çoxlu sayda insanın dilindən çoxlu şeir eşitdim həmin gün. Əlbəttə, müxtəlif mövzuda, müxtəlif üslubda deyilən bu şeirlər arasında xoşuma gələni də oldu, gəlməyəni də. Lakin bir şairin ədalı çıxışı və oxuduğu şeirin məzmunu məni çox təəccübləndirdi...

Erməni mənşəli moskvalı şairə Silva Kaputikyan az qala qaça-qaça, pırpız saçlarını başında saxlaya bilmirmiş kimi, yellənə-yellənə tribunaya qalxdı. Özünəməxsus qart səsi ilə hayqırdı: "Erməni qadınları, Ermənistan üçün erməni oğlanları döğun, qisas günümüzdə gərəyimiz olarlar..."

Düşündüm ki, erməni şairəsi çıxış etdiyi məkanın ünvanını səhv salıb. Moskvanın poeziya xiyabanı hesab edilən Puşkin meydanı hara, erməni qadınlarına ünvanlanan bu cür qisasçı çağırış hara?! Amma mən yanılmışdım. Silva Kaputikyan harada nə deyəcəyini yaxşı ölçüb-biçmişdi. O, hər misrasından zəhər daman şeirini bu misralarla bitirdi: "Mənə dolu qədəh verin, şərab əvəzinə türk qanı olsun..."

Bəli, "dostluq qalası" sayılan Sovetlər İttifaqının ən möhtəşəm dövründə və yerində, çoxmillətli ölkənin əmin-amanlıq qarantı olan Moskva şəhərində bu cür qana çalxayan qisasçı şeirlər səslənirdi. Beləsini nəinki susdurmurdular, tənbeh etmirdilər, əksinə, alqışlayırdılar...

Onda nə Qarabağ münaqişəsi vardı, nə də Şuşanın işğalı.

Yusif KƏRİMOV,

əməkdar jurnalist

Azərbaycan.- 2012.- 26 aprel.- S. 9.