Qüsurlu orfoqrafiya lüğətləri

Azərbaycanın dünya arenasına daxil olaraq özünü müstəqil bir dövlət kimi təsdiq etməsi, bir çox beynəlxalq əhəmiyyətli toplantıların, festivalların, yarışların və digər tədbirlərin ölkəmizdə keçirilməsi, texnikanın sıçrayışlı və sürətli inkişafı dilin lüğət tərkibini alınma sözlər, adlar, terminlərlə zənginləşdirir. Aydın məsələdir ki, mövcud terminlər və orfoqrafiya lüğətləri bu yüksək templə ayaqlaşa bilmir. Əlimizdə olan lüğətlər isə təəssüf ki, tələbatı ödəmir. Meyarların qüsurlu olması isə qələm əhlini çaşdırır.

Son illərdə yaranmış söz axınında əsas ağırlıq mərkəzi, demək olar ki, dövri mətbuatın üzərinə düşüb. Belə ki, mətbuat dünyada baş verən dəyişikliklərə, hər təzə informasiyaya dərhal, çevik reaksiya verdiyinə görə Azərbaycan dilinə daxil olan yeni sözlər, terminlər, adlar, ifadələrin yazılış tərzinin düzgün olub-olmamasının məsuliyyətini də dilçilərdən əvvəl mətbuat işçiləri (buraya jurnalistin, redaktorun, korrektorun, ümumilikdə mətbu orqanın kollektivinin birgə əməyi daxildir) daşıyır.

Əslində ümummilli lider Heydər Əliyevin 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərmanı ilə qüvvəyə minmiş "Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun 13-cü maddəsinin 2-ci bəndinə əsasən 5 ildə bir dəfədən az olmayaraq yazı dili normalarını təsbit edən orfoqrafiya lüğətinin nəşr olunması təmin edilməli idi.

Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti" artıq keçən müddətdə təkmilləşdirilib nəşr olunmalı idi. Təəssüf ki, bu məsələyə soyuq yanaşılıb. Buna görə də eşidəndə ki 2012-ci ildə yeni lüğət çapdan çıxıb, çox sevindik. Dedik, yəqin, əvvəlki lüğətdə fərqli yazılışına rast gəldiyimiz sözlər də düzəldilib. Üstəlik mübahisə törədən yeni terminlərin, dilə çox sürətlə daxil olan alınma sözlərin də düzgün yazılışını biləcəyik. Amma kitabı ("Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti", Bakı, "Şərq-Qərb" Nəşriyyat Evi, 2012, 728 səh.) əldə edəndə bunun sadəcə köhnə orfoqrafiya lüğətinin surəti olduğunu gördük. Heç olmasa, təkrar nəşri təkmilləşdirib çap edəydilər, müəyyən qüsurları aradan qaldıraydılar. Yeni terminlərdən, alınma sözlərdən isə, aydın məsələdir ki, burada danışmağa belə dəyməz!

Əvvəlcə "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"ndə (Bakı, "Lider nəşriyyat", 2004, 728 səh.) rast gəldiyimiz bəzi uyğunsuzluqlar barədə danışaq.

Lüğətin əvvəlində "Orfoqrafiya qaydaları" bölməsində göstərilən yazı prinsipləri ilə lüğətin daxilində verilən sözlər arasında xeyli uyğunsuzluq var.

Belə ki, səh.6-dakı qaydada deyilir: "Əslində sonu qoşa samitlə bitən iki və ya çoxhecalı sözlər bir samitlə yazılır". Amma nədənsə ekspres sözü lüğətdə deyilən qaydada və nümunədəki kimi deyil, əvvəlki tək ekspress (səh.195), superekspress (səh.591) şəklində verilib.

Qaydada sonu -iy, -skiy ilə qurtaran xüsusi və ümumi alınma isimlərin sonundakı y hərfinin yazılmadığı göstərilir (səh.6). Planetari və sanatori sözləri nümunə kimi verildiyi halda lüğətdə sanatoriya (səh.552) və planetar (səh.523), krematoriy (səh. 355) gedir.

Nümunə kimi qaydada (səh.7) iki sait arasında gələn qoşa samitlərin qoşa yazıldığı da bildirilir: ballada, kassa, şassi, vassal, kapella, klassik, libretto, operetta, nəqqaş, səyyar, kəmiyyət. Diqqəti apellyasiya sözünə çəkmək istərdik. Latın dilində bu söz appellatio (müraciət) şəklində yazılır. Sovet dövrünün lüğətlərində appelyasiya kimi verilirdisə, yeni lüğətlərdə apellyasiya şəklindədir. Halbuki ya orijinalına uyğun yazılmalıdır, ya da qoşa samitlərdən hər ikisi düşməlidir.

Ümumiyyətlə bir neçə söz var ki, orfoqrafiya lüğətlərində müxtəlif cür verilir. Məsələn, nəqd-nəğd-nağd, nəqərat-nəqarət, eyib-ayıb (və ya hər iki formada), xariqə-xarüqə, vərəq-varaq, həlqə-halqa, masqara-maskara-məsxərə və s. Yaxud həmişə işlətdiyimiz qılaf, qılaflı, qılman, qeylü-qal sözləri orfoqrafiya, həm də izahlı lüğətlərin hər ikisində qilaf, qilaflı, qilman, qilü-qal (səh. 400) (bu söz izahlı lüğətdə defissizdir: qilü qal - səh.162) kimi verilib. Dilçilərimiz birdəfəlik razılığa gəlib bu sözlərin ancaq bir cür, özü də düzgün yazılışı haqda qərar versəydilər, çox yaxşı olardı.

Nəqqaş sözü də lüğət daxilində naqqaş (səh.474) kimi gedir, qaydada isə nəqqaş verilib. Həmçinin antenna sözünün anten şəklində yazılmalı olduğu göstərilsə də lüğətdə antena, antenalı (səh.43) şəklindədir.

"Şəkilçilərin yazılışı" hissəsində bir cür yazılan şəkilçilər kimi -vari şəkilçisi də göstərilir və buna misal olaraq buynuzvari, qalxanvari, yüngülvari, üzükvari sözləri verilir (səh.7). Lakin lüğətin daxilində sözügedən şəkilçi aid olduğu yüzlərlə sözün tərkibində -varı formasındadır: buynuzvarı (səh.106), ilanvarı (səh.300), kisəvarı (səh.341), qalxanvarı (səh.366), oxvarı (səh.492), yüngülvarı (səh.711), üzükvarı (səh.666) və s.

Qaydada (səh.8) sonu kar samitlə bitən fel köklərindən isim və sifət düzəldən şəkilçilər verilib: -ki, -qı, -kü, -qu: sürtkü; -kin, -qın, -kün, -qun: ötkün. Lüğətdə isə nümunədəki kimi deyil, sürtgü (səh.595), ötgün, ötgünlük (səh.503) şəklində verilib.

"Mürəkkəb sözlərin yazılışı" hissəsində (səh.9) "qoşa sözlərdə defisdən istifadə edilir" qaydasında nümunə kimi sür-sümük, qarma-qarışıq, adda-budda sözləri verilib. Lakin lüğətin daxilində buna riayət olunmayıb, belə ki, bu sözlərdən bəziləri defislə yox, bitişik verilib. Məsələn: qarmaqarışıq (səh.376) (amma qatma-qarışıq (səh.379) sözü defislə verilib), bərbəzək (səh.84), zirzibil (səh.719). Alaqaranlıq sözü bir yerdə verildiyi halda alatoranlıq defislə verilib.

Qaydada tərkibində "super" sözü işlənən sözlərin yazılışında defisdən istifadə edildiyi bildirilir (səh.9). Nümunə kimi isə super-market sözü göstərilir. Halbuki bu söz nəinki lüğətdə verilməyib, üstəlik bu sözlə başlanan 17 söz bitişik yazılıb (superarbitr, superdövlət, superekspress, superfaşizm, superfilm, superfiniş, superfosfat, superfosfatçı, superkompüter, superkubok, supermikron, superpozisiya, supersement, superstrat (dilç.), supertanker, superteleskop, supertrauler (səh.591).

Qaydada (səh.9) deyilib: "...tərkibində mənaca bir-birinə yaxın və ya zidd olan sözlər işləndikdə defisdən istifadə edilir". Nümunədə alış-veriş sözü verilib. Onunla eynitipli olan alver sözü isə ancaq bitişik formada verilib (səh.39).

Lüğətdə eyni sözün bir neçə variantına da çox rast gəlinir:

ah-əfğan, ahu-əfğan; ah-vay, ahu-vay; ah-nalə, ahu-nalə; ah-zar, ahu-zar (səh.30); axıtmaq, axızmaq (səh.30); ayıb (səh.62), eyib (səh.204); başaçıq, başıaçıq (səh.74); cavahirat (səh.111), ləl-cəvahirat (səh.416); daraşmaq (səh.148), darışmaq (səh.149); dopdoğru, dosdoğru (səh.180); dəlmə-deşik (səh.158), dərmə-deşik (səh.162); genefond (səh.239), genofond (səh.240), kamod (səh.322), komod (səh.345); kəklikotu, kəkotu (səh.331); kompyuter (səh.346), superkompüter (səh.591); kürdü, kürdi (səh.360); qaraağac (səh.371), qarağac (səh.372); qubar, qubarlanmaq (səh.408), quvar, quvarlanmaq (səh.413); qorçibaşı, qorçu (səh.404); qorxutmaq, qorxuzmaq (səh.404); sayaqlamaq, sayıqlamaq (səh.555); sivrilmək, siyrilmək (səh.578); yumrulamaq, yumurlamaq (səh.709), piano, pianino (səh.520); misia, missiya (səh.458); özünəidarə, özünüidarə (səh.505); özünəçəkmə, özünüçəkmə (səh.505); yornuq, yorunuq (səh.705); yelpik, yelpinc (səh.697); vanil, vanilin (səh.668); varite, varyete (səh.669); valyuta (səh.668), volyuta (səh.676) və s.

qoboy; qoboyçalan; qoboyçu (səh.401) qaboy; qaboyçalan (səh.364). Əslində ancaq qoboy formasında verilməlidir. Görünür, lüğəti tərtib edənlər sözün düzgün yazılış tərzini bilmədiklərindən onu iki variantda veriblər (?!).

jilet, jiletka (səh.319). "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"ndə (səh.4) yazılıb: "...Azərbaycan dilinin sözyaratma modellərinə uyğun olan bütün sözlər lüğətə salınmışdır. Bu baxımdan, lüğətin əhatə etdiyi leksik arsenal öz əhatə dairəsinə görə mövcud izahlı tərcümə və s. lüğətlərimizin hamısından böyükdür və bu lüğətə daxil edilmiş sözlərin bir çoxu oxucular üçün anlaşılmaz və ya mübahisəli görünə bilər. Ona görə də alınma sözlərin, xüsusən rus dilindən alınan sözlərin bəziləri (polka, reyka və s. bu qəbildən olan sözlər) aydınlıq xatirinə əlavə izahatla verilir və beləliklə, hansı məqamda işləndiyi göstərilir. Məsələn, lüğətə polka "rəf" yox, "rəqs növü", reyka "tamasa, ensiz taxta" mənasında yox, texnikada "əyri cızıqlar çəkmək üçün nazik lövhə" mənalı söz kimi daxil edilmişdir (oxuculardan belə xüsusi halları nəzərə almaları xahiş olunur). Sual olunur: məgər jilet ilə jiletka eyni şey demək deyil? Bunu iki cür verməyin nə mənası var? Bundan əlavə, lüğətdə kabinə, kabinka (səh.319), marionet, marionetka (səh.433); vizit, vizitka (səh.675), valeriyan, valeriyanka (səh.668), tatuirləmə, tatuirovka (səh.619), jirovka (səh.319) kimi sözlərə çox rast gəlmək mümkündür. Lüğətdə şotlandka sözünün qarşısında kursivlə parça sözü verilir. Bəs kubanka (səh.356); varşavyanka, vaqr

(-lar) - vaqranka sözləri hansı məqamda işlənir? Hələ zaqs (səh.712) (Zakonodatelğnıy Akt Qrajdanskoqo Sostoəniə) sözü də lüğətdə verilib. Məlumdur ki, bu söz VVAQ (Vətəndaş Vəziyyəti Aktlarının Qeydiyyatı) sözünün rusca abreviaturudur. Bunu lüğətdə vermək nə dərəcədə orfoqrafiya lüğətçiliyi qaydalarına uyğundur? Onda gərək VVAQ sözü də verilə. Yaxud qranat, varenik kimi sözlərin azərbaycanca çox işlək qarşılığı var. Elə isə çox dar çərçivədə işlənən bu gəlmə söz niyə eyni vətəndaş hüquqlu söz kimi lüğətdə verilməlidir?

yarəb; yarəbbi (səh. 685). Bu sözün "Ya Rəbb", "Ey Rəbb! Ay Rəbb!" olduğu aydın məsələdir. "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"ndə (Bakı, "Şərq-Qərb" nəşriyyatı, 2006, IV cild, səh.497, III cild, səh.645) verilir: Ya - nida (ər.) Xitab bildirir. Rəbb is. ər. - Allah, Tanrı. Ya Rəbb! Ay Allah! - Allaha müraciət. Bu sözün orfoqrafiya lüğətində bitişik halda, həm də düzgün olmayan iki formada verilməsi nə dərəcədə doğrudur?

taraş - taraş, taraşçı, taraşçılıq, taraşlama, taraşlamaq, taraşlanma, araşlanmaq, taraşlanmış, taraşlı, taraşlılıq, taraşsız, taraşsızlıq (səh.617) və heykəltəraş (səh.617) sözlərindəki "taraş" fars dilindən alınma sözdür. Ancaq ayrılıqda taraş, heykəltəraş sözündə isə təraş formasında verilib. Eyni səhv "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"ndə də təkrarlanır: heykəltəraş (heykəltəraş, heykəltəraşlıq, heykəltəraş-taksidermist) is. [fars.] 1. Qırxma. Taraş etdirmək - qırxdırmaq. Başını taraş etdirmək. Taraş etmək - qırxmaq. Üzünü taraş etmək (səh.268). Taraş - 2. köhn. Üzdən, üstündən səthi surətdə yonma. Taraş etmək - üzdən yonmaq. Taraşlama "taraşlamaq"dan f.is. - taraşlamaq f. taraş etmək, qırxmaq, saqqalını taraşlamaq. Taraşlı sif. Taraşlanmış, taraşla yonulmuş (səh.269). Heykəltəraş - is. [ər. heykəl və fars. ...təraş] Heykəltəraşlıq əsərləri yaradan sənətkar. Heykəltəraşlıq is. 1. Təsviri sənətin qazıma, yonma, kəsmə, yapma və ya tökmə üsulu ilə həcmli təsvirlər (heykəl, büst, barelyef və s.) yaradan növü (səh.47) (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. IV cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 712 səh.).

Maqnitofon, taksofon, qrammofon, elektrofon və s. bu tipli sözlər o ilə verildiyi halda, linqafon, saksafon sözləri a ilə verilmişdir. Onda bu sıraya diktofon sözü də əlavə edilməliydi, çünki diktə, diktant sözündən yaranıb.

minacat (səh.456); münacat (səh.469). Yenə "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"nə müraciət edək: Minacat is. [ər.] köhn. 1. din. Allaha dua və səna etmə; dua-niyaz. 2. Klassik Şərq ədəbiyyatında Allaha xitabən dua və niyaz mahiyyətli şeir. 3. Azan çəkməklə əhaliyə verilən xəbər; car. "Münacat"ın nə demək olduğunu bəlkə lüğəti tərtib edənlər bizə başa salsınlar?! Hələ bu sıraya kəşməkəş sözünü salmırıq. Çünki ondan çox bəhs edilib.

Lüğətdə sözlərin səhv yazılması nəticəsində də bir çox problemlər meydana çıxır. Məsələn, haqq-say, yerfındığı, yerfıstığı sözləri lüğətdə haqq-səy (səh. 261), yerfıntığı, yerfısdığı (səh. 698) şəklindədir. Kərbəlayi sözü "Kərbəla" sözündən olduğu halda kərbalayı (səh. 333) kimi verilib.

-iyyat şəkilçili cəfəngiyat sözü bir y ilə verilib (səh. 112). Bəzi dərs vəsaitlərində bu sözün istisna olduğu qeyd edilir. Türk dilində isə ərəb dilindən alınma belə sözlərdə yalnız bir y hərfi saxlanılıb. Məsələn: milliyət, hürriyət və s. Yaxşı olardı ki, bizdə də bu təcrübədən nümunə götürüləydi.

Lüğətdə bəzi hallarda morfoloji prinsipə də əməl olunmayıb. Məs.: hərbiçi sözü (səh.268). Adətən sənət, peşə məzmunu yaradan -çı4 şəkilçisi sifətdən deyil, isimdən isim yaradır. Bu sözdə isə hərbi sifətindən hərbiçi ismi alınıb. "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"ndə isə bu söz belə verilib: Hərb - is. [ər.] Müharibə, döyüş, savaş. Hərbçi - is. 1. Hərbi xidmətdə olan adam, hərbi xidmətçi; hərbiyyəli. 2. Silahlanma və müharibəyə hazırlaşma siyasəti yeridən adam; militarist (səh.368) (Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. II cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006).

Sanki lüğəti tərtib edənlərin qaydalardan ümumiyyətlə xəbərləri olmayıb və yaxud belə çıxır ki, qaydaları yazanlar lüğətdəki sözlərin verilmə formasından məlumatsız olublar.

Əslində necə olmalıdır: sözlər qaydaya uyğun yazılmalıdır, yoxsa qayda sözlərə uyğunlaşdırılmalıdır? Dilçi mütəxəssislər sözləri qaydalara əsasən qəbul edirlər. Ancaq orfoqrafiya lüğətindən istifadə edənlər axı həmişə qaydaları oxumurlar, hərfə əsasən sözün hansı səhifədə verildiyinə baxıb elə də yazır və qəbul edirlər ki, sözlərin müxtəlif cür yazılışına bu da bir səbəb yaradır.

Lüğətçilik prinsipinə görə lüğətdə sözlər başlanğıc formada olmalıdır. Lüğətdə isə feli sifət və feli bağlamalar da verilib. "Lüğətin quruluşu" bölməsində buna belə aydınlıq gətirilir: "Feli sifətlərdən yalnız substantivləşmiş (isimləşmiş) sözlər lüğətdə verilir (çalan, oxuyan)" (səh.15). Lakin substantivləşmə cümlə və söz birləşməsi daxilində özünü göstərir. Yanğınsöndürən tipli mürəkkəb sözlər lüğətdə yer ala bilər, ancaq bu tipli sözlərin verilməsi nə dərəcədə düzgündür?!

Lüğətdə ayrı yazılan sözlər də əksini tapıb. Məsələn, bu gün, o dəqiqə və s. Bu sözlərin lüğətdə yer alması praktik cəhətdən əhəmiyyətli ola bilər, lakin orfoqrafiya prinsipinə zidd bir haldır.

Təəssüf ki, bir yazıda lüğətdəki səhvlərin hamısından bəhs etmək mümkün deyil. Nəşr ediləndən sonra bu kitab orfoqrafiya lüğətinə olan tələbatı tam ödəmirdisə də, yenə bir çox anlaşılmazlıqlar aradan götürülmüşdü. Amma artıq keçən müddətdə sözügedən orfoqrafiya lüğəti nəinki tələbatı ödəmir, əksinə, zamandan çox geri qalır. Yuxarıda sadalanan və sadalanmayanlar sadəcə bir nümunədir. Yaranan boşluğu doldurmaq üçün təhsil müəssisələrində dərslik müəllifləri orfoqrafiya lüğətləri tərtib etmək məcburiyyətində qalır. Amma bunun nə dərəcədə keyfiyyətli olub-olmadığı, orfoqrafiya qaydalarına uyğun gəlib-gəlmədiyi şübhə doğurur.

Xarici şirkətlərin, təşkilatların, qurumların, şəxslərin adlarının yazılışında da qayda-qanunsuzluq hökm sürür. Əslində belə sözlər Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və orfoepiya qaydalarına uyğun yazılmalıdır. Elə "Azercell", "Bakcell" kimi çoxişlənən adları götürək. Azərbaycanın sellülar rabitəsinin məşhur operatorları olan bu şirkətlərin adları ingiliscə yazılır. Bu adlara cəm şəkilçisi artırıldıqda isə üç l hərfi yanaşı gəlir ki, bu da dilimizin qanunlarına ziddir. Bir çox adlar adətən tərcümədə ya kalka kimi, ya internet vasitəsilə hansı dildən (gah türk, gah rus, gah da başqa dillərdən) alınmasından, yaxud mətbuat agentliklərinin materiallarından asılı olaraq belə gəlmə sözlər müxtəlif cür yazılır. Məsələn, Eurovizion, Euroviziya, Avrovizion, Avroviziya; "Nabukko", Nabucco, NABUKKO, NABUCCO, YUNESKO, UNESKO, UNESCO, İSESKO, ISESCO, İSESCO və s. Böyük, ya kiçik, bitişik, yaxud ayrı yazılan sözlər də problem yaradır. Xalq Artisti, Əməkdar İncəsənət Xadimi və s. kimi fəxri adlar ya böyük, ya da kiçik yazılır. Göygöl sözü rayon adı kimi bir yerdə, göl adı kimi ayrı yazılır. Halbuki eyni sözdür. Bəzən eyni ad bir materialda bir cür verilir, digərində başqa cür. Və yaxud, hüquqa aid xeyli termin var ki, Milli Məclisdən gələn qanunlarda bir cür yazılır, orfoqrafiya lüğətində başqa cür (normativ-hüquqi, normativ hüquqi).

Sonda demək istərdik ki, daim inkişafda olan dilimiz yeni orfoqrafiya lüğətinin nəşrini artıq zəruri edir. İnanmaq istərdik ki, bu dəfə AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu gözümüzü yolda çox qoymayacaq, daha təkmil, səhvlərdən xali orfoqrafiya lüğəti araya-ərsəyə gətirəcək.

Kəmalə CƏFƏROVA

Azərbaycan.- 2012.- 25 avqust.- S. 5.