Borçalının bir tərəfi AXISKA

Axıska gül idi, getdi,

Bir əhli-dil idi, getdi.

Söyləyin sultan Mahmuda,

İstanbul kilidi getdi.

İki yüz il əvvəl yaşamış Axıska şairi Güləli babanın bu şeiri, elə o zamandan, o tarixi dönəmlərdən Axıska türklərinin başına gələn oyunlardan, pərən-pərən düşmələrindən, sürgünlərdə çürümələrindən məlumatı bugünümüzə gətirib çatdırır. Doğrudan da, son 70 ildə üç dəfə sürgün həyatı yaşayan, 1944-cü ildə sovet rəhbərliyinin qəzəbinə tuş gələn, 13 ölkəyə səpələnən, niyə sürgün olunduqları 50 il gizli qalan, Beriyanın təklifi, Stalinin əmrilə bir gecənin içində yerindən-yurdundan oynayan, 250 il Osmanlı dövlətinin sərhəd şəhəri kimi yaşayan, Rusiya-Türkiyə savaşlarında dəfələrlə əldən-ələ keçən, sərhəd zolağında yerləşdiyi üçün başına bəlalar açılan, bugünkü Gürcüstana - öz doğma Vətəninə can atan, ancaq qayıtmağı müşkülə dönən, bütün zülmlərə, faciələrə baxmayaraq hər yerdə Türk adını, Türk dilini şərəflə qoruyub saxlayan Axıska türkünün yazdığı, yaşadığı tarix gələcək nəsillərə, acı da olsa, bir örnək, bir həyat hekayəsidir.

Bu həyat hekayəsində xalq şairi Zəlimxan Yaqubun illər öncə dedikləri də yer almaqdadır: "Borçalının çəkdiyi bəlaları daha ağır şəkildə çəkən Axıska, Aspinza, Axırkələk, Abastuman, Adıgün türklərinin taleyini gözümün qabağına gətirdim. Qorqud Dədəm, ozan babam demiş, "əcəl alan, yer gizləyən" Alp ərənlərin dərdini sazımla, sözümlə dilə gətirdim, boy boyladım, soy soyladım".

Borçalının bir tərəfi Axıska,

Türklüyümün şan-şərəfi Axıska.

Kimlər səni bu qatardan ayırdı,

Kimlər pozdu gör bu səfi, Axıska.

Axşam yatdın, gecə getdin, Axıska,

Cavan gəldin, qoca getdin, Axıska.

Yermi yedi, göymü uddu, bilmədin,

Bir gecədə necə getdin, Axıska.

Axıska türklərinin sayı müxtəlif mənbələrdə müxtəlif rəqəmlərlə ifadə olunur. Bu da taleyin hökmü ilə onların ayrı-ayrı ölkələrə səpələnməsi və hesablamalardakı uyğunsuzluqla əlaqədardır. Son hesablamalara görə, Axıska türklərinin sayı 629.000 nəfərdir. Onların məskunlaşdığı və çoxluq təşkil etdikləri ölkələr isə bunlardır - Qazaxıstan - 150.000, Rusiya - 90.000, Qırgızıstan - 50.000, Türkiyə - 40.000, Azərbaycan - 38.000, Özbəkistan - 15.000, Ukrayna - 10.000, ABŞ - 18.000, Gürcüstan - 1.000.

Tarixi Axıska bölgəsi bu gün Gürcüstanın Samtshe-Cavaheti bölgəsinin bir parçasıdır. Axıska türkləri həm də müxtəlif vaxtlarda Gürcüstanın Mesheti bölgəsinin türk əhalisinə verilən addır. Rusların bu bölgəyə gəlişindən sonra həmin əraziyə verdiyi ad Meshetya olduğu üçün o yerlərin insanlarına mesheti türkləri də deyirlər. Qafqazın işğalına qədər böyük, şərəfli bir tarix yazan axıskalılar 1944-cü ilin 31 iyulunda heç bir ciddi səbəb gətirilmədən Stalinin əmrilə iki saat içində yük vagonlarına doldurularak Orta Asiyaya - Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistana sürgün edildilər. Sonradan əsas məqsəd Qara dəniz sahillərini türklərdən təmizləmək olduğu bəlli olsa da, artıq gec idi. Bu həqiqətlər sovetlər birliyi dağıldıqdan sonra ortaya çıxdı. Eyni taleyi həmin dövrdə Krım tatarları da yaşadı. Minlərlə insan həmin yük vaqonlarda həyatını itirdi.

Bu azmış kimi SSRİ-nin son illərındə Özbəkistanın Fərqanə vadisində yaşayan Axıska türklərinin böyük bir qismi 1989-cu ildə düşmənlərin təhriki ilə etnik təmizləməyə məruz qalaraq ikinci dəfə qaçqın, köçkün həyatı yaşamağa məcbur oldu.

O dövrdə Azərbaycan öz daxilində yaşanan gərginliyə baxmayaraq hamıdan əvvəl həmin qaçqınlara kömək əli uzatdı, qardaş yardımı göstərdi. Axı bütün dövrlərdə Axıska türklərinin güvən yeri Azərbaycan olmuşdur. Ömər Faiq Nemanzadə, Şəfiqə xanım Əfəndizadə kimi yüzlərlə Axıska türkü özünü bu millətin bir parçası, bir hissəsi olaraq görürdü.

Ruhumda ruh, canımda can olmusan,

Şah damarda çağlayan qan olmusan.

Səni sonra Gürcüstana qatıblar,

Sən bir zaman Azərbaycan olmusan.

Hələ 1872-ci il mayın 24-də Gürcüstanın Tiflis quberniyasının Axalsix qəzasının Azqur kəndində anadan olan məşhur yazıçı-publisist Ömər Faiq Nemanzadə ibtidai təhsilini molla məktəbində və yenicə açılmış rus məktəbində aldıqdan sonra Türkiyədə təhsilini davam etdirir. O, İstanbulda olarkən dövri mətbuata yaxından bələd olur, yeni fikirli türk gəncləri ilə sıx əlaqə yaradır, təqib olunduğuna görə doğma vətəninə qayıdır. Amma burada məktəb açmaq cəhdi baş tutmur və o, uzun illər Nuxa, Şamaxı, Gəncə şəhərlərində müəllimlik edir (1894-1903), eyni zamanda Tiflisdə "Şərqi-Rus" qəzeti redaksiyasının əməkdaşı kimi jurnalistlik fəaliyyətinə başlayır, ilk publisistlik məqalələrini çap etdirir (1903-1906), Cəlil Məmmədquluzadə ilə birlikdə "Qeyrət" mətbəəsini təşkil edir və "Molla Nəsrəddin" jurnalının ilk mühərriri olaraq tarixə düşür. O dövrdə qələmə aldığı "Dərdimiz və dərmanımız", "Dilimiz və imlamız", "Nə üçün haqqımızı istəmirik" kimi publisistik məqalələrində Ömər Faiq cəhalətə, dini fanatizmə, geriliyə, müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı çıxır.

Çar rejimi dağıldıqdan sonra Gürcüstanda yaranan yeni hökumət ictimai fəaliyyətinə görə onu üç dəfə həbs edərək Metex qalasına salmış və mülkünü müsadirə etmişdi. Sonradan ictimaiyyətin təkidi ilə azad olunan Ömər Faiq Bakıya gələrək burada müxtəlif vəzifələrdə çalışmışdır. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra nəşrə başlayan "Zəhmətkeşlərin gözü" jurnalının redaktoru olmuşdur. Ayrı-ayrı vaxtlarda Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığında çalışmış, Gəncə Kənd Təsərrüfatı Texnikumunun direktoru olmuşdur. 1921-ci ildə Gürcüstanda sovet hökuməti qurulduqdan dərhal sonra Gürcüstan Hərbi İnqilab Komitəsinə üzv seçilərək Tiflisə yollanmışdır.

O dövrdə Gürcüstan KP MK-nın nəzdində yaradılmış müsəlman bölməsinə rəhbərlik edən Ömər Faiq Tiflisdə dərc olunan "Yeni fikir" qəzeti redaksiya heyətinin də üzvü idi. O, 1927-ci ildə təqaüdə çıxdıqdan sonra da ictimai fəaliyyətdən ayrılmayaraq dərsliklər hazırlamış, elmi işlə fəal şəkildə məşğul olmuşdur.

Axıska türklərinin bu məşhur övladından danışarkən o dövrdə Qafqaz, xüsusilə Azərbaycan türklərinin ictimai-siyasi həyatında əvəzsiz rol oynayan başqa bir Axıska türkünün - Şəfiqə Əfəndizadənin adını çəkməmək mümkün deyil. Məlum olduğu kimi, XIX əsrin ikinci yarısı - XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan qadınlarının ictimai həyatda rolunun artmasında önəmli bir mərhələ sayılır. Bu dövrdə maarifin, səhiyyənin inkişafında kişilərlə müqayisədə qadınların iştirakı az olsa da, Azərbaycanın ziyalı, maarifçi qadınlarının gördüyü işlər çox əhəmiyyətli idi.

XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlı qadınlar arasında təhsilin, maarifçiliyin yayılması üçün fədakarlıqla çalışan maarifçi qadınlardan biri də Şəfiqə Əfəndizadə idi. Şəfiqə Məmmədəmin qızı Əfəndizadə 1882-ci ildə Gürcüstanın tarixən türklərin yaşadığı Cavahetiya bölgəsində, Axalsix rayonunun Azqur kəndində doğulub. Atası Məmmədəmin Şeyxzadə dövrünün tanınmış ziyalısı və müəllimi idi. Övladlarının təhsil alması ilə şəxsən özü məşğul olurdu. Şəfiqə bacısı Səidə ilə təhsillərini məhz atasından almışdı. On dörd yaşında ikən o, Nuxa (indiki Şəki) şəhərinə gələrək burada atasının çalışdığı "Darrüssiyada" məktəbinin nəzdində qızlar üçün açılmış xüsusi qrupda dərs deməyə başlamış, qadın savadsızlığına qarşı mübarizə aparan ziyalılarla çiyin-çiyinə çalışmışdır.

Elə o zaman böyük mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyev Bakıda ilk qızlar məktəbini açır. Bununla da ilk dəfə müsəlman Şərqində qadınların yüksək təhsil almasının təməli qoyulur. Elə o dövrdə müəllim kadrların çatışmazlığını nəzərə alaraq görkəmli ictimai-siyasi xadim Nəriman Nərimanov Məmmədəmin Şeyxzadəyə məktub yazaraq ondan qızını həmin məktəbdə dərs deməyə göndərməsini xahiş edir. Ata bu dəvətdən məmnun qalsa da, qızının dövlət məktəbində təhsil almadığı üçün belə bir hüququ olmadığını bildirir və gənc Şəfiqə 1901-ci ildə Tiflisə qayıdır, orada təcili imtahan verir və müəllimlik attestatı alır. Sonra Bakıya gəlir və rus-müsəlman qızlar məktəbində ana dilindən dərs deməyə başlayır. O, cəhalətin hökm sürdüyü bir vaxtda müəllimə rəfiqəsi Səkinə Axundzadə ilə birlikdə dram dərnəyi yaradır. Qızlara teatr mədəniyyəti, aktyorluq sənəti barədə məlumatlar verir, onları dövrün mətbuat xülasələri ilə tanış edir. Gənc qızların yüksək təhsil almasına çalışan Şəfiqə xanım 1910-cu ilədək bu məktəbdə müəllimə kimi çalışır, eyni zamanda fars, rus və ərəb dillərini, Şərq klassik ədəbiyyatını dərindən öyrənir.

Ancaq bütün bu fəaliyyətinə baxmayaraq repressiya maşını Ömər Faiq Nemanzadə kimi ondan da yan keçmir. Ancaq xatirəsi hələ də xalqımız tərəfindən əziz tutulmaqdadır. Bakı məktəblərindən biri onun adını daşımaqdadır.

SSRİ-nin süqutundan sonra Gürcüstana - öz tarixi Vətəninə can atan Axıska türkləri çoxlu problemlə qarşılanmaqdadır. 1990-cı illərdə Gürcüstan Axıska türklərinin hissə-hissə geri dönməsinə razılıq versə də, bu, sürgündən sonra onların torpaqlarına yiyələnmiş ermənilər tərəfindən narazılıqla qarşılanır.

Özbəkistan hadisələrindən sonra Rusiyanın Krasnodar vilayətinə yerləşdirilən Axıska türklərinin bir qismi buradakı erməni icmalarının fitvası ilə rus kazakların təzyiqlərinə məruz qalaraq müxtəlif ölkələrə, o cümlədən ABŞ-a üz tutmaqdadırlar. Artıq bu ölkədə yerləşən axıskalıların sayı 15.000-i ötüb.

Amma bütün bunlara baxmayaraq 1999-cu ildə Gürcüstan Avropa Şurasına üzv qəbul olunarkən Axıska türklərinin geri dönməsilə bağlı öhdəlik götürmüşdür. Buna görə 1999-cu ildən başlayaraq üç il ərzində axıskalıların dönüşünə başlanacaq və 12 ilə, yəni 2011-ci ilə bu tarixi dönüş başa çatmalıdır. Bü öhdəliklərə əməl olunmasa, Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə müraciət etmək imkanı yaranacaqdır.

Gürcüstan Axıska türklərinin geri dönüşünə müxtəlif şərtlər daxilində baxmaq istəyir. Əvvəla, vaxtilə 91 min insanın sürgünə getməsinin ardından daha çox axıskalının geri dönməsini əsas gətirərək onların digər bölgələrə yerləşdirilməsinə çalışır. İkinci şərt kimi türklərə veriləcək kimliklərdə onların türk və müsəlman deyil, gürcü və xristian yazılmasıdır. Məqsəd onların türk olmayıb zamanla və zorla osmanlılar tərəfındən müsəlmana çevrilərək türkləşdirilən gürcülər olduğunu bildirməkdir.

Bu hesabla bəzi gürcü tarixçiləri acarları, lazları və çveneburları müsəlman gürcülər, torbaşıları müsəlman makedonlar, goranlıları müsəlman serblər, bosniyalıları müsəlmanlığı qəbul etmiş slavyanlar, qaqauzları türkləşmiş xristian bolqarları, pomakları müsəlmanlığı qəbul etmiş bolqarlar, krit müsəlmanlarını yunan, Krım tatarlarını islamı qəbul etmiş alan və yunanlar, xemşilləri isə müsəlman ermənilər deyə qəbul etdirməyə can atırlar.

Çəkişmələr davam edir, beş rayon və 200 kənddən ibarət bu bölgədə yenə gürcülər və ermənilər çoxluq təşkil edərək yaşamaqda, 100-ə yaxın köy (kənd) isə türklərin sürgünündən bu günə kimi boş qalmaqdadır. Axıskalıların malı və mülkü də onlara qaytarılmayıb.

Bu haqsızlığın tarixi isə çox əvvəllərə gedib çıxır. 1928-1937-ci illərdə axıskalıları məcbur edirdilər ki, özlərini gürcü olaraq göstərsinlər və gürcü familiyası daşısınlar. Böyük Vətən müharibəsi başlayanda axıskalılarda əli silah tuta bilən bütün insanları - 40 min nəfər cəbhəyə göndərildi və onların 26 mini bu davada həyatını itirdi. Ardınca 90 mindən artıq axıskalı öz ata-baba yurdundan didərgin salındı. Müharibədən sonra da bu sürgünlər davam etdi. Abxaziya və Acarıstanda yaşayan, osmanlı türkü adlandırılanlar da 1948-1949-cu illərdə Orta Asiyaya sürgün edildilər. Sürgün yerlərində onların hansısa başqa bir yerə köçməsinə icazə verilmirdi. Bu haqsızlığa qismən 1956-cı ildə Stalinin ölümündən sonra son qoyuldu. Onlar Qafqaza, Kabardin-Balkara və digər yerlərə köçə bildilər. Orada qalıb yaşamaq istəyənləri isə qarşıda Fərqanə hadisələri gözləyirdi...

Qəribliyə nöqtə qoy,

Qürbət yaraşmır sənə,

Görüşlərə hazırlaş,

Həsrət yaraşmır sənə.

Qayıt peyğəmbər kimi,

Hicrət yaraşmır sənə,

Böyük mübarizənin

Nə sonu var, nə ilki,

Hayqır, Axıska Türkü!!!

Bəxtiyar QARACA

Azərbaycan.- 2012.- 25 avqust.- S. 6.