Xan qızının övladları

Qarabağ hakimi Mehdiqulu xanın ailəsində dünyaya göz açan Xurşudbanu Natəvan dövrünün lirik şairi kimi tanınmışdır. Bu istedadlı xanımın gözəl rəsmləri, əl işləri, zərif naxışlı tikmələri onun necə incə, həssas duyumlu sənətkar olduğunu səciyyələndirən amillərdir. Bəllidir ki, Şuşada yaradılmış "Məclisi-üns" ədəbi məclisinə 25 il rəhbərlik etmiş Xurşudbanu Natəvan həm də Azərbaycanda xeyriyyəçiliyin əsasını qoymuş nəcib şəxsiyyətlərdən biri sayılıb. Ömrü boyu kimsəsizlərə pənah olan, yoxsullara əl tutan, doğma şəhəri Şuşada abadlıq aparan, şəhərə su çəkdirən, hətta Bibiheybət məscidinə ilk yol salan Natəvana xalq böyük ehtiram və hörmətlə "Xan qızı" deyə müraciət edərdi. 1832-ci ildə Şuşada doğulan, 1897-ci ildə dünyasını dəyişən Xurşudbanu Natəvan Ağdamda - şəcərələrinə məxsus İmarət qəbiristanlığında dəfn olunub.

Qeyri-adi xüsusiyyətlərə, məziyyətlərə malik Xurşudbanu Natəvanın həyatı o qədər də xoş keçməyib. Qəzavü-qədərin bəxşişləri onun da taleyinə yazılıb. O, 1847-ci ildə rus ordusunun general-mayoru knyaz Xasay Usmiyevlə ailə həyatı qurub. Xasay Usmiyev xidmətinin son illərində Qafqaz canişini knyaz Mixail Semyonoviç Vorontsovun şəxsi yavəri idi. Elə Xan qızı Natəvanı da canişinlikdə görüb bəyənmişdi. Bu izdivacdan sonra onlar bir müddət Tiflisdə, Dərbənddə yaşayıblar. Xurşudbanunun qəfil xəstələnməsi onları Şuşaya dönməyə vadar edib. Xasay Usmiyev də bir müddət Şuşada qalmalı olub. Xasay Usmiyev böyük fransız yazıçısı Aleksandr Düma (Ata), aktyor Moyne, alim səyyah Marmye, Mirzə Fətəli Axundzadə, İsmayıl bəy Qutqaşınlı və başqaları ilə yaxından dostluq etmişdir. Hətta Qafqaza səyahətə çıxan Aleksandr Düma səfərdən qayıtdıqdan sonra "Qafqaz" əsərində Xasay xanla olan görüşlərindən, onun ailəsindən söhbət açmışdır. Onun xatirələrində bir fikir daha çox diqqət çəkir: "Knyaz (yəni Xasay Usmiyev - F.X.) fransızca parisli kimi danışırdı". Mir Möhsün Nəvvabın yazdığına görə, Xasay qüdrətli Çingiz xanın nəslindəndir. Hətta şəxsi möhüründə belə bir yazı da olub: "Dünyanı fəth edən Çingiz xanın övladlarından Əmir cahandan Knyaz Xasay".

Anasının vəfatından sonra ailədən gələn təpkilər əsasında Xasay Usmiyev vətəni Dağıstana döndüyü zaman həyat yoldaşı Xurşudbanunu da özü ilə aparmaq istəyib. Xan qızı Dağıstanda həmişəlik yaşamağı qəbul edə bilmədiyindən onlar 1864-cü ildə ayrılıblar.

Mehdiquluxan Xasay Usmiyevlə Xan qızı Natəvanın ilk övladlarıdır. Onun ata tərəfi knyaz, ana tərəfi isə Xanoğlan çağırılardı. Təlim-tərbiyəsi ilə Şuşanın məşhur həkimi, şairi, müəllimi Mirzə Sadıq məşğul olmuşdur. Kiçik yaşlarından ərəb, fars və rus dillərini mükəmməl öyrənmişdi. Mehdiquluxan Usmiyev sonralar Tiflisdə hərbi məktəbdə oxuyub, 1874-cü ildə isə Peterburqda zadəgan balalarına məxsus hərbi korpusa daxil olub. Buranı bitirdikdən sonra uzun müddət dövlət qulluğunda - əvvəlcə qoşun eskadronunda xidmət edib, sonra isə Qafqaz ordusunun sərəncamına göndərilib.

Mehdiquluxan Usmiyev rus ordusunun tərkibində müxtəlif müharibələrdə iştirak etmişdir. O, 1895-ci ildə podpolkovnik rütbəsində istefaya çıxaraq Şuşaya qayıtmış, şəhərin ədəbi və mədəni həyatının ən fəal iştirakçılarından biri olmuşdur. Mehdiquluxan Şuşada ikisinifli rus-tatar məktəbinin açılmasına maliyyə yardımı göstərmiş, bu səbəbdən də həmin təhsil müəssisəsinin fəxri müdiri seçilmişdir. Sonralar bu məktəb "Şuşa Nikolayevski rus-tatar məktəbi" adlandırılmışdır. Mehdiquluxanın təşəbbüsü və köməyi sayəsində bu məktəbin müəllimlərinə bir sıra imtiyazlar, o cümlədən dövlət qulluqçusu hüququ da verilmişdir. Mehdiquluxan Usmiyev bu məktəbdə ilk dəfə olaraq müsəlman qiraətxanasının (bu günün dili ilə kitabxana - F.X.) açılmasına nail olmuşdur. Bu nəcib insan öz şəxsi kitabxanasından Azərbaycan, ərəb, fars və rus dillərində olan yüzlərlə kitabı qiraətxanaya bağışlamışdır.

Mehdiquluxan klassik üslubda şeirlər yazırdı. Anasının qəzəllərinə xas olan fikir, üslub, vəzn və qafiyə onun da yaradıcılığında öz əksini tapardı. Təbiətindəki xeyirxahlıq, nəciblik, müdriklik misralarında da duyulardı: "Ey dost, nə qədər ki sağsan, yaxşılıq elə, çıxan nəfəs bir daha geri qayıtmaz".

Maraqlıdır ki, onun şeirləri iki dildə olardı. Azərbaycanca yazdıqlarına Vəfa, farscaya isə Knyaz təxəllüsü qoyardı. Mir Möhsün Nəvvab "Təzkireyi-Nəvvab" əsərinə onun da yaradıcılığından nümunələr daxil etmişdir. Cəmi 45 il ömür sürmüş Mehdiquluxan Tiflisdə vəfat etmişdir. Vəsiyyətinə görə onu Ağdamda İmarət qəbiristanlığında anasının yanında dəfn ediblər.

Xanbikə (əsl adı Fatmabikə) Usmiyeva qardaşı Mehdiquluxandan bir yaş kiçik idi. O, ana nənəsi Bədircahan Bəyimin himayəsində böyümüşdü. Xanbikə 1858-ci ilin avqustunda valideynləri ilə birlikdə Bakıda qonaq olarkən ata-anasının məşhur fransız yazıçısı Aleksandr Düma ilə görüşündə iştirak etmişdir.

Xanbikə də ibtidai təhsilini elə sarayda ailə müəllimləri sayılan Mirzə Sadıqdan almışdı. Xanbikə bir çox məziyyətlərinə görə anası Xurşudbanuya çəkmişdi. Poeziyaya həvəsi vardı, gözəl əl qabiliyyətinə malik idi. O, elə tikmələr öyrənmişdi ki, yaratdıqları zərif sənət nümunəsi kimi diqqət çəkirdi. Azərbaycan, fars dillərində lirik şeirlər yazan Xanbikə anasının rəhbərlik etdiyi "Məclisi-üns"ün ən fəal üzvlərindən idi. Hətta Xurşudbanu qızının bir şeirini 1886-cı ildə tərtib etdiyi "Gül dəftəri"nə daxil etmişdir. Sağlığında yalnız bir şeiri dərc olunmuşdu. Onun şeirləri müxtəlif arxivlərdə qorunur, cüng və şeir dəftərlərində qalmaqdadır. Anasına ünvanladığı məktubda qəzəl janrında yazan Xanbikə doğmasını görün necə məhəbbətlə, həsrətlə arzulayıb:

Əgər sorağımı tutsan,

olum sana qurban,

Bəlavü-qüssəvü-qəm

aşiqin nişanidi, gəl!

Xanbikə naxçıvanlı hərbçi Əmənulla xanla ailə həyatı qurmuşdu. Ərinin xidməti işi ilə əlaqədar Xanbikə xanım Naxçıvanda, Vladiqafqazda, Tiflisdə və başqa şəhərlərdə yaşamalı olub. Qarabağdan uzun müddət ayrı düşmək onu çox üzürdü. Həyat yoldaşının vəfatından sonra (1884-cü il) Şuşaya qayıdıb. Xanbikə xanım da elə uzun ömür sürməyib. 65 yaşını tamamlamamış dünyasını dəyişib. Onu da İmarətdə torpağa əmanət ediblər.

Xan qızının nəvəsi Xasay Mehdiquluxan oğlu Şuşa Realnı Məktəbini bitirmişdi. Torpaq sahələri və mülkləri çox olsa da, o, var-dövlətini həmin kəndlərin əhalisinə bağışlamışdı. Özü yalnız Seyidli kəndində olan torpaq sahəsindəki dükanlarının və karvansaraların gəliri ilə dolanırdı. Sonralar Bakıya köçən Xasay Azərbaycan Dövlət Muzeyi Tarix-etnoqrafiya şöbəsinin müdiri işləmişdi. Elmlə məşğul olan Xasay Usmiyev bədii nəsrimizin banisi İsmayıl bəy Qutqaşınlının "Rəşid bəy və Səadət xanım" hekayəsinin yeganə nüsxəsini tapıb üzə çıxarmışdır. Bu əsəri Salman Mümtaz Xasayın vəfatından səkkiz il sonra kitab şəklində çap etdirmişdir.

Xan qızının nəticəsi Mehdi Usmiyev 1906-cı ildə Şuşada doğulmuşdu. Tiflisdə Rəssamlıq Akademiyasına daxil olan Mehdi təhsilini bitirə bilməmişdi. Atasının qəfil ölümü hər şeyi yarımçıq qoydu. O, Bakıya qayıdaraq sonralar Azərbaycan Politexnik İnstitutunun inşaat fakültəsində oxudu. Mehdi burada memarlıq ixtisasına yiyələndi. Ötən əsrin 30-cu illərində onun layihəsi əsasında Bakının Qaraşəhər və Montin yaşayış sahələrində bir çox binalar tikildi, küçə və prospektlər salındı. O dövrün memarlıq ansambllarının qurulmasında Mehdi Xasay oğlunun böyük xidməti olub. 1934-cü ildə Tiflisə dəvət edilən istedadlı Azərbaycan memarı bu qədim şəhəri bəzəyən onlarla inzibati və yaşayış binasının, dəmiryol stansiyasının, sənaye obyektlərinin, sanatoriya komplekslərinin layihələrini verib. II Dünya müharibəsi zamanı cəbhəyə yola düşən Mehdi Usmiyev 1943-cü ildə səhhəti ilə əlaqədar ordudan tərxis olunaraq öz memarlıq fəaliyyətini davam etdirib. 1950-ci ildə Moskvaya dəvət alan Mehdi Usmiyev 20 ildən artıq bu şəhərdə çalışıb. Demək olar ki, Rusiyanın böyük şəhərlərindəki iri tikinti obyektlərinin layihələşdirilməsində iştirak edib. Bu gün Rusiyanın bir çox şəhərlərindəki tikililərin quruluşuna fikir verilsə, Şərq və Azərbaycan memarlıq elementləri aydın duyular. Ömrünü Moskvada başa vuran Mehdi Xasay oğlu Domodedovo şəhərinin müsəlman qəbiristanlığında dəfn edilib.

Mənbələrdən bəllidir ki, Xurşudbanu Natəvan həm xanlığı təkbaşına idarə etməkdən, həm də ətrafında dolaşan paxılların söz-sovundan qurtulmaq üçün ikinci dəfə ailə qurub. Bəziləri Natəvanın izdivac bağladığı Seyid Hüseyni "cənublu", "fəqir" adlandırıblar. Firidun bəy Köçərli bu fikirlərin yanlışlığını belə təsdiqləyib: "Ağa Seyid Hüseyn Qarabağın çox nəcib seyidlərindən idi". Mir Möhsün Nəvvab da onu "Qarabağın istəkli və nəcib əyanlarından" adlandırıb. Tədqiqatçı Bəylər Məmmədov "Natəvan" adlı kitabında yazırdı: "NatəvanE 1869-cu ildə könlünə yatan Seyid Hüseyn adlı kasıb bir (təbii ki, Seyid Hüseyn Xan qızı kimi var-dövlət sahibi deyildi - F.X.) şuşaılya ərə getdi. Bəziləri Seyid Hüseynin Natəvanın nökəri, faytonçusu olduğunu da iddia ediblər. Dəqiq faktlar göstərir ki, Seyid Hüseyn sənətkar olub. Papaqçı idi. Bu evlilikdən də Natəvan xanımın üç oğlu dünyaya gəlib: Mir Abbas, Mir Həsən, Mir Cabbar. Mir Abbas 17 yaşında vəfat edib. Onun ölümü anaya ağır təsir etdiyindən uzun müddət Xan qızı bu ağır dərddən özünə gələ bilməyib. Yazdığı şeirlərdə də can yanğısı duyulub. Bir çox şairlər də Natəvanın şeirlərinə nəzirələr yazaraq ona təsəlli vermişlər. Könlünün pərişanlığını şeirlərində özünəməxsus şəkildə dilə gətirərək deyirdi:

Yanar canım, oğul, daim

sənin nari-fərağında,

Necə pərvanələr hər dəm

yanar şəmin ayağında.

Xurşudbanunun Seyid Hüseyndən olan ortancıl oğlu Mir Həsən saray təhsili görmüş bilikli, məlumatlı bir gənc idi. O, Şərq ədəbiyyatını, demək olar ki, əzbər bilirdi. Ərəb və fars dillərini öyrənmişdi. Hətta ruscaya da meyil edirdi. Mir Möhsün Nəvvab yazıb: "Möhtərəm Xurşudbanu bəyimin və Seyid Hüseyn ağanın oğlu olan Mir Həsən xoşsifət, xoşxasiyyət, xoş görünüşlü bir cavandır. Şeir oxumağı çox sevir. Özü də hərdən şeir yazır". Onun da qələmə aldığı şeirlərdə Xurşudbanunun təsiri duyulur. Hətta bir sıra qəzəl və qoşmalarını da elə Xurşudbanuya ünvanlayıb. Anasına yazdığı nəzirənin birində Mir Həsən ağa belə söyləyib:

Nə zülfü yarə, ilahi,

könül mücəxxər olaydı,

Nə elə zarü-pərişan,

nə də belə müztər olaydı.

Tədqiqatçı Bəylər Məmmədov Natəvanla bağlı qələmə aldığı başqa bir araşdırmasında yazıb: "Onun mənsub olduğu nəslin mənşəyinə, ənənəsinə, yaşayış tərzindəki xarakter cəhətlərə dərindən nəzər saldıqca belə etiqad yaranır ki, poetik istedad, incə zövq və fitri qabiliyyət Natəvana yaxın qohumlarından nəsillikcə keçmiş, irs olaraq ondan da övladlarına miras qalmışdır". Bu fikrin təsdiqi kimi xatırladaq ki, Xan qızı Natəvanın dayıları Kəlbəli xan Müsahib, Fətəli bəy Hali, bibiləri Ağabəyim ağa, Gövhər ağa, əmisi Əbülfət xan Tuti, əmisi oğlu Cəfərqulu xan Nəva, bibisi oğlu Qasım bəy Zakir öz dövrlərinin tanınmış sənətkarları sayılmışlar. Xurşudbanunun anası Bədircahan xanım da (gəncəli Cavad xanın şəcərəsindəndir) sinəsi söz çeşməli, yeri düşəndə bədahətən şeirlər deyən, bayatılar söyləyən bir qadın olub.

Heç ola bilməz ki, belə bir nəhəng söz gülüstanının doğma ocağından bu gün ardıcılları - zərif çiçəkləri göyərməsin. Yəqin ki, Şuşanın etibarlı xarıbülbülü kimi, onlar da nə vaxtsa bu dilbər guşəyə qayıdanda ətir saçacaqlar. "Biz varıq" deyəcəklər...

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2012.- 15 avqust.- S. 7.