Ölkə iqtisadiyyatında şəffaflıq və hesabatlılıq yüksəlir

Dövlət başçısı İlham Əliyev keyfiyyətcə yeni mərhələdə əmək bazarına nəzarətin gücləndirilməsini ciddi vəzifə kimi müəyyənləşdirmişdir

Modernləşmə istiqamətində inamlı tədbirlər həyata keçirən Azərbaycanda hazırda milli ideya səviyyəsində nəzərdən keçirilən məqsədlərdən biri də məhz respublikanın orta inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsindən yüksək inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsinə çatdırılmasıdır. Bu məqsədin gerçəkləşdirilməsi üçün 2020-ci ilədək ümumi daxili məhsulun azı iki dəfəyədək artırılması mühüm vəzifə kimi qarşıda müəyyənləşdirilmişdir. Respublikanın ilbəil genişlənən maliyyə imkanları isə bu məqsədin reallaşmasına xidmət edən islahatları keyfiyyətcə yeni mərhələdə də yüksək dinamizmlə davam etdirməyə imkan verir.

Davamlı inkişaf konsepsiyası

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasının hazırlanması barədə 29 noyabr 2011-ci il tarixli sərəncamı da bunun bariz təcəssümüdür. "Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasının layihəsi artıq ictimai müzakirəyə çıxarılmışdır.

Konsepsiyanın məqsədi mövcud imkanları və resursları nəzərə almaqla Azərbaycanda davamlı iqtisadi artımı, yüksək sosial rifahı, səmərəli dövlət idarəetməsini, qanunun aliliyini təmin etməkdir. Konsepsiya layihəsində qeyd olunur ki, 2020-ci ildə Azərbaycan iqtisadi və siyasi cəhətdən inkişaf etmiş, bütün sahələrdə rəqabət qabiliyyətli ölkə olacaqdır: "Azərbaycanın ən ucqar kəndlərində belə vətəndaşların rahat gündəlik həyatı üçün lazımi bütün kommunikasiyalar (rabitə, internet, bank xidmətləri, kommunal xidmətlər, yollar və sair), səhiyyə və təhsil xidmətləri təmin ediləcəkdir. Azərbaycan əhalinin gəlirlərinin yüksək, işsizlik səviyyəsinin minimum həddə olduğu, yüksək dərəcədə inkişaf etmiş insan kapitalına, mühafizə edilmiş, sağlam ətraf mühitə və hər bir vətəndaşı üçün geniş imkanlara malik məkan olacaqdır".

Konsepsiyada nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrası nəticəsində 2020-ci ilədək ölkədə adambaşına düşən ÜDM-in həcminin iki dəfədən çox artaraq 13000 ABŞ dollarına çatdırılacağı gözlənilir. Həmin dövrədək Azərbaycanın Dünya Bankının adambaşına düşən Ümumi Milli Gəlir təsnifatına görə "yuxarı orta gəlirli ölkələr" arasında və BMT İnkişaf Proqramının İnsan İnkişafı ilə bağlı təsnifatına əsasən "yüksək insan inkişafı" ölkələri qrupunda üst sıralara yüksəlməsi hədəflənir. Respublikanın iqtisadi inkişaf baxımından regionun lider dövlətindən beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində yüksək rəqabət qabiliyyətinə sahib iştirakçı statusuna yüksəldilməsi də ciddi vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. Bu məqsədlə əlverişli coğrafi mövqeyi, geniş potensialı nəzərə alınaraq respublikanın regionun ticarət mərkəzinə çevrilməsi, adambaşına düşən qeyri-neft sektoru üzrə ixrac həcminin 1000 ABŞ dollarına çatdırılması planlaşdırılır. Bunun üçün bazar iqtisadiyyatı şəraitində sağlam rəqabəti təmin edən səmərəli dövlət tənzimlənməsi, enerjidən səmərəli istifadə edən və yüksək əlavə dəyər yaradan ixracyönümlü iqtisadiyyata transformasiyanın təmini, habelə sosial-iqtisadi sahələrin inkişafına kompleks yanaşma prinsipləri rəhbər tutulacaqdır.

İqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin artırılması makroiqtisadi sabitliyin qorunması, monetar və fiskal siyasətin koordinasiyasının gücləndirilməsi, biznes mühitinin yaxşılaşdırılması, özəl təşəbbüsün dəstəklənməsi, maliyyə xidmətləri bazarının inkişaf etdirilməsi, xarici ticarət və investisiya siyasətinin təkmilləşdirilməsi kimi istiqamətləri özündə cəmləşdirir. Bu dövrdə inflyasiyanın məqbul səviyyədə saxlanılması, daha çevik məzənnə rejiminə keçidi nəzərdə tutulur. Eyni zamanda məqsədyönlü şəkildə iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsi tədbirləri həyata keçiriləcəkdir. Neft-qaz sektorunun, neft-kimya sənayesinin modernləşdirilməsi, qeyri-neft sənayesinin şaxələndirilməsi, alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə imkanlarının genişləndirilməsi, aqrar sektorun inkişafı, ərzaq təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi, ticarət və xidmət fəaliyyət növlərinin genişləndirilməsi, xarici ticarətin və investisiyaların strukturunun təkmilləşdirilməsi prioritet istiqamətlər olacaqdır. Konsepsiyanın əhatə etdiyi dövr ərzində qeyri-neft sektoru üzrə ÜDM-in orta illik real artım tempinin 7 faizdən yüksək olması hədəflənir.

"Azərbaycan - 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasında ixracyönümlü iqtisadi model əsas götürülmüşdür. Layihədə göstərilir ki, iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi və strukturunun təkmilləşdirilməsi qeyri-neft ixracının artımına səbəb olacaqdır. Qeyri-neft sənayesinin sürətli inkişafı ilə yanaşı, innovasiya fəaliyyətinin təşviqi və genişləndirilməsi ölkədə biliyə əsaslanan iqtisadiyyatın formalaşması üçün əlverişli zəmin yaradacaqdır. Bundan başqa, İKT və rabitə xidmətlərindən istifadə imkanlarının genişləndirilməsi, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi istiqamətində etibarlı təhlükəsizlik sisteminin yaradılması, milli standartların formalaşdırılması və həmçinin ölkə üzrə tam rəqəmsal yayımın tətbiq olunması, analoq yayımın dayandırılması, eləcə də "e-dövlət" xidmətlərinin 100 faiz tətbiq edilməsi Azərbaycanın müasir dövlət kimi formalaşmasının əsas prioritetlərindən biri kimi diqqət mərkəzində olacaqdır.

Ölkənin yaxın gələcək üçün inkişaf strategiyasının əsas konturlarının müəyyənləşdirilməsi zərurəti həm də onunla şərtlənir ki, respublikamız keçid dövründən modernləşmə mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Ötən 8 ildə həyata keçirilən iqtisadi siyasət bu məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün yaxşı təməl formalaşdırmışdır. Bu müddətdə iqtisadi məsələlərə xüsusi diqqətin ayrılması əsaslı yanaşma olaraq dövlət müstəqilliyinin iqtisadi bazisini möhkəmlətmək, cəmiyyətin davamlı inkişafı üçün zəmin hazırlamaq məqsədindən irəli gəlmişdir. Ötən illərdə xüsusən də tarazlı və davamlı regional inkişafa, qeyri-neft sektorunun yüksəlişinə, infrastrukturun müasirləşdirilməsinə, neft amilindən asılılığın azaldılmasına, sahibkarlığın inkişafına, yoxsulluğun səviyyəsinin aşağı salınmasına, güclü insan kapitalının formalaşdırılmasına xidmət edən mühüm addımlar atılmışdır.

2003-cü ildən inkişafyönümlü 40-a yaxın dövlət proqramının imzalanması və həyata keçirilməsi iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində kompleks islahatları təmin etmiş, ölkənin mövcud resursları keçid dövrü üçün səciyyəvi problemlərin tez bir zamanda aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. İnkişaf, sosial təminat və struktur yönümlü bu layihələr ilk növbədə hər bir vətəndaşın layiqli həyat tərzinin təmin olunmasına, dövlət idarəçiliyinin çevik və işlək mexanizmlər əsasında həyata keçirilməsinə, bir sözlə, davamlı və sabit inkişafa xidmət etmişdir.

İnvestor dövlət

Nazirlər Kabinetinin 2012-ci ilin birinci yarısının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclası Azərbaycanda həyata keçirilən iqtisadi siyasətin səmərəliliyini bir daha təsdiqləyir. Respublikamız qeyri-neft sənayesinin inkişafı sahəsində müəyyən nəticələrə imza atır. Hesabat dövründə iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun 11,3 faiz, qeyri-neft sənayesinin 8,3 faiz, əhalinin pul gəlirlərinin 14,2 faiz artması ölkənin sürətli inkişaf yolunda olduğunun əyani göstəricisidir. Bu dövrdə Vergilər Nazirliyi tərəfindən büdcəyə mədaxil edilmiş 2 milyard 968 milyon manat vəsaitin 55 faizi və ya 1 milyard 633 milyon manatı məhz qeyri-neft sektorundan daxilolmaların payına düşür. Qeyri-neft sektorundan daxilolmalar 2011-ci ilin müvafiq dövrünə nisbətən 222 milyon manat və yaxud 15,8 faiz artmışdır.

Ümumilikdə 2003-cü ildən qeyri-neft sektorunun inkişafına və ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyasına, eləcə də bu sahələrdə mövcud müəssisələrin maddi-texnoloji bazasının möhkəmləndirilməsinə yönəlmiş tədbirlər nəticəsində ölkədə qeyri-neft sektoru 2,8 dəfə artmışdır. 2004-2011-ci illərdə regionların inkişafına bütün maliyyə mənbələri hesabına 21,5 milyard vəsait yönəldilmiş, təkcə 2011-ci ildə bu rəqəm 6 milyard dollar təşkil etmişdir.

Konkret olaraq "Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı (2004-2008-ci illər) Dövlət Proqramı" və "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı" regionların davamlı və tarazlı inkişafı, sosial infrastrukturun yenidən qurulması, iqtisadiyyatın neft amilindən asılılığının qeyri-neft sektoru hesabına aradan qaldırılması sahəsində kompleks tədbirlər müəyyənləşdirmişdir. Qarşıdakı 10 ildə ümumi daxili məhsulun məhz qeyri-neft sektoru hesabına təmin edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bunun üçün İKT-nin, turizmin və kənd təsərrüfatının rentabelli sahəsi olan üzümçülüyün inkişafı xüsusi diqqət mərkəzində saxlanılacaqdır.

Regionda iqtisadi liderliyini təmin edən Azərbaycan həm də sərmayədar ölkə kimi tanınır. İqtisadiyyatın şaxələndirilməsi siyasətinin tərkib hissəsi kimi respublikamızın bir sıra ölkələrə iri həcmli sərmayələr yatırması dünyanın nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarının, iqtisadi-maliyyə qurumlarının hesabatlarında da pozitiv proses kimi dəyərləndirilir. 2012-ci ilin birinci yarısında "Moody's" və "Fitch" reytinq agentliklərinin ardınca BMT Ticarət və İnkişaf Konfransının (UNCTAD) illik hesabatında Azərbaycanın regionda kreditor mövqeyinin güclü olduğu vurğulanır. Qurumun dünya investisiyaları üzrə illik hesabatında Azərbaycanın fəal sərmayədar statusunda çıxış etməsi və bir sıra ölkələrin iqtisadiyyatına iri həcmdə investisiyalar yatırması faktı xüsusi yer almışdır. UNCTAD-ın hesabatına əsasən, 2011-ci ildə xarici ölkələrin iqtisadiyyatına Azərbaycanın birbaşa investisiyaları 2010-cu ildəki 232 milyon dollara qarşı 533 milyon dollar təşkil etmişdir. Azərbaycan bu göstərici ilə qlobal maliyyə böhranına qədərki dövrün göstəricilərini bərpa etmişdir: 2009-cu ildə Azərbaycandan investisiya ixracı 473 milyon, 2008-ci ildə 556 milyon, 2006-cı ildə 705 milyon dollar olmuşdur.

Azərbaycanın son illərdə iri həcmdə investisiya qoyduğu ölkələr sırasında Rusiya, Belarus, Ukrayna, Moldova, Gürcüstan və Türkiyə ilə yanaşı, İsveçrə kimi inkişaf etmiş dövlət də var. Ümumilikdə respublikamız son illərdə digər ölkələrin iqtisadiyyatına 8 milyard dollar sərmayə yatırmışdır. Respublikamızın kapital qoyuluşlarına ehtiyacı olan və bu məqsədlə müraciət edən dövlətlərin sayı isə ilbəil çoxalır. Şərqi Avropanın aparıcı dövlətləri arasında yer alan Polşa, Slovakiya, Çexiya kimi ölkələr də Azərbaycanı bu ölkələrdə keçirilən özəlləşdirmə prosesində iştiraka dəvət edirlər.

Dünya Bankının proqnozlarına görə, ortamüddətli perspektivdə Azərbaycanın xalis xarici sərmayədara çevrilməsi tamamilə realdır. Buna etibarlı zəmin yaradan amillər sırasında ölkənin böyük həcmdə strateji valyuta ehtiyatlarına malik olması xüsusi qeyd olunur. Strateji valyuta ehtiyatları 44 milyard ABŞ dollarına çatan respublikamız bu vəsaitin müəyyən qismini xaricdəki pespektivli və rentabelli sahələrin inkişafına yönəldərək külli miqdarda gəlir əldə etməyə iddialıdır. 2011-ci ildə Türkiyə ərazisində Azərbaycan sərmayəsi əsasında inşa olunacaq böyük neft-kimya kompleksinin təməlqoyma mərasimi keçirilmişdir. Azərbaycanın "SOCAR-Turcas Enerji" şirkəti "Petkim" neft-kimya kompleksinin nəzarət-səhm paketinin həlledici hissəsinin sahibinə çevrilmişdir. 2014-cü ilə qədər "Petkim" təsisatlarına yatırılacaq sərmayələrin həcminin 10 milyard dolları aşacağı ehtimal olunur.

Sahibkarlarla dövlətin qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığının təşəbbüskarı olan Prezident İlham Əliyev xarici ölkələrə yüksək səviyyəli səfərlərində iş adamlarının da iştirakını təmin etmiş, bu da yerli sahibkarlara müxtəlif dövlətlərin işgüzar dairələri ilə yaxından tanış olmaq, ölkə iqtisadiyyatının inkişafı naminə onlarla müəyyən sazişlər imzalamaq imkanı yaratmışdır. Nəticədə ölkə sahibkarları Rusiya, Gürcüstan, Türkiyə, İran və Orta Asiya ölkələrinin iqtisadiyyatına investisiya qoyaraq potensial sərmayədarlara çevrilirlər.

Respublikamız enerji sərmayələrinin qoyuluşundan başqa, digər sahələrə, məsələn, qiymətli kağızlar bazarına, aktivlərə, səhmlərə, daşınmaz əmlak bazarına da maraq göstərir. Dövlət Neft Fondunun yeni fəaliyyət strategiyasının qəbulu da buna əlverişli şərait yaradır. Bundan başqa, dövlət başçısının tapşırığına əsasən, aidiyyəti nazirlik və komitələrin nümayəndə heyətləri Balkan ölkələrinə və Rusiya Federasiyasının Şimali Qafqaz regionuna səfər ediblər. Həmin səfərlər çərçivəsində yaradılmış səmərəli əlaqələr milli şirkətlərin xarici ölkələrdə fəal investisiya yatırımlarının həyata keçirilməsi imkanlarını genişləndirməyə xidmət etmişdir.

İqtisadiyyata yatırılan investisiyalar artır

2012-ci ilin birinci yarısının uğurlu göstəricilərindən biri də ölkənin investisiya cəlbediciliyinin daha da yüksəlməsidir. Nazirlər Kabinetinin iclasında bunu müsbət göstəricilərdən biri kimi xatakterizə edən Prezident İlham Əliyev demişdir: "Birinci üç ayda investisiyalar 4,3 milyard dollar təşkil etmişdir. Hələ ki altı ayın investisiya rəqəmləri hesablanır və bu da müsbət göstəricidir. Keçən illə müqayisədə ölkə iqtisadiyyatına qoyulan investisiyalar 30 faiz artmışdır. Əgər biz ilin sonuna qədər bu templə işləsək və mən hesab edirəm ki, temp daha da yüksək olmalıdır, - təqribən 18, bəlkə də 19 milyard dollar investisiyaya çatacağıq. Bu da əhalisi o qədər çox olmayan Azərbaycan kimi ölkə üçün böyük rəqəmdir. Nəzərə alsaq ki, hər il 10 milyard dollardan az olmayaraq investisiyalar qoyulur, növbəti illərdə ölkə qarşısında duran bütün infrastruktur və sosial məsələlər öz həllini tapacaqdır".

Ölkə iqtisadiyyatına yatırılan investisiyaların artımı ilk növbədə əlverişli sahibkarlıq və biznes mühitinin nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Bazar iqtisadiyyatı tələblərinə uyğun funksional idarəetmə mexanizmlərinin, dövlət strukturlarının iqtisadi fəaliyyət sahələrinə nəzarətinin təkmilləşdirilməsi nəticəsində liberal bazar prinsiplərinin daha geniş vüsət alması özəl sektorun inkişafına təkan vermişdir. Bu baxımdan kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinə dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitlərin həcminin ildən-ilə artırılması, iş adamlarının fəaliyyətinə süni müdaxilələrin aradan qaldırılması, sahibkarlıq subyektlərinin qeydiyyatı sisteminin sadələşdirilərək "vahid pəncərə" prinsipi əsasında aparılması, gömrük orqanlarında da bu sistemin təşkili, texnoparkların yaradılması, korrupsiyaya qarşı mübarizə tədbirlərinin gücləndirilməsi və digər addımları xüsusi vurğulamaq lazımdır.

Vergi yükünün azaldılması və vergi prosedurlarının asanlaşdırılması məqsədilə hələ 2010-cu ilin yanvarından mənfəət vergisinin 22%-dən 20%-ə, fiziki şəxslər üçün gəlir vergisinin maksimal dərəcəsinin 35%-dən 30%-dək, fərdi sahibkarlar üçün isə 20%-dək endirilməsi, habelə sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi hüququ əldə etmək üçün hüquqi şəxslərin vergi tutulan əməliyyatlarının illik həcminin 90 min manatdan 150 min manatadək artırılması biznes mühitinin liberallaşmasını təmin etmişdir. Modern idarəetmə texnologiyalarının tətbiqi ilə yanaşı, infrastrukturun müasirləşdirilməsi tədbirləri, bu sahəyə dövlət əsaslı kapital qoyuluşlarının həcminin ildən-ilə artması da biznesin inkişafına dəstək tədbirlərinin nəticəsidir.

2012-ci ilin birinci yarısında Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu tərəfindən dəstəklənən investisiya layihələrinin sayı ötən illə müqayisədə 57,1 faiz, verilən güzəştli kreditlərin məbləği 53 faiz artmışdır. Bu ilin əvvəlindən fondun vəsaitləri hesabına respublika üzrə sahibkarlıq subyektlərinin 1429 investisiya layihəsinin maliyyələşdirilməsinə 120 milyon manatadək güzəştli kredit verilmişdir. Bu kreditlər hesabına 6 minədək yeni iş yerinin açılması nəzərdə tutulur.

İqtisadiyyata xarici investisiyaların cəlbi sahəsində həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər çərçivəsində son illərdə Azərbaycan İnvestisiya Şirkətinin, habelə ixracın təşviqi məqsədilə yaradılmış Azərbaycanda İxracın və İnvestisiyaların Təşviqi Fondunun fəaliyyəti gücləndirilmişdir. Fond ölkə sahibkarlarının ixrac potensialının artırılmasında, investisiya imkanlarının genişləndirilməsində, potensial tərəfdaşların tapılmasında, birgə əməkdaşlıq layihələrinin həyata keçirilməsində sahibkarlara yaxından dəstək verir.

Ölkənin investisiya cəlbediciliyinin yüksəlməsinə müsbət təsir göstərən mühüm amillərdən biri də son illərdə sahibkarlara göstərilən elektron xidmətlərin çeşidinin artmasıdır. 2007-ci ildə vergi bəyannamələrinin elektron formada təqdim edilməsi məqsədilə Vergilər Nazirliyində İnternet Vergi İdarəsi yaradılmışdır. Bunun nəticəsində hazırda vergi ödəyicilərinin böyük əksəriyyəti vergi bəyannamələrini elektron formada təqdim edirlər. Bundan başqa, fiziki və hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatının, habelə vergi və rüsumların büdcəyə ödənişinin elektron formada həyata keçirilməsi ölkənin investisiya cəlbediciliyini artırır.

Elektron xidmətlərin tətbiq sahəsinin genişləndirilməsi həm də korrupsiyaya və digər neqativ hallara qarşı mübarizə sahəsində sistemli islahatların tərkib hissəsi kimi müsbət dəyərləndirilir.

Ən az borcu olan dövlətlərdən biri

2012-ci ilin birinci yarısının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasında Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın ən az borclu dövlətlərdən biri olduğunu xüsusi diqqətə çəkmiş, borclanma siyasətinə ehtiyatlı yanaşmanın vacibliyini vurğulamışdır. Ölkə rəhbəri dövlət borcunun ÜDM-in 7 faizi civarında olmasını da müsbət göstərici kimi dəyərləndirmişdir: "...Hər bir kreditin götürülməsi əsaslandırılmalıdır ki, biz xarici dövlət borcunu artırmayaq. Düzdür, ümumi daxili məhsulun 7 faizi çox aşağı göstəricidir. Müqayisə üçün deyim ki, inkişaf etmiş ölkələrdə bu, 80, 100, 150 faizdir və o, artıq iflasa gedən yoldur. Bizdə 7 faizdir. Ola bilər müəyyən dərəcədə artsın, çünki əvvəlki illərdən götürülmüş kreditlər hələ gəlməyə davam edir. Ola bilər artsın, amma heç bir halda 10 faizi keçməməlidir və çalışmalıyıq ki, növbəti illərdə biz bu kreditlərin borcunu bir az endirək. Halbuki biz bu borcu bir gündə ödəyə bilərik. Yəni bizim valyuta ehtiyatlarımız borcumuzdan 10 dəfə çoxdur".

Mərkəzi Bankın hesabatına əsasən, "G7" ölkələrində dövlət borcunun ÜDM-ə nisbəti 120-150 faizə çatdığı halda, respublikamız adambaşına düşən milli gəlir səviyyəsinə görə dünyanın 100-dən çox ölkəsini qabaqlayır. Əgər dünya dövlətləri əvvəllər sadəcə müxtəlif layihələri həyata keçirmək üçün məcburən xarici borclanmaya gedirdilərsə, müasir dövrdə belə vəsaitlər iqtisadi inkişafın maliyyələşdirilməsində əsas mənbələrdən sayılır. Lakin sırf büdcə kəsirinin örtülməsi məqsədilə xarici mənbələrdən müntəzəm şəkildə kreditlərin cəlbi, eyni zamanda xarici borcların müəyyən limiti keçməsi təhlükəli hal kimi qarşılanır. Xarici borcun həcminin ixracda 200%-dən, ÜDM-də 40%-dən çox olması böhranlı vəziyyət kimi səciyyələnir.

Beynəlxalq maliyyə qurumlarının hesabatları göstərir ki, nəinki inkişaf etməkdə olan, hətta inkişaf etmiş bir çox dövlətlərin də xarici borcu idarəolunmaz həddə çatmışdır. "Bloomberg" agentliyində dərc olunan materialda qeyd olunur ki, 2012-ci ilin əvvəlinə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin ümumi borcu 7,6 trilyon ABŞ dolları təşkil etmişdir. Gürcüstanın xarici dövlət borcunun ümumi daxili məhsula nisbəti 77,7 faiz, Ermənistanda 60 faiz, İspaniyada 68,5 faiz, Yunanıstanda 160 faiz, İtaliyada 120 faiz, ABŞ-da 100 faiz həddindədir.

Ölkənin xarici mövqeyinin möhkəmlənməsi nəticəsində Azərbaycanın strateji valyuta ehtiyatları 2012-ci ilin birinci yarısında 7 faiz artaraq 43 milyard ABŞ dollarını ötmüşdür və bu da 5 milyard dollar civarında olan xarici dövlət borcunu 8 dəfədən çox üstələyir. Ölkənin strateji valyuta ehtiyatları respublikanın 3 illik əmtəə və xidmət idxalının maliyyələşməsinə kifayət edir. Respublika ÜDM-in 70 faizi həcmində strateji valyuta ehtiyatlarına malik olması da respublikada makroiqtisadi vəziyyətin sabitliyini şərtləndirən əsas amillərdən biri sayıla bilər. Azərbaycanda adambaşına düşən gəlirin xarici borcla müqayisədə 4,2 dəfə çox olması, adambaşına düşən valyuta ehtiyatlarının həcminin 7 min dolları təşkil etməsi davamlı inkişaf üçün etibarlı zəmin formalaşdırır.

Azərbaycan məcmu maliyyə yığımlarının ÜDM-ə nisbətinə görə dünyada öncül yerlərdən birini tutur. Əgər 8 il əvvəl ölkənin tədiyə balansında kəsir 30 faiz səviyyəsində idisə, hazırda 30 faizlik profisit mövcuddur. Ümumilikdə, 2003-cü ildən dövlət investisiyaları 40 dəfə artmış, bu dövrdə investisiyaların ümumi həcmi 32 milyard dolları ötmüşdür.

"Dövlət borcu haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən daxili və xarici dövlət borcunun yuxarı hədləri (limitləri) Azərbaycan Respublikasının milli valyutası ilə müəyyənləşdirilir. 2012-ci ildə dövlət büdcəsinin xarici dövlət borcunun yuxarı limiti 2 milyard manat həcmində müəyyənləşdirilmişdir. Ölkənin xarici borclanma səviyyəsinin optimal dəyərləndirilməsi isə büdcə kəsirinin aşağı səviyyəsi ilə bilavasitə bağlıdır. 2012-ci ildə büdcə kəsirinin ÜDM-də 1,3 faiz təşkil edəcəyi gözlənilir və bu da kifayət qədər qənaətbəxş göstəricidir.

Hökumət xarici mənbələrdən cəlb olunan maliyyə vəsaitlərini büdcə kəsirini örtməyə deyil, müasir infrastrukturun formalaşdırılması yolu ilə investisiya mühitini yaxşılaşdırmağa yönəldir. Qlobal iqtisadi böhranla bağlı bir sıra ölkələrin xarici borclarının pik həddinə çatması onları sosial və investisiya yönümlü layihələri qeyri-müəyyən müddətə təxirə salmaq məcburiyyətində qoymuşdur. Xüsusən də Avropa ölkələrində dövlətin xarici borcunun ödənilməsinin ağırlığı vətəndaşların çiyninə düşür. Müəssisələr bağlanır, işsizlər ordusu yaranır, vergilər artırılır, sosial ödənişlər azaldılır. Azərbaycan isə bunun əksinə olaraq həmin sahələrə dövlət əsaslı kapital qoyuluşlarının həcmini, sosialyönümlü xərcləri ildən-ilə artırır.

Əmək bazarına nəzarət gücləndirilir

İnsan amilini əsas tutan sosialyönümlü iqtisadi siyasət nəticəsində son illər Azərbaycanda işsizliyin səviyyəsinin nəzərəçarpacaq dərəcədə azalması müşahidə olunur. 2012-ci ilin birinci yarısında respublikada 37 mini daimi olmaqla, 46 minə yaxın iş yerinin açılması da kifayət qədər uğurlu göstəricilərdən biridir. Qeyri-neft sektorunun və sahibkarlığın inkişafı, yeni müəssisələrin işə salınması istiqamətində həyata keçirilən sistemli tədbirlər əmək qabiliyyətli əhalinin iqtisadi fəallığının yüksəlməsinə, eləcə də ölkənin məşğulluq strategiyasının səmərəliliyinə imkan verir.

Müqayisə üçün bildirək ki, hazırda avrozonada işsizliyin səviyyəsi 10,8 faiz olduğu halda, Azərbaycanda bu göstərici 5,4 faiz təşkil edir. 2003-cü ildən ölkədə 1 milyondan artıq iş yeri açılmış, işsizliyin səviyyəsi 28 faizdən 5,4 faizə düşmüşdür. Bununla belə, əmək bazarındakı mövcud vəziyyət, daha dəqiqi, əksər hallarda işəgötürənlərlə işçilər arasında münasibətlərin hüquqi müstəvidə tənzimlənməməsi hökuməti ciddi narahat edir.

Dövlət başçısı İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin son iclasında mövcud vəziyyətin aradan qaldırılması ilə bağlı aidiyyəti strukturlara göstərişlərini verərək demişdir: "Baxmayaraq ki, Azərbaycanda işsizlik aşağı səviyyədədir, - keçən ilin yekunlarına görə 5,4 faizdir, - ancaq hələ də işsizlik var və bəzi hallarda bu işsizlik reallığı əks etdirmir. Çünki heç kəs üçün sirr deyil ki, qeydiyyata düşməyən, amma müəyyən işlərdə, tikintidə işləyənlər, maaş alanlar vardır. Ancaq heç yerdə bunun qeydiyyatı aparılmır. Yəni belə hallar var və müvafiq göstərişlər verilibdir ki, bu sahədə də şəffaflıq tam şəkildə təmin edilsin və beləliklə, ölkə büdcəsinə daha da böyük vəsait daxil ediləcəkdir, o cümlədən pensiya fonduna. Beləliklə, bu sahədə də qayda-qanun yaradılmalıdır, birdəfəlik və tam şəkildə".

Bu qətiyyətli mövqe deməyə əsas verir ki, inkişafın keyfiyyətcə yeni mərhələsində ölkə başçısı İlham Əliyev iqtisadiyyatda şəffaflıq və hesabatlılığın artırılmasını, təsərrüfat subyektlərində maliyyə intizamının, ümumən əmək bazarına nəzarətin gücləndirilməsini, vergidən yayınma hallarına qarşı mübarizə tədbirlərinin daha da genişləndirilməsini qarşıda ciddi vəzifələr kimi müəyyənləşdirmişdir. Danılmaz reallıqdır ki, hazırda bir sıra vergi ödəyiciləri, işəgötürənlər vergi və ödənişlərdən yayınmaq məqsədilə qanunvericiliyin tələblərini pozaraq işçilərlə əmək müqavilələri bağlamır, iş yerlərini rəsmiləşdirmədən onlara hər hansı işlərin görülməsini həvalə edirlər. Bundan başqa, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sektorlarında çalışan vergi ödəyicilərinin muzdlu işlə əlaqədar təqdim etdiyi vergi bəyannamələrindəki əməkhaqqı məbləğləri təsərrüfat subyektinin real potensialı, eləcə də həmin sektor üzrə fəaliyyət göstərən və əməkhaqlarının düzgün müəyyən edilməsinə üstünlük verən vergi ödəyicilərinin əməkhaqqı məbləği göstəriciləri ilə uzlaşmır və onlardan hətta bəzən bir neçə dəfə aşağı olur. Bir çox işəgötürənlər vergi öhdəliklərini və sosial sığorta ayırmalarını minimallaşdırmaq məqsədilə işçilərlə əmək müqaviləsi əvəzinə mülki-hüquqi xarakterli xidmət müqavilələri bağlayırlar. İşəgötürənlər tərəfindən iş yerlərinin rəsmiləşdirilməməsi muzdla çalışan işçilərin əmək hüquqlarını pozmaqla, gələcək dövlət sosial təminatından da məhrum edir. Şübhə etmədən demək olar ki, dövlət başçısının siyasi iradəsilə aidiyyəti strukturların bu sahədə həyata keçirəcəyi ardıcıl tədbirlər, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinə gözlənilən əlavə və dəyişikliklər qısa zamanda əmək bazarındakı mövcud problemlərin həllinə imkan verəcəkdir.

Ümumilikdə 2012-ci ilin birinci yarısının sosial-iqtisadi yekunları deməyə əsas verir ki, hökumət Azərbaycan iqtisadiyyatının davamlı inkişafına nail olmaq üçün mövcud resurslardan daha səmərəli və məqsədyönlü istifadə etmək niyyətindədir. Şəffaflığın, hesabatlılığın artırılmasına yönəlmiş sistemli tədbirlər qarşıdakı dövrdə iqtisadiyyatın daha da sağlamlaşmasını, büdcə daxilolmalarının həcminin yüksəlməsini təmin edəcəkdir.

Müşfiq ATAKİŞİYEV,

iqtisad elmləri doktoru,

professor

Azərbaycan.- 2012.- 16 avqust.- S. 9.