İşğaldan 19 il sonrakı Cəbrayıl və Füzuli

İşğal tariximizin daha bir günü - 23 avqust 1993-cü il. Həmin gün Qarabağın böyük rayonlarından olan Cəbrayıl və Füzuli erməni quldur dəstələri tərəfindən işğal edildi. İtirilən rayonlarımızın, kəndlərimizin sırasına daha ikisi əlavə olundu. O dəhşətli günlərdə Füzuli ilə Cəbrayıl itkisi nə birinci, nə sonuncu oldu...

Cəbrayıl: tarixin dedikləri və demədikləri

Cəbrayıl rayonu 8 avqust 1930-cu ildə təşkil edilib. Kiçik Qafqazın cənub-şərq ətəklərində yerləşir, Araz çayının sol sahilində cənub tərəfdən İran İslam Respublikası, cənub-qərbdən Zəngilan, qərbdən Qubadlı, şimaldan Xocavənd, şərqdən isə Füzuli rayonları ilə həmsərhəddir. 23 avqust 1993-cü ildə Ermənistan ordusu tərəfindən işğal edildi. Nəticədə rayona 13,928 milyard ABŞ dolları məbləğində ziyan dəydi. Cəbrayıllılar respublikanın 58 rayonunun 2000-dək yaşayış məntəqəsində, çadır düşərgələrində, yük vaqonlarında və yataqxanalarda məskunlaşdılar.

Cəbrayıl Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərqində yerləşir. Füzuli rayonu kimi o da cənubdan Araz çayı boyunca İran İslam Respublikası ilə həmsərhəddir. Ərazisi əsasən dağlıqdır. Arazboyu düzənliklərin torpaqları yüksək məhsuldarlığa malik tünd şabalıdı torpaqlardır. Bu torpaqlarda Cəbrayılın iri kəndləri - Böyük Mərcanlı, Soltanlı və digərləri yerləşirdi. Rayonun ən yüksək zirvəsi Dağ Tumasdır (1580 m). Bu yerlərdə yaşı 400-500 olan 14 iri çinar ağacı, 104 kəhriz və 99 bulaq vardı.

Rəvayətə görə, Cəbrayıl ata VIII əsrdə Sultan Əhməd adlı bir hökmdarın yaxın adamlarından idi və Ziyarət dağından Araz çayına qədər ərazilər Cəbrayıl ataya və onun övladlarına məxsus olub. Onun "Cəbrayıl ata" adı ilə məşhur olan məqbərəsinin uzunluğu 4,5 , eni 2,4 , hündürlüyü 1,8 metrdir. Digər mənbə və məlumata görə, Cəbrayıl toponimi Cəbrayıl adlı mələyin adı ilə əlaqədardır. Cəbrayıl sözü ərəbcə "Allahın qulu" deməkdir.

Vaxtilə Cəbrayılın ərazisi Midiya (e.ə VII-IV əsrlər), Əhəmənilər imperiyasının (e.ə IV-III əsrlər), Albaniya (e.ə IV -III əsrlər) dövlətlərinin tərkibində olmuşdur. Həm Babəkə qədər, həm onun dövründə, həm də ondan sonra ərəb istilaçılarına qarşı mübarizənin dayaq məntəqələrindən biri Cəbrayıl ərazisi idi. X-XI əsrlərdə (971-1086-cı illər) bu ərazilər Şəddadilər dövlətinin, XIII-XIV əsrlərdə Humanilər dövlətinin, XIV əsrdən (1387-ci ildən) Teymurilər, XV əsrdən (1412-ci ildən) Qaraqoyunlu, 1478-ci ildən Ağqoyunlu dövlətlərinin, 1502-ci ilin əvvəlindən Səfəvilər dövlətinin, XVIII əsrin II yarısı və XIX əsrin əvvəllərindən Qarabağ xanlığının tərkibində olub. 1823-cü ildə rus məmurları vergi yığmaq məqsədilə siyahı tərtib edərkən Cəbrayılda 17 tirə, 443 ev, 2200 əhali qeydə almışdı.

Rusların işğalından sonra Cəbrayıl ərazisi bir müddət mərkəzi Şamaxı şəhəri olan Xəzər vilayətinin, 1846-cı ildən isə Şuşa qəzasının tabeliyinə verilib. Hələ o vaxtlar Cəbrayılda baramaçılıq, xalçaçılıq geniş inkişaf edib, 5 ipək fabriki olub. 1873-cü ildə Cəbrayıl və ona qonşu olan ərazilər Şuşa qəzasının tərkibindən çıxarılaraq Yelizavetpol quberniyasının tərkibində Cəbrayıl qəzası yaradılıb. Bu vaxt qəzanın ərazisi 6,63 min kvadratkilometr, əhalisi 66.360 nəfər olmaqla indiki Cəbrayıl, Füzuli, Xocavənd, Qubadlı və Zəngilan rayonlarının ərazisini əhatə edib. 1876-cı ildə Cəbrayılda ilk rus məktəbi, 1912-ci ildə isə qızlar məktəbi açılıb. XIX-XX əsrin əvvəllərində Rusiya-İran dəmir yolu xəttinin Cəbrayıl ərazisindən keçən hissəsi çəkilib.

1930-cu il avqustun 8-də mərkəzi Cəbrayıl kəndi olmaqla Cəbrayıl rayonu təşkil ediləndə indiki hüdudları daxilində olmaqla sahəsi 1050 kvadratkilometr, əhalisi 24.300 nəfər olub.

Tanınmış ziyalıları və mərd oğulları ilə həmişə fəxr edən Cəbrayıl Azərbaycan SSR-nin maarif naziri, akademik Mehdi Mehdizadə, Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri Teymur Quliyev, akademik, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti Əşrəf Hüseynov, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, türkoloq, dilçi, ədəbiyyatşünas Tofiq Hacıyev, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Cəmil Əhmədov, erməni hərbçisinin cavabını verdiyi üçün Rumıniyada məhbus həyatı yaşayan Ramil Səfərov, Azərbaycanın Milli qəhrəmanları Kazım Məmmədov, Şikar Aslanov, Vüqar Hüseynov, Akif Əkbərov, Sosialist Əməyi qəhrəmanları Bəyaz Həsənova, Şahnaz Əhmədova, Məhəmməd Əhmədov, Köçəri Babayev, Yusif Fərzəliyev, Qaçay Səfərov, Sərdar İmrəliyev və neçə-neçə tanınmış simaların yurdudur. Dünyaca məşhur Xudafərin körpüləri də bu rayonun ərazisindədir.

Erməni işğalının nəticələri

Bütün dövrlərdə "erməni-müsəlman" qarşıdurmasında ən çox zərər görən, eyni zamanda yüksək şücaət göstərən də məhz bu bölgənin insanları idi. Kökə, torpağa bağlılıq və adət-ənənəyə, dinə sadiqlik buradakı insanları həmişə fərqləndirib. Bunu hələ bitməyən Qarabağ savaşı, bir də Cəbrayılın bu savaşda şəhid olmuş övladları öz qanı və qəhrəmanlığı ilə bir daha sübut etdi...

Cəbrayıl öz tarixinin ən ağır günlərini 1993-cü ildə yenidən yaşadı, bu qədim yaşayış məskəni erməni qəsbkarları tərəfindən zəbt edildi. 1994-cü il Horadiz əməliyyatı zamanı şəhər mərkəzi və Xudafərin körpüsü istiqamətində milli ordu irəliləsə də, yalnız Cocuq Mərcanlı kəndi azad olundu.

İşğal nəticəsində rayona 13928 milyon ABŞ dolları dəyərində ziyan dəydi. Cəbrayılın 52049 sakinindən 362 nəfəri şəhid, 191 nəfər isə əlil oldu. Dağıntıya məruz qalan sənaye və kənd təsərrüfatı obyektlərinin sayı 52, mədəni-maarif müəssisələri 149, kənd və qəsəbələri 91, tarixi abidələri 127-dir.

Yaşayan, yaradan və darıxan cəbrayıllılar

Erməni hərbi birləşmələri tərəfindən işğal edildikdən sonra hazırda 66509 nəfər rayon sakini (16014 ailə) respublikanın 55 şəhər və rayonunda müvəqqəti məskunlaşıb. 32 min 98 nəfər (48,3 faiz) Bakı şəhəri, Bakıətrafı qəsəbələrdə, 3 min 991 nəfər (6 faiz) Abşeron rayonunda, 5 min 653 nəfəri (8,5 faiz) Sumqayıt şəhərində, 18 min 316 nəfəri (27,5 faiz) Biləsuvar rayonu ərazisində yeni salınmış qəsəbələrdə, 6 min 451 nəfəri isə (9,7 faiz) digər şəhər və rayonlarda məskunlaşmışdır.

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq rayonun sosial-iqtisadi göstəriciləri ürəkaçandır. 2012-ci ilin 7 ayında rayon üzrə ümumi məhsul buraxılışının həcmi 5 milyon 428,6 min manat, o cümlədən kənd təsərrüfatı məhsullarının həcmi 5 milyon 37 min manat olub. Əhalinin gəlirləri 36 milyon 446 min manat, xərcləri 37 milyon 49 min manat, göstərilən pullu xidmətlər 4 milyon 603 min manat, adambaşına düşən aylıq gəlir 547,9 manat, orta aylıq əməkhaqqı isə 161 manat təşkil edib.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin 13 may 2002-ci il tarixli fərmanına əsasən cəbrayıllı məcburi köçkünlər üçün 2003-cü ildə Biləsuvar rayonu ərazisində 2598 evdən ibarət 6 qəsəbə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 1 iyul 2004-cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Qaçqınların və məcburi köçkünlərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması və məşğulluğunun artırılması üzrə Dövlət Proqramı"na uyğun olaraq həmin ərazidə əlavə 1858 evdən ibarət daha 5 qəsəbə yaradılıb və ümumilikdə bu 11 qəsəbədə müasir tipli hər biri 280 yerlik 11 məktəb, hər biri 50 yerlik 11 uşaq bağçası, 11 klub, 11 rabitə evi, 5 feldşer-mama məntəqəsi, 5 həkim ambulatoriyası, 11 qəsəbə əhalisinə xidmət göstərən 50 çarpayılıq 1 sahə xəstəxanası, qəsəbə nümayəndəlikləri üçün 11 inzibati bina, baytarlıq idarəsi üçün inzibati bina, 3 qəsəbədə yanğından mühafizə idarəsi üçün bina və 2011-ci ilin mart ayında rayon icra hakimiyyəti üçün ikimərtəbəli yeni inzibati bina tikilib istifadəyə verilib.

Dövlət proqramına uyğun olaraq Biləsuvar, Saatlı rayonlarında salınan yeni qəsəbələrdə və Bakı şəhərində tikilən hündürmərtəbəli binalarda 4466 cəbrayıllı köçkün ailəsi və ya ümumi rayon əhalisinin 30 faizi mənzillə təmin olunub, Bakı və Sumqayıt şəhərində 94 məskunlaşma obyektinin təmirindən sonra 3052 cəbrayıllı ailənin yaşayış şəraiti yaxşılaşıb.

Cəbrayıl Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Mahmud Quliyev görülən işlərdən danışarkən bir faktı xüsusi qeyd etdi: "Torpaqlarımızı erməni hərbi birləşmələrinin təcavüzündən müdafiə edərkən həlak olmuş Cəbrayıl şəhidlərinin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün bu il may ayının 20-də Biləsuvar rayonu ərazisindəki 3-4 saylı qəsəbə arasında "Şəhidlər abidə kompleksi"nin tikintisinə başlayıb, avqustun 5-də onu başa çatdırdıq. "Şəhidlər abidə kompleksi"nin tikinti altında olan ümumi ərazisi 3380 kvadratmetrdir. Erməni işğalçılarına qarşı mübarizədə həlak olan, itkin düşən hərbi qulluqçuların, hərbi xidmət vəzifəsini yerinə yetirən zaman vəfat edən əsgərlərin, polis işçilərinin, mülki şəxslərin 392 nəfərinin "Şəhidlər kompleksi"ndə lövhəsi vurulub. Onlardan 368 nəfəri rayonun, 24 nəfəri isə əslən Cəbrayıldan olub, Bakı, Sumqayıt və digər rayonlarda məskunlaşan həmyerlilərimizin övladlarıdır".

Artıq rayon əhalisi qəsəbələrdə pay torpaqlarında əkdiyi arpa və buğda sahələrində biçini başa çatdırıb, 2380 hektar taxıl sahəsindən 6892 ton məhsul əldə edib, məhsuldarlıq 29 sentnerdir. Bununla yanaşı, cari il üçün 870 hektarda yonca, 42 hektarda bostan-tərəvəz, 25 hektarda kartof, 21 hektarda şəkər çuğunduru, 12 hektar dənlik qarğıdalı, 60 hektarda yem üçün təkrar qarğıdalı əkilib. 25 hektar kartof sahəsində yığım başa çatıb, 414 ton məhsul əldə edilibdir. Hazırda bostan-tərəvəz sahələrindən 348 ton məhsul toplanıb, yığım davam edir. Bir sözlə, həyat davam edir, lakin bu həyatın davamı, ölkə başçısının dediyi kimi, doğma torpaqlarda olmalıdır: "Bu gün Azərbaycanın əsas problemi 20 faiz torpaqların Ermənistan tərəfindən işğalı və bunun nəticəsində bir milyondan çox qaçqın və məcburi köçkünün olmasıdır".

"Edəmən tərki, Füzuli..."

Cəbrayılla bir gündə işğal olunan Füzulidən danışarkən təkcə bir faktı demək kifayətdir: yalnız Azərbaycanın deyil, dünyanın ən qədim tarixə malik abidələrindən biri - Azıx mağarası Füzuli rayonu ərazisindədir. Azıx mağarası indinin özündə də analoqu olmayan ilk insan məskəni kimi bəşər sivilizasiyanı heyrətləndirməkdədir.

Qarabağ dağ silsiləsinin cənub ətəklərindən Araz çayına qədər düzənlik sahələri əhatə edən, Cəbrayıl, Xocavənd, Ağcabədi, Beyləqan rayonları ilə qonşu olan Füzulinin tarixi çox qədimlərə gedib çıxır.

Hələ 1827-ci ildən bu bölgə Qarabulaq adı ilə tanınıb. 1930-cu ildə sovet hakimiyyəti bir sıra yaşayış məntəqələrimizin adını dəyişdirdiyi vaxt Qarabulağı da "unutmadı". Bu dəfə onun adı "Qaryagin" rayonu oldu. Bu qondarma adı isə Qarabağın bu müqəddəs torpaqları 1959-cu ilə qədər daşımalı oldu.

İndiki adı isə böyük söz ustadı, Azərbaycan türk poeziyasının korifeyi Məhəmməd Füzuli ilə bağlıdır. Məhz M.Füzulinin anadan olmasının 400 illiyi şərəfinə onun adı dəyişdirilərək Füzuli rayonu adlandırıldı.

Rayon ərazisindəki Qaraköpəktəpə, Qarabulaq, Günəştəpə kurqanlarında, Quruçay sahillərində və digər yerlərdə aparılan tədqiqatlar bir daha təsdiqlədi ki, bu yerlər Azərbaycanın ulu, qədim tarixini öz sinəsində qoruyub saxlayan və dərin köklərə malik bir ərazidir.

Rayonun ərazisi 1386 kvadratkilometr, əhalisi 105 min nəfərdir. Rayonda iki şəhər, 75 kənd və digər yaşayış məntəqələri var. Bu yerlərdən axan Qusarçay, Köndələnçay, Qozluçay, Çərəkan çayı Araza tökülür.

İşğala qədər, yəni 23 avqust 1993-cü ilədək rayonda 70 kitabxana, 20 mədəniyyət evi, 45 klub, xalq və dövlət dram teatrları, 685 çarpayılıq 13 xəstəxana, 40 feldşer-mama məntəqəsi, vərəm və dəri-zöhrəvi xəstəlikləri dispanseri, 20 kinoqurğu, texnikum, 2 texniki peşə məktəbi, 38 məktəbəqədər müəssisə, 2 muzey, stadion, 65 kolxoz və sovxoz, 12 fermer təsərrüfatı və digər obyektlər var idi. Ümumilikdə, 190 mədəni-maarif müəssisəsi, 94 kənd və qəsəbə, 40-dan çox tarixi abidə işğala məruz qalıb.

1988-ci ildən başlayan erməni təcavüzünə qarşı barışmaz mübarizə aparan Füzuli sakinlərinin doğma torpaq uğrunda verdiyi itkiləri çoxdur. Müharibənin bu ərazidə əsas ağırlığını rayonun Yağlıvənd, Qacar, Divanallar, Yuxarı və Aşağı Veysəlli, Qaradağlı, Üçbulaq, Arış, Qoçəhmədli, Cuvarlı, Güzdək, Gorazıllı, Cəmilli, Dilağarda, Govşad, Xələfşə, Mollavəli kəndlərinin əhalisi çəkib.

Ümumi sahəsi 139 393 hektar olan Füzuli rayonunun qərbindəki 50 kənd - 125 368 hektar ərazisi ermənilərin işğalı altındadır.

1994-cü ildə rayonun işğaldan azad olunmuş ərazisində 13 qəsəbə və 20 kənd var. Qəsəbələrdən 12-si yeni salınıb və məcburi köçkün ailələri müvəqqəti olaraq burada yerləşdirilib. Hazırda ərazidə 51 min məcburi köçkün məskunlaşıb.

Araşdırmalara görə, Füzuli rayonunda ümumi ehtiyatları 58 858 min kubmetr mişar daşı istehsalına yararlı iki - Dövlətyarlı və Dilağar əhəngdaşı, kərpic-kirəmit istehsalına yararlı 11 211 min kubmetr ehtiyatlara malik Kürdmahmudlu gil, ehtiyatları 13 053 min kubmetr olan Quruçay qum-cınqıl qarışığı yataqları var.

Özünəməxsus təbiəti olan Füzuli rayonunun ərazisində yaşı 200 ildən 1400 ilə qədər olan 11 ədəd Şərq çinarı təbiət abidəsi kimi pasportlaşdırılmış və işğala qədər mühafizə olunub.

Vaxtilə məhsuldarlıq baxımından kənd təsərrüfatına yararlı boz, şabalıdı, boz-qəhvəyi torpaq sahələri olan rayonda taxılçılıq, heyvandarlıq, üzümçülük, qoyunçuluq, quşçuluq, baramaçılıq geniş inkişaf etmişdi. Kənd təsərrüfatı ilə yanaşı, rayonda tikinti tresti, 6 nəqliyyat təşkilatı, 13 sənaye müəssisəsi və s. fəaliyyət göstərirdi.

Bu gün işğaldan azad olan ərazilərdə yenə təsərrüfat və quruculuq işləri davam edir. Uçurulan evlər, dağılan yollar bərpa edilib qaydaya salınır. Amma Füzulinin sağalmayan yaraları da var. Onun bu savaşlarda 1100-dən çox şəhid və itkini, 113 girovu, 1450 nəfər müxtəlif dərəcəli əlili var. Erməni təcavüzü nəticəsində 36 361 nəfər uşaq zərər çəkib, onlardan 155-i yetim qalıb.

Vətənimizin bu dilbər guşələrinin azadlıq günü isə hələ qabaqdadır. Onu Füzuli babamız demiş heç nə əvəz edə bilməz:

Edəmən tərki, Füzuli, səri-kuyin yarın

Vətənimdir, Vətənimdir, Vətənim.

Bəxtiyar QARACA

Azərbaycan.- 2012.- 23 avqust.- S. 4.