Kiçik və orta sahibkarlığın ÜDM-də payı

Vüqar Bayramov: "Qeyri-neft sektorunun, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına ehtiyac var"

Mərkəzi və Şərqi Avropa, hətta digər MDB ölkələri ilə müqayisədə Azərbaycanda kiçik və orta sahibkarlığın payının birmənalı şəkildə az olması müşahidə olunur. Müsahibimiz İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzinin rəhbəri Vüqar Bayramov bunun obeyktiv və subyektiv səbəblərini açıqlayır.

- Ölkə iqtisadiyyatında, Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) istehsalında kiçik və orta sahibkarlığın payı yetərlidirmi?

- Ümumiyyətlə, ÜDM-də kiçik və orta sahibkarlığın payı azdır. Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrini, hətta digər MDB ölkələrini müqayisədə kiçik və orta sahibkarlığın payının birmənalı şəkildə az olması müşahidə olunur. Bunlarınsa həm obyektiv, həm də subyektiv səbəbləri var. Obyektiv səbəb onunla bağlıdır ki, Azərbaycan neft ölkəsidir və buna görə də ÜDM-də neftin payı kifayət qədər çoxdur. Neftin payı çox olduğu üçün neft sektorunda daha çox iri şirkətlərin fəaliyyət göstərdiyini nəzərə alsaq, ÜDM-də iri sahibkarlığın payı daha çoxdur. Təbii ki, neft sektorunun payının çox olması kiçik və orta sahibkarlığın payına təsir göstərir. Bu, Azərbaycan iqtisadiyyatının xarakterindən doğan səbəbdir. Digər səbəb isə onunla bağlıdır ki, Azərbaycanda bütövlükdə əsas ağırlıq prioritet olaraq neft sektorunun üzərinə yönəldilib. O baxımdan neft sektorunda kiçik, orta, iri sahibkarlıq subyektləri bir-birindən fərqləndirilmir. Təbii ki, neft sektorunun inkişafı prioritet olsa belə, qeyri-neft sektorunun, kiçik, orta sahibkarlığın inkişafına ehtiyac var. Nəzərə almaq lazımdır ki, kiçik, orta sahibkarlığın iqtisadiyyat üçün iri sahibkarlıqla müqayisədə kifayət qədər müsbət təsirləri, böyük üstünlükləri var. Son illər kiçik, orta sahibkarlığın ÜDM-dəki payında artımlar var. Bu onunla bağlıdır ki, iri şirkətlər, iri sektorlar bəzi xidmətləri kiçik və orta sahibkarlara verirlər. Məsələn, neft sektorunda çalışan bir şirkət, məsələn bp, o cümlədən Dövlət Neft Şirkəti öz xidmətlərinin, sifarişlərinin bir qismini kiçik, orta sahibkarlara verirlər. bp-nin kiçik, orta sahibkarlığın inkişafı ilə bağlı xüsusi təsir proqramı var. O baxımdan ÜDM-də son illər kiçik, orta sahibkarlığın payında artımlar müşahidə edilir. Amma bununla belə təbii ki, hələlik kiçik, orta sahibkarlığın ÜDM-dəki payı arzuolunan səviyyədə deyil.

- Sizcə, kiçik və orta sahibkarların maliyyə qaynaqlarına çıxış imkanları qənaətbəxşdirmi?

- Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafı ilə bağlı İqtisadi İnkişaf Nazirliyində Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu yaradılıb. İl ərzində bu fond təxminən 130 milyon manat vəsaiti kiçik və orta sahibkarlara paylayır. Bu fondun yaradılması və fəaliyyət göstərməsi təbii ki, müsbət haldır. Amma biz fondun verdiyi kreditlərin strukturuna diqqət yetirsək, görərik ki, bu kreditlərin heç də hamısı kiçik və orta sahibkarlara çatmır. Fondun kreditlərinin strukturunda iri kreditlərin sayı kifayət qədər çoxdur. Elə kreditlər var ki, onların sayı 3-4 milyon manatdır. Aydındır ki, kiçik və orta sahibkarlar bu məbləğdə krediti götürüb istifadə etmək imkanına malik deyillər. Çünki onların bu vəsaitləri idarə etmək imkanları yetərincə deyil. Bu ondan xəbər verir ki, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu vəsaitləri yalnız kiçik və orta sahibkarlara deyil, eyni zamanda iri sahibkarlara yönəldir ki, bu da kiçik, orta müəssisələrin bu vəsaitlərdən istifadə etmək imkanlarını müəyyən qədər məhdudlaşdırır. İkincisi, birmənalı şəkildə Azərbaycanda Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu ABŞ-da və Rusiyada olduğu kimi, Kiçik və Orta Sahibkarlara Dəstək Fondu ilə əvəz olunmalıdır və bu fond yalnız kiçik və orta sahibkarlara dəstək verməlidir. Digər tərəfdən nəzərə alsaq ki, kiçik və orta sahibkarlıqla bağlı Beynəlxalq İnkişaf və Əməkdaşlıq Təşkilatının xüsusi prinsipləri var, o prinsiplərdən biri də məhz kiçik və orta sahibkarlığa başlanğıc kreditlərin verilməsidir. Azərbaycanda başlanğıc kreditləri yoxdur. Bu başlanğıc kreditləri o anlama gəlir ki, elə sahibkarlar var ki, onların sahibkarlıq təşəbbüsləri, fikirləri var, amma vəsaitləri yoxdur. Onlar bu təşəbbüsləri reallaşdırmaq istəyirlər. Amma eyni zamanda onların kredit almaları üçün girov təklif etmək imkanları da yoxdur. Həmin sahibkarlara başlanğıc kreditlərin verilməsinə ehtiyac var. Bu sistemin Azərbaycanda tətbiqi olduqca vacibdir. İlkin fəaliyyətə başlamaq istəyən sahibkarlar bu cür kreditlərdən yararlana bilmirlər. Çünki bu gün Azərbaycanda Milli Fond daxil olmaqla heç bir maliyyə qurumu sahibkarala girov olmadan kredit vermir. ABŞ-da bu istiqamətdə sahibkarlara kömək üçün Kiçik Sahibkarlıq İdarəsi xəttilə 15 cür kreditlər təklif olunur. Təbii ki, Azərbaycanda Sahibkarlara Kömək Milli Fondunun fəaliyyət göstərməsi müsbət haldır, amma təəssüf ki, onların vəsaitinin heç də hamısı kiçik və orta sahibkarlara ünvanlanmır.

- Azərbaycanda sahibkarların güzəştli maliyyələşmə mexanizmi mövcuddur. Necə fikirləşirsiniz, daha çox hansı sahələrə güzəştli kredit verilməlidir?

- Güzəştli kreditlər verilən zaman konkret sektorların müəyyənləşdirilməsi üçün müqayisəli üstünlüyə malik olan sektorlar müəyyənləşdirilməlidir. Söhbət ondan gedir ki, Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun inkişafı prioritet istiqamətdir. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, qeyri-neft sektoru ümumi bir anlayışdır və birmənalı şəkildə bu ümumi anlayışın tərkibində məhz konkret istiqamətlərin, sektorların seçilməsinə və seçilmiş konkret sektorlara görə güzəştli kreditlərin təklif edilməsinə ehtiyac var. Müqayisəli üstünlüyə malik olan sektorların seçilməsi ona görə vacibdir ki, bu üstünlük məhz həmin sektorların ixrac qabiliyyətinin artırılması üçün lazımdır. Azərbaycanda ixrac potensialı olan qeyri-neft sektorunda sahələr var. Bunlar yüngül sənaye sektorudur, yeyinti və ərzaq sektorudur. Bu sektorların öz mallarını qonşu ölkələrə ixrac etmək imkanları var. Bu iki sektorun - yüngül sənaye, eləcə də yeyinti, ərzaq sektorunun daha güzəştli kreditlərlə dəstəklənməsinə ehtiyac var. Aqrar sektora da güzəştli kreditlərin verilməsi vacibdir. Aqrar sektora verilən kreditlər subsidiya olmalıdır, bunlar kredit olmamalıdır. Yəni aqrar sektor digər həm inkişaf etmiş, həm inkişaf etməkdə olan ölkələr kimi məhz subsidiyalardan istifadə etməlidir. Yəni bu, güzəştli kredit olmamalıdır, bu, dövlət büdcəsindən əvəzsiz verilən yardım olmalıdır. Ona görə də aqrar sektor birmənalı şəkildə subsidiya almalıdır. Əks halda yerli aqrar məhsulların daxili bazarda belə rəqabət aparmaq imkanları xeyli məhdudlaşacaq. Amma bütün hallarda müqayisəli üstünlüyə malik olan sektorların güzəştli kreditlər vasitəsilə dəstəklənməsi vacibdir.

- Azərbaycanda bəzi sahələrdə vergi güzəştləri tətbiq olunur. Sizcə, vergi güzəştlərinin iqtisadi səmərəsi olurmu?

- Bütövlükdə Azərbaycanda vergi güzəştləri sektorlar üzrə müəyyənləşdirilmir. Azərbaycanda vergi güzəştləri hüquqi şəxsin və fiziki şəxsin dövriyyəsinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir. Azrbaycanda bildiyiniz kimi, sadələşdirilmiş vergi sistemi tətbiq olunur. Sadələşdirilmiş vergi sisteminə görə Bakı şəhərində kiçik və orta sahibkarlar 4 faizlə vergi ödəyirlər, regionlarda bu rəqəm 2 faizdir. Təbii ki, sadələşdirilmiş vergi sisteminin tətbiqi müsbət haldır. Sadələşdirilmiş vergi sistemi birmənalı şəkildə kiçik və orta sahibkarları ən azı əlavə dəyər vergisi verməkdən azad edir, onların bir vergi ödəməsinə gətirib çıxarır. O baxımdan təbii ki, bu, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafını stimullaşdıran amillərdən biridir. Amma eyni zamanda Azərbaycanda bu güzəştlərlə kiçik və orta sahibkarlıq anlayışı arasında bir ziddiyyət var. Belə ki, güzəştlər Vergi Məcəlləsinə əsasən müəyyənləşdirilmiş dövriyyə əsasında - hüquqi şəxslər üçün 150 min manat, fiziki şəxslər üçün 90 min manat müəyyənləşdirilir. Amma kiçik və orta sahibkarlığın dövriyyə ilə bağlı standartları Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyənləşdirilir. Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyənləşdirilən standartlarla Vergilər Nazirliyinin müəyyənləşdirdiyi standartlar arasında fərq var. Ona görə də birmənalı şəkildə bu standartların, yəni dövriyyə ilə bağlı meyarların bir-birinə uyğunlaşdırılması vacibdir ki, məhz sadələşdirilmiş vergi, yəni ƏDV ödəmədən olan dövriyyə birmənalı şəkildə kiçik və orta sahibkarların hamısına şamil edilsin.

- Sizcə, Azərbaycanda sahibkarların hüquqlarının qorunması ilə bağlı yeni qanunlara və yaxud da qüvvədə olan qanunlara əlavə və düzəlişlər edilməsinə ehtiyac varmı?

- Təbii ki, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi vacibdir. Məsələn, Rəqabət Məcəlləsinin qəbuluna ehtiyac var. Azərbaycanda Rəqabət Məcəlləsi layihəsi xeyli müddətdir ki, müzakirə olunur, amma bu günədək bu məcəllənin qəbulu həyata keçirilməyib. Rəqabət Məcəlləsinin qəbulu ona görə vacibdir ki, məhz bu sənəd biznes sektorunda rəqabətin müdafiəsini həyata keçirəcək. Gürcüstanda Rəqabət Məcəlləsi ilə yanaşı Rəqabətin Müdafiəsi Agentliyi var. Bu agentlik istehlak bazarında, ölkə iqtisadiyyatında rəqabətin müdafiə olunmasını həyata keçirir. Azərbaycanda da eyni sistemin tətbiqinə ehtiyac var. Təbii ki, Rəqabət Məcəlləsinin qəbulu olduqca əhəmiyyətlidir. Nəzərə alsaq ki, bir sıra sektorlarda həm təbii, həm süni inhisarlar var, ona görə də Rəqabət Məcəlləsinin qəbuluna ehtiyac var. İkincisi, bir sıra qanunvericilik aktlarının təkmilləşdirilməsi vacibdir. Azərbaycanda lisenziyaların sayının azaldılmasına ehtiyac var. Azərbaycanda lisenziyaların sayı sektorlar üzrə birləşdirilməlidir. Məsələn, nəqliyyat sistemində hər istiqamət üzrə - hava, su, digər istiqamətlər üzrə ayrı-ayrı lisenziyalar tələb olunur. Turizm sektorunda da elədir. Baxmayaraq ki, bunlar eyni sektor üzrəistiqamətlərdi, amma tələb olunan lisenziyalar fərqlidir. Bu sektorlar üzrə vahid lisenziyaların tətbiqinə ehtiyac var. Təəssüf ki, bu qəbul edilmir. O baxımdan təbii ki, birmənalı şəkildə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, sahibkarlıq fəaliyyətini stimullaşdıran, bürokratik əngəllərin azaldılması, sahibkarlıq fəaliyyətinə müdaxilələrin azaldılması, inhisarçılığa qarşı mübarizənin gücləndirilməsini nəzərdə tutan qanunvericilik aktlarının qəbulu və bu boşluqların aradan qadırılmasına ehtiyac var. Bu təkmilləşmə birmənalı şəkildə sahibkarlıq fəaliyyətinin müdafiəsini nəzərdə tutmalıdır.

- Hazırda Milli Məclisdə olan Rəqabət Məcəlləsi layihəsi sahibkarlara rəqabət mühiti yaradırmı?

- Azərbaycanda iki oxunuşdan keçmiş Rəqabət Məcəlləsi praktik olaraq normal qiymətləndirilə bilər. Məcəllə bu şəkildə qəbul olunarsa və qəbul olunduqdan sonra onun tam icrasına nail olmaq mümkün olarsa, təbii ki, bu sahibkarlığın inkişafını stimullaşdıran əsas qanunvericilik aktlarından biri olacaq və sahibkarlığın inkişafına müsbət təsirini göstərəcək. Baxmayaraq ki, Məcəllə ilə tanışlıq bundan xəbər verir ki, Rusiyanın qanunvericilik aktlarından istifadə olunur, bütün hallarda Rəqabət Məcəlləsi müsbət qiymətləndirilə bilər. Amma problem ondan ibarətdir ki, sənədin qəbulu yubanır və sənədin uzun müddət parlamentdə qalması narahat doğuran məqamlardandır.

Aqil ASLAN

Ekspress.- 2012.- 29 avqust.- S. 9.