Ehtiramla anılanlar

Azərbaycan mədəniyyət tarixində görkəmli yer tutan, həyatını milli teatrın tərəqqisinə həsr edən, çoxcəhətli yaradıcılığı ilə həmkarlarından seçilən Mirmahmud Mirələkbər oğlu Kazımovski istedadlı aktyor olmaqla yanaşı, görkəmli pedaqoq, dramaturq və rejissor idi. Ötən əsrin əvvəllərində işıq üzü görən qəzetlərdə onun adı Hüseyn Ərəblinski ilə yanaşı çəkilib. Bu da səbəbsiz deyildir. Anadan olmasının 130 ili tamamlanan Mirmahmud Kazımovski həm aktyorluq, həm də rejissorluq fəaliyyətinə məhz yaxın dostu Hüseyn Ərəblinski ilə birgə başlamışdı. Onlar həm də Azərbaycan teatrının ilk peşəkar aktyorları olmaq missiyasını da şərəflə yerinə yetiriblər.

Mirmahmud Kazımovski 1882-ci ildə Bakıda anadan olub. Ağır seyid nəslindən olan atası Mirələkbər kişi dövrünün gözüaçıq, geniş dünyagörüşünə malik, elmə, maarifə meyilli, teatrı, sənəti sevən bir şəxsiyyət idi. Bu səbəbdən də o, oğlunu oxutmaq, ona savad, təhsil vermək niyyətində olub. Maraqlıdır ki, Mirmahmud təhsil illərində Hüseyn Xələfovla (sonradan Ərəblinski) tanış olub və birlikdə təhsil alıblar. Elə məktəb illərində də dram dərnəklərinə gedərək bir sıra tamaşalarda epizodik rollar yaradıblar. Böyük sənətə gedən yolun ilk pilləsində başlanan tanışlıq son nəticədə sarsılmaz dostluğa, əqidə birliyinə, sənət ünsiyyətinə çevrilib.

Nəriman Nərimanovun yaxından köməyi və iştirakı ilə 1921-ci ilin noyabr ayında Bakıda "Tənqid və təbliğ" teatrı açıldı. O dövrdə "Kommunist" qəzetində belə bir məlumat da dərc edilmişdi: "Tənqid-təbliğ" teatrı Şərq teatrı həyatında yeni bir dövrün başlanğıcı olacaqdır". Bütün Şərqdə formaca yeganə teatr olan "Tənqid və təbliğ", təbii ki, ictimai həyatın tələblərindən doğmuşdu və müəyyən siyasi məqsədlərə xidmət edirdi: öz işini sovet ideologiyasına uyğun qurmuşdu. Amma buna baxmayaraq, teatr həyatında yeni bir səhifə idi. Bir sıra dramaturqlar, aktyorlar burada özlərinin birliyini tapdılar. Eyni məram ətrafında birləşdilər. Mədəni tərəqqi naminə mübarizə yolunu seçən sənətkarlar arasında Mirmahmud Kazımovski də var idi. Bu müqtədir aktyor teatrı ayna kimi dəyərləndirirdi. Xalqın gözünü açmaq üçün səhnədə satirik pyeslərin tamaşaya qoyulmasına xüsusi əhəmiyyət verirdi. Həmin illərdə S.S.Axundovun, C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin və başqa dramaturqların əsərləri tamaşaya qoyulurdu.

Xatirələrinin birində aktyorluğu və səhnəni canından artıq sevdiyini, sənəti ilə fəxr etdiyini dilə gətirən M.Kazımovski yazırdı: "Mən elə bilirəm ki, hər hansı rolda oynayırsansa, oyna. Həm rolun bütün məziyyətlərini, həm də daxili aləmini tamaşaçıya göstərməyə çalışmalısan; sünilik roldan deyil, o rolu oynayan artistin ona tapşırılan rolu tam qavraya bilməməsindən doğur".

Unudulmaz aktyor Qoqolun "Müfəttiş"ində Filippoviç, Nəcəf bəy Vəzirovun "Pəhləvani zəmanə"sində Cahangir bəy, "Müsibəti-Fəxrəddin" faciəsində Əhməd, Şəmsəddin Saminin "Gavə"sində zabit və kəndli rollarında, eləcə də bir sıra Qərbi Avropa dramaturqlarının əsərlərində uğurla çıxış etmişdir. Mütəxəssislərin fikrincə, Mirmahmud Kazımovskinin yaratdığı obrazlar arasında V.Şeksprin "Otello" faciəsindəki rolu xüsusi yer tutur. O dövrün mətbuatında da bu barədə yazıblar: "Mirmahmud Kazımovskinin öz fəaliyyət meydanı, öz aktyor üslubu vardı. O, rola elə bağlanırdı ki, ətrafda heç nəyi görmürdü. Obrazını unikal təqdim etmək üçün var qüvvəsini əsirgəmirdi. O, bütün qüvvəsi ilə çalışırdı. Sanki səhnədəki aktyor deyil, ecazkar bir qüvvənin qeyri-adi çıxışları eşidilirdi". Bütün ömrü boyu libasını geydiyi, duyğu və düşüncələrini ürəyindən keçirdiyi, monoloqunu əzbərlədiyi rolu içinə çəkməyi bacardığından Mirmahmud Kazımovski Azərbaycan səhnəsinin ən təbii və sevilən aktyorlarından biri olub. Bu məziyyətinə görə də "Səhnə mənim müqəddəs məbədgahımdır" söyləyən M.Kazımovskinin səmimiyyətinə inanmamaq olmur. Hətta bir müddət nadanların ucbatından teatrdan uzaqlaşdırılan Mirmahmud Kazımovski inadla şər üzərində mübarizə aparmışdı. Səhnəyə o qədər bağlı idi ki... Hətta danışırlar ki, həmin dövrlərdə Mirmahmud Kazımovski səhər ertədən evdən çıxar, həsrət qaldığı teatr binasının ətrafında dolanarmış. O, Azərbaycan səhnəsinin fədakarlarından idi. Görkəmli sənətşünas Cəfər Cəfərov bu unudulmaz aktyor barəsində yazırdı: "Teatrda əsasən o adamlar qalır ki, onların adı hər bir zaman teatr aləmində ehtiramla çəkilir. Mirmahmud Kazımovski məhz belə insanlardandır".

Mirmahmud Kazımovski böyük maarifpərvər, milli mətbuatımızın banisi Həsən bəy Zərdabinin yaxın dostlarından biri olub. Onunla çiyin-çiyinə çalışan M.Kazımovski bu millət fədaisinin ölümündən sonra da bir müddət Zərdabinin ideyalarını təbliğ edib. O, təkcə aktyor deyildi, həm də ədəbi yaradıcılıqla məşğul olurdu. Bir tərəfdə xalqın maariflənməsi yolunda çalışır, müəllimlik edir, əlindən gələni əsirgəmir, digər tərəfdə də səhnə üçün müxtəlif həcmli əsərlər yazırdı. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda Mirmahmud Kazımovskinin xeyli səhnə əsəri saxlanılır. Öz zəmanəsinin çirkinliklərini qamçılayan bu sənətkarın əsərlərinin çoxu köhnəliyə, savadsızlığa, nadanlığa qarşı kəskin mübarizəyə həsr olunmuşdur. Sənətşünas İnqilab Kərimov yazırdı: "Əsərlərindəki tiplər köhnəliklə yeniliyin, tənəzzüllə tərəqqinin, avamlıqla maarifin mübarizəsini özündə əks etdirirdi. Bu əsərlər janrından asılı olmayaraq fikir və məqsəd aydınlığına malik idi. Əsərlər boyu mövhumatın, cəhalətin pəncəsi altında inləyən fırıldaqçılara, dələduzlara inanan avam insanları ayıltmaq, mübarizəyə səsləmək məqsədi güdürdü".

Mirmahmud Kazımovskinin əsərlərinin əksəriyyəti, məsələn, "Vurhavur", "Daşım-daşım", "Vəfasız məşuqə", "Molla Cəbi", "Səməd bəy", "Həmişəri mənzili", "Qadın və zülm", "Əyalət divanı" və s. dəfələrlə tamaşaya qoyularaq rəğbətlə qarşılanmışdır. Hətta bəzi əsərləri Orta Asiyanın bir çox şəhərlərində tamaşaçı məhəbbətinə səbəb olmuşdur. Bir maraqlı fakt da var ki, M.Kazımovskidən yadigar qalan - əli ilə yazdığı tərcümeyi-halından (rus dilində) bəlli olur ki, o, opera teatrı üçün dörd operetta, dram teatrı üçün isə "Kəndxuda", "Nadanlar", "Uşaqlar mənimdir" pyeslərini də yazmışdır.

Mirmahmud Kazımovskinin həm də çox gözəl səsi olub. Araşdırmalar göstərir ki, o, qadın rollarının mahir ifaçısı kimi də fəaliyyət göstərib. Üzeyir Hacıbəylinin "Leyli və Məcnun" operasında M.Kazımovski Leylinin anasını yaratmış, eləcə də altıncı, yeddinci ərəb rollarında çıxış etmişdir. Bu, aktyor üçün ən vacibi teatrın, mədəniyyətin inkişafına nail olmaq, xalqın maariflənməsi yolunda hər cür çətin, amma şərəfli mübarizədə qələbə qazanmaq, bir sözlə, bu sahəyə can-dildən xidmət etmək idi. Ona görə də hansı sahədə boşluq hiss edilirdisə, Mirmahmud Kazımovski orada idi. O, baş rol da oynayırdı, epizodik də, kişi obrazı da yaradırdı, qadın rolu da. Əsər də tamaşaya qoyurdu, özü də yazırdı - bütün bunların hamısını bir mərama yönəldirdi: insanlar cəhalətdən, avamlıqdan xilas edilsin. 1917-ci ildə qələmə aldığı şeirində öz daxili portretini, əqidəsini görün necə dürüst ifadə edib:

Eyləyin hümmət, yatmayın,

Eyləyin mürvət, yatmayın.

Eyləyin ibrət, yatmayın,

Eyləyin qeyrət, yatmayın!

Çoxcəhətli yaradıcılığa malik olan Mirmahmud Kazımovski həm də Azərbaycanda idmana aid yazılmış ilk dərsliyin müəllifidir. Ötən əsrin 20-30-cu illərində orta məktəb üçün nəzərdə tutulmuş bu kitabda 200-ə yaxın şəkil olub. Maraqlıdır ki, müəllif bu dərslikdəki şəkillərin (yəqin ki, rəsmlərin - F.X.), demək olar ki, hamısını özü çəkib.

Ömrünün 42 ilini Azərbaycan səhnəsinə bağlayan M.Kazımovski, eyni zamanda, bir sıra tamaşaların rejissoru olub. Onda rejissor və pedaqoq istedadı üzvi surətdə birləşirdi. O, çətin bir şəraitdə çalışırdı. Buna görə də insanların maariflənməsində teatrın roluna böyük əhəmiyyət verirdi. Bir rejissor kimi çalışırdı ki, əsər tamaşaya hazırlanarkən hər bir aktyorda səhnəyə hədsiz məhəbbət hissi tərbiyə olunsun. "İnsan sevməsə, sevdirə bilməz", - deyirdi.

Mirmahmud Kazımovski zülmətdə parlayan bir ulduz idi. Bu ulduzun şəfəqləri mədəniyyətin müxtəlif sahələrinə nur ələyirdi. Bəzən onu necə təqdim etməkdə də çətinlik çəkirsən: aktyor, rejissor, şair, dramaturq, nasir, dərslik müəllifi, tərcüməçi, pedaqoq, rəssam və nəhayət, əsl vətəndaş! Hansı sahəyə üz tutsaydı, Mirmahmud Kaızmovski zirvələr fəth edərdi. Bütün bunlarla bərabər teatr onun məbədi idi. Gah aktyor, gah rejissor, gah da dramaturq kimi səhnədə özü və sözü görünərdi. 1911-ci ildə "Müsibəti-Fəxrəddin" dramına verdiyi quruluş çox uğurlu oldu. Baş rolu Sidqi Ruhulla oynamışdı. Elə qastrol tamaşalarının çoxunda da M.Kazımovski həm aktyor, həm də rejissor kimi fəaliyyət göstərirdi. Araşdırmalardan da bəllidir ki, müəllifi olduğu pyeslərinin hamısını özü tamaşaya hazırlayırdı - rejissorluq da edirdi, aktyorluq da. 1964-cü ildə Moskvada nəşr olunan "Teatr ensiklopediyası"nda onun barəsində belə bir məlumat verilib: "M.M.Kazımovski görkəmli aktyor, teatr xadimi və dramaturq idi. O, 1906-cı ildə yaradılmış Bakı müsəlman teatrının ilk üzvlərindən və təşkilatçılarından biri olmuşdur. Azərbaycanda qadınlardan ibarət aktyor heyəti olmadığı bir zamanda Kazımovski qadın rollarında da çıxış etmişdir".

Azərbaycan kino sənətinin inkişafında da fədakarlıqla çalışaraq adını bu sahənin ilkinləri sırasına yazıb. Filmoqrafiyada bu unudulmaz rejissorun çəkdiyi beş filmin adı var: "Neft və milyonlar səltənətində", "Bismillah", "Bakılılar", "Kəndlilər", "Sovqat".

1940-cı ildə 58 yaşında dünyasını dəyişən Mirmahmud Kazımovski teatr tarixində görkəmli yer tutan səhnə xadimlərindən biri idi. 1897-ci ildən səhnəyə qədəm qoyan və Azərbaycanda teatrın yaradılmasında böyük əməyi olan bu unudulmaz şəxsiyyət əməkdar artist fəxri adına da layiq görülmüşdür. Ondan yadigar qalan əmanətlər çoxdur. Ən başlıcası o, mədəniyyət tariximizdə adını əbədi həkk etdirib. Əsərləri, dramları qalıb. Oğlu Rauf Kazımovski atasının yolunu ləyaqətlə davam etdirərək Azərbaycanda ilk radio və televiziya rejissoru kimi ad qazandı. Hazırladığı "O olmasın, bu olsun" tamaşası radionun Qızıl Fonduna daxil oldu. Televiziya üçün 1958-ci ildə "Leyli və Məcnun" tamaşasını hazırlayıb. Çəkdiyi yeddi film Azərbaycan kino sənətinin yeni qanadlarını təşkil etdi. Xüsusilə də "General" filmi tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. Bu gün də həmin ekran əsərinə maraqla baxılır. Təəssüf ki, bu istedadlı rejissor cəmi 48 il yaşayıb.

Ailə şəcərəsinin başqa üzvləri də babadan, atadan gələn yolu həvəslə davam etdirdilər. Mirmahmudun nəvəsi, Raufun oğlu Ələkbər Kazımovski televiziya filmlərinin yaradılmasında bu gün də səmərəli fəaliyyət göstərir. Kino sənətinin inkişafında göstərdiyi xidmətə görə 2006-cı ildə əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülən Ələkbər Kazımovski 15-dən artıq televiziya filminə rejissorluq edib. Azərbaycan televiziyası vasitəsilə tez-tez nümayiş etdirilən bu filmlər həmişə maraqla seyr edilir.

Bir nəslin belə ardıcıllıqla Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında göstərdiyi xidmətin mükəmməl və səmərəli şəkildə davam etməsi bünövrənin möhkəmliyindən xəbər verir. Bir zaman zülmətdə parlayan, minbir çətinliklərə sinə gərən Mirmahmud Kazımovskinin nəvələri, ardıcılları, tələbələri indi müstəqil Azərbaycanın azad, bəxtəvər sənətkarları kimi yaşayıb-yaradırlar...

Flora XƏLİLZADƏ,

Azərbaycan.-2012.- 4 dekabr.- S.7.