Milli statistika məlumatları ilə beynəlxalq təşkilatların

məlumatlarıarasında niyə bəzən uyğunluq olmur

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra bir çox beynəlxalq təşkilatların tamhüquqlu üzvü olmuş və bununla əlaqədar müəyyən öhdəliklər qəbul etmişdir. Onlardan biri də ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı və dünya birliyinə inteqrasiyası ilə bağlı müxtəlif statistik məlumatların hazırlanaraq təqdim edilməsidir. Məhz bu səbəbdən Dövlət Statistika Komitəsinin fəaliyyətinin ən mühüm istiqamətlərindən birini beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq təşkil edir.

Beynəlxalq təşkilatlar öz fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun bütün ölkələrin statistika orqanlarından, o cümlədən Azərbaycandan məlumat toplayırlar. Hər il Dövlət Statistika Komitəsinə müxtəlif beynəlxalq təşkilatlardan 30-a qədər irihəcmli sorğu daxil olur və onlar dəqiq, dürüst cavablandırılır. Bu, çox əməktutumlu və məsuliyyətli işdir. Tələb olunan məlumatların bir qismi isə Dövlət Statistika Komitəsinin fəaliyyət sahəsinə aid olmadığı üçün və sorğulara maksimal dərəcədə dolğun cavab vermək məqsədilə ölkəmizdə rəsmi statistikanı təmsil edən digər təşkilatlara, inzibati məlumat mənbəyi sahiblərinə müraciətlər olunur və əlavə tədbirlər görülür.

Sorğuların tam və düzgün cavablandırılması üçün statistiklər əllərindən gələni əsirgəmirlər. Bununla əlaqədar milli statistika orqanlarının istək və cəhdləri başa düşüləndir və tərifəlayiqdir, çünki hər bir demokratik ölkə özü haqqında beynəlxalq səviyyədə ətraflı məlumatın olmasında maraqlıdır. Bu, beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə, ölkəyə xarici investisiyaların cəlb edilməsinə şərait yaradır, açıqlıq və şəffaflıq göstəricisi olmaqla ölkənin mütərəqqi imicinin formalaşdırılmasına xidmət edir. Bununla yanaşı, sorğuların cavablandırılma səviyyəsi ölkədə statistikanın inkişafı səviyyəsindən də xəbər verir.

Bundan əlavə, sorğularda təmsil olunan göstəricilər bir növ nümunə, etalon rolunu oynayan beynəlxalq statistik standartların tələblərinə əsaslanır ki, bu standartların tətbiqi ilə də Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini əldə etdiyi andan fəal məşğul olur. Bəzi hallarda sorğu vərəqələrində tələb olunan bütün göstəricilər üzrə məlumatların tam doldurulması mümkün olmur. Lakin bu, hadisə və ya prosesin ölkədə baş vermədiyinə görə deyil, həmin statistika müşahidəsinin və zəruri məlumatların işlənməsinin bu və ya digər səbəbdən hələ ki təşkil olunmadığına görə baş verir. Belə olan halda Dövlət Statistika Komitəsinin aidiyyəti şöbəsi qarşısında məsələnin öyrənilməsi və çatışmayan məlumatların əldə edilməsi üçün lazımi tədbirlərin həyata keçirilməsi vəzifəsi qoyulur.

Beləliklə, beynəlxalq təşkilatların sorğularının təmin edilməsinə Dövlət Statistika Komitəsi xeyli maliyyə, əmək və inzibati resurslar cəlb edir. Məqsəd beynəlxalq təşkilatların informasiya bazalarında ölkənin mümkün qədər dolğun təmsil olunmasını təmin etməkdən ibarətdir. Xarici investorlar qərar qəbul edərkən məhz bu məlumatları rəhbər tuturlar, reytinq agentlikləri bu məlumatlara əsaslanırlar. BMT-nin İnkişaf Proqramı (UNDP) da onlardan istifadə edərək hər il İnsan İnkişafına dair hazırladığı hesabatda ölkələri sıralayır, beynəlxalq təşkilatların (DB, BVF və s.) özləri də ölkələr üzrə proqnozlar verərkən elə bu məlumatları götürürlər. Göründüyü kimi, ölkə üçün bu məlumatların vacibliyi şübhəsizdir.

Beləliklə, xeyli səylər göstərib, beynəlxalq təşkilatların sorğularını cavablandırıb onlara göndərdikdən sonra biz tam əmin oluruq ki, məlumatlarımız beynəlxalq təşkilatların məlumat bazalarına gecikdirilmədən, bizim cavablandırdığımız kimi daxil ediləcək və həmin məlumat bazalarından istifadə edənlər ölkəmiz haqqında informasiya ilə vaxtında təmin ediləcəklər.

Lakin həqiqətdə bu belədirmi? Təəssüf ki, yox. Bəzən ayrı-ayrı beynəlxalq təşkilatların məlumat bazalarında çoxsaylı uyğunsuzluqlarla rastlaşanda çox məyus olduq.

Anlaşılmazlıqlar insan inkişafı haqqında BMT-nin İnkişaf Proqramı tərəfindən 2011-ci ilin sonunda açıqlanan hesabatından başladı. 2010-cu ildə dünya ölkələri arasında 67-ci yerdə olan Azərbaycan 2011-ci ildə birdən-birə 91-ci yerə endi. Məlumatların təhlili göstərdi ki, səhv "təhsilin orta müddəti" göstəricisi üzrə baş vermişdir. Müraciətlərimiz və yazışmalar nəticəsində UNDP öz səhvini etiraf etmiş, üzr istəmiş və Azərbaycan üzrə indeksin yenidən hesablanması nəticəsində ölkəmiz reytinqin 76-cı yerində qərarlaşmışdır.

Bu hadisə rəsmi milli statistika məlumatları və digər beynəlxalq təşkilatların elektron məlumat bazalarında ölkəmizə aid olan məlumatlar arasında uyğunluq monitorinqinin keçirilməsinə səbəb oldu. Nəticələr isə gözlənilməz və məyusedici oldu. Monitorinq nəticəsində 10 beynəlxalq təşkilat - Beynəlxalq Valyuta Fondu, Dünya Bankı, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, Avrostat, BMT-nin İnkişaf Proqramı, BMT-nin Statistika Departamenti, BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət üzrə Təşkilatı, BMT-nin Uşaq Fondu, BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının məlumatlarında 327 göstərici üzrə uyğunsuzluqlar aşkar edildi!

Sual olunur - bu kimi hallar belə miqyasda necə baş verə bilər? Bəzi göstəricilər üzrə kənarlaşmalar 5-10 faiz səviyyəsindədir. Belə ki, Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumat bazasında 2008-ci il üzrə cari qiymətlərlə ÜDM həcmi göstəricisi milli göstəricidən 5,3 faiz, Dünya Bankının məlumat bazasında 2008-ci il üzrə muzdlu işçilərin məşğul əhalinin sayında xüsusi çəkisi milli göstəricidən 9 faiz bəndi qədər fərqlənir.

Əlbəttə, Dövlət Statistika Komitəsi yuxarıda göstərilən təşkilatlara rəsmi qaydada müraciət edərək onların məlumat bazalarında olan uyğunsuzluqların aradan qaldırılmasını tələb etmişdir. Artıq bəzi müsbət irəliləyişlər müşahidə olunmaqdadır. Bununla yanaşı, çətinlik və bürokratik əngəllər də var. Dörd aydan artıq müddətin keçməsinə baxmayaraq, Beynəlxalq Valyuta Fondu əvvəlki illərin uyğunsuzluqlarını saxlayaraq yalnız son 3 ilin məlumatını və ancaq bir göstərici - ÜDM üzrə düzəltsə də, Dünya Bankı və BMT-nin İnkişaf Proqramı hələlik heç bir dəyişiklik etməmiş, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı özünün Laboursta məlumat bazasının 2012-ci ilin sonunadək təzələnməsinə söz vermişdir (halbuki məlumatlarımız hələ mart ayında göndərilmişdir) və s.

Ədalət xatirinə qeyd etmək lazımdır ki, bəzi hallarda məlumatların üst-üstə düşməməsi başa düşüləndir və yol veriləndir. Belə ki, Azərbaycanda Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının "diri doğuş" meyarlarına keçid prosesi hələlik başa çatmadığından milli səhiyyə statistikasının bir sıra göstəriciləri BMT-nin Uşaq Fondunun və BMT-nin Əhali Fondunun müvafiq məlumatlarından fərqlənir. Azərbaycanda və ÜST-də istifadə edilən metodologiyanın müxtəlifliyini nəzərə alsaq ÜST-ün mövqeyini başa düşmək olar, lakin burada söhbət belə uyğunsuz məlumatdan getmir.

Məsələ ondadır ki, milli statistika orqanının rəhbəri tərəfindən təsdiq edilərək beynəlxalq təşkilatlara rəsmi qaydada göndərildikdən sonra ölkə məlumatları onlar tərəfindən redaktə olunur, təshih edilir, qiymətləndirmələr aparılır, bir sözlə, məlumatlar ölkənin razılığı olmadan müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalır. Bu hansı səbəbdən, nə üçün baş verir? Ölkənin statistikləri bunu anlamır. Beynəlxalq təşkilatların belə hüququ varmı? Yəqin ki, yox.

Biz dəfələrlə şahid olmuşuq ki, ən yüksək beynəlxalq forumların tribunalarından, o cümlədən BMT-nin Statistika Komissiyasının hər il keçirilən sessiyalarında komissiyanın rəhbərliyi beynəlxalq təşkilatlara müraciət edərək onları, uyğunsuzluqlar olduğu halda, milli məlumatlara üstünlük verməyə çağırmışdır. Ölkənin rəqəmləri əvəzinə beynəlxalq təşkilatların özlərinin qiymətləndirmələrinə yalnız o halda yol verilir ki, ölkə bu və ya digər məlumatı təqdim edə bilməsin.

2012-ci il fevralın 29-da BMT-nin Statistika Komissiyasının 43-cü sessiyasında təqdim edilən BMT Baş katibinin məruzəsində qeyd edilir ki, Minilliyin Bəyannaməsində göstərilmiş inkişaf sahəsində məqsədlərə nail olmaq üçün göstəricilər üzrə idarələrarası ekspertlər qrupunun məqsədlərindən biri milli və beynəlxalq göstəricilər arasında uyğunsuzluqların aradan qaldırılmasıdır (sənəd E/SN.3/2012/29).

Oxşar məqsədlər yəqin ki, ölkələrə məlumat üçün müraciət edən bütün beynəlxalq təşkilatlar qarşısında durmalıdır. Təəssüf ki, milli və beynəlxalq göstəricilər arasında uyğunsuzluqların aradan qaldırılmasına yönəldilmiş beynəlxalq təşkilatların hər hansı təşəbbüsü və ya marağı müşahidə olunmur.

Yuxarıda göstərilənlər və qazanılmış təcrübə bu nəticələrə gəlməyə və təkliflər irəli sürməyə əsas verir. Bunlardan birincisi ölkələrdən məlumatların alınması müddəti və bu məlumatın beynəlxalq təşkilatların məlumat bazalarında yenilənmə müddətlərinin standartlaşdırılmasıdır. Hər bir beynəlxalq təşkilatın öz məlumat bazası və ölkə məlumatlarının aktuallaşdırılması müddəti mövcuddur. Misal üçün, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı ölkələrdən sorğu etdiyi məlumatları martın 31-dək göndərilməsini xahiş etsə də, Laboursta bazasını ilin sonunda, 9 aylıq ləngimə ilə yeniləyir. Beynəlxalq Valyuta Fondu özünün bazasını aprel və sentyabr aylarında aktuallaşdırır və s. Nəticədə ölkəmizə aid eyni tipli informasiya müxtəlif beynəlxalq təşkilatların bazalarında fərqli olur.

Buraya sorğularda əksini tapan göstəricilərin ad və metodologiyasının eyniləşdirilməsi, sorğuların eyniləşdirilməsi, birləşdirilməsi, təkrarçılığın aradan qaldırılması da daxildir. Beynəlxalq təşkilatlar arasında bu sahədə olan əlaqələndirmə daha yaxşı olmalıdır. Beynəlxalq təşkilatların ekspertləri respondentlərə düşən informasiya yükünün azaldılmasına dair milli statistika orqanlarına məsləhət verməyi sevirlər. Lakin beynəlxalq təşkilatların məlumat toplama sahəsindəki fəaliyyətindən ölkələrə düşən informasiya yükünün azaldılması hələlik hiss olunmur.

Eləcə də metodoloji şəffaflığın təmin edilməsi - milli məlumat əvəzinə, beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qiymətləndirilmiş məlumatdan istifadə və ya ölkə rəqəmlərinin təshih edilməsinin bütün halları ölkə ilə razılaşdırılması əldə olunan nəticələrdəndir. Hazırda beynəlxalq təşkilatların bu sahədə fəaliyyəti şəffaf deyildir.

Nəhayət, beynəlxalq təşkilatlardan ölkələrə daxil olan sorğu-məktublara müqavilə statusunun verilməsi (əlbəttə ki, söhbət hüquqi statusdan getmir). Bu məktublarda tərəflərin öhdəlikləri öz əksini tapmalıdır. Məlumatların vaxtlı-vaxtında və mümkün qədər dolğun şəkildə təqdim edilməsini ölkə öz üzərinə, uyğunsuzluq və məlumat fərqliliklərinin razılaşdırılmasından sonra, məktubda göstərilmiş müddətdə özünün məlumat bazalarında yerləşdirilməsini isə müvafiq beynəlxalq təşkilat öz üzərinə götürməlidir.

Bütün böyük beynəlxalq təşkilatların vahid məlumat bazasının yaradılması yuxarıda qeyd edilən bir çox anlaşılmazlıqları aradan qaldırmış olardı, lakin bunun da yaxın gələcəkdə baş verəcəyi inandırıcı deyil.

Bu mövzunu BMT-nin Statistika Komissiyasının təsdiq etdiyi rəsmi statistikanın fəaliyyətinin 10 fundamental prinsiplərindən biri olan beynəlxalq əməkdaşlığın bir aspekti kimi beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən milli statistika orqanlarının rəhbərləri üçün hər il təşkil edilən seminarların birində müzakirə etmək faydalı olardı.

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsində məlumatların tutuşdurulub yoxlanması üzrə əməkdaşların fəaliyyətini əlaqələndirmək məqsədilə müvafiq əmr də verilmişdir. Əmrə əsasən, hər sahə şöbəsi onun profilinə uyğun beynəlxalq təşkilata təhkim edilərək ildə bir dəfə monitorinq aparır və həmin təşkilatların Azərbaycandakı nümayəndəlikləri ilə məlumat fərqlərinin aradan qaldırılması məsələlərində sıx əməkdaşlıq edir.

Arif VƏLİYEV,

Dövlət Statistika Komitəsinin sədri

Azərbaycan.-2012.- 8 dekabr.- S.3.