Azərbaycanda bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin perspektivləri genişdir

İqtisadi inkişaf müxtəlif növ enerjiyə tələbatın artması ilə müşayiət olunur. Bunun nəticəsində ekoloji problemlər meydana çıxır. Qlobal istiləşmə, səhralaşma və quraqlıq, biomüxtəliflik, ozon qatının dağılması kimi problemlər son vaxtlar insan həyatı, ümumiyyətlə, bütün canlı aləm üçün real təhlükəyə çevrilmişdir. Dünyada, o cümlədən Azərbaycanda belə mühüm problemlərin həlli "Ozon qatının qorunması haqqında Vyana Konvensiyası" (1985), "Ozon qatını dağıdan maddələr haqqında Monreal Protokolu" (1987) və Protokola düzəlişlər (London-1990, Kopenhagen-1992, Monreal-1997), "Dayanıqlı İnkişaf haqqında" BMT-nin XXI əsrin gündəliyi konfransı (Rio-de Janeyro-1992), Avropa ölkələrinin ətraf mühit nazirlərinin konfransı (Lyusem-1993), "Dayanıqlı energetika və parnik effekti yaradan qaz tullantılarının azadılması haqqında Kioto Protokolu"nun (1997) prinsiplərinə əsaslanır. Bu prinsiplərə uyğun olaraq, yaradılmış konsepsiya artıq bəyənilmiş və "Ətraf mühitin Mühafizəsi üzrə Milli İcra Planı"na daxil edilmişdir.

Konkret icra mexanizmləri nəzərə alınmaqla bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadəni inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 21 oktyabr 2004-cü il tarixli sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikasında alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramı" təsdiq olunmuşdur. Vaxtında qəbul olunmuş Dövlət Proqramı milli energetikanın tərəqqisi naminə yeridilən məqsədyönlü siyasətin məntiqi nəticəsidir.

Yaxın 20-30 il ərzində neft müqavilələrinin reallaşdırılması, neft və qazın dünya bazarlarına ixracı ölkənin iqtisadi cəhətdən güclənməsi ilə yanaşı, energetik və ekoloji problemlərin artmasına gətirib çıxara bilər. Azərbaycanda tüstü qazlarının (parnik effekti yaradan qazlar) əsasını karbon qazı təşkil edir ki, onun da emissiyasının 97 faizi energetikanın payına düşür. Birbaşa təsirli tüstü qazlarının emissiyasının dəyişmə dinamikasına görə 2000-2025-ci illərdə onun həcmi artacaq. Digər tərəfdən, nəzərə almaq lazımdır ki, karbohidrogen xammalının ehtiyatları tükənməz deyil.

Enerji istehlakının effektivliyini artırmaq, bununla da zərərli maddələrin tullantılarını azaltmaq məqsədilə təbiəti mühafizə tədbirlərinin görülməsi və mütərəqqi texnologiyaların tətbiqi ilə müsbət nəticələr əldə olunur. Amma bu, kifayət deyil. Karbohidrogen xammalından istifadədə qənaətə, zərərli maddələrin tullantılarının azalmasına ənənəvi enerji növlərinin bərpa olunan enerji mənbələri ilə tədricən əvəzlənməsi yolu ilə nail olmaq mümkündür. Hazırda bərpa olunan enerji mənbələri energetikanın inkişafında ən perspektivli istiqamət kimi özünü təsdiqləmişdir.

Bərpa olunan enerji mənbələri arasında ehtiyatlarının miqyasına və ekoloji təmizliyinə görə Günəş enerjisi daha perspektivlidir. Azərbaycan öz coğrafi mövqeyinə görə Günəş enerjisi ehtiyatları ilə zəngindir. Abşeron yarımadasında və Xəzər dənizinin sahilboyu ərazisində Günəş işığının müddəti il ərzində 2500 saata, Naxçıvan Muxtar Respublikasında isə 2900 saata bərabərdir. Məlum olduğu kimi, Naxçıvan ölkənin elektrik təchizatı şəbəkəsindən kənarda qalmışdır və ona görə bu regionda bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə həyati əhəmiyyət kəsb edir. Hesablamalar göstərir ki, muxtar respublikanın enerji ehtiyaclarının təxminən yarısını alternativ enerji mənbələri hesabına ödəmək olar. Külək enerjisinə gəldikdə isə məlumdur ki, Abşeron yarımadasında və Xəzər dənizinin sahilboyu ərazisndə il ərzində 270 gündən artıq güclü küləklər əsir. Burada küləyin orta illik sürəti saniyədə 7,2 metrdir. Ölkənin digər regionlarında küləkli günlərin sayı 20-70 gün həddindədir. Hesablamalar göstərir ki, 500 kiloVatt gücə malik olan bir külək elektrik stansiyası daş kömür stansiyası ilə müqayisədə 750-1250 ton karbon qazının, 3-6 ton digər zərərli maddələrin emissiyasının qarşısını alır. Abşeron yarımadasında külək qurğularının tətbiqi ölkə iqtisadiyyatına mühüm töhfə verər. Bu ərazidə külək enerjisindən genişmiqyaslı istifadə ümumi enerji balansının 20 faizini təmin edər və bu qədər də üzvü yanacağa qənaət olunar. 20 il ərzində külək enerjisindən istifadə etməklə 2,4 milyon ton mazuta qənaət etmək və bu zaman 7,5 milyon ton karbon qazının atmosferə atılmasının qarşısını almaq mümkündür.

Ekoloji cəhətdən təmiz bərpa olunan enerji mənbələrinə kiçik çayların enerjisi də daxildir. Kiçik su elektrik stansiyalarının yaradılması ilə ucqar bölgələri elektrik enerjisi ilə təmin etmək, uzaq məsafələrə ötürülən elektrik enerjisində itkiləri azaltmaq, zərərli qazların tullantılarının qarşısını almaq olar.

Geotermal enerji dedikdə müxtəlif dərinliklərdə yerləşən və atmosferdə havanın temperaturundan yüksək temperatura malik olan flyuidlər və quru dağ süxurlarının istiliyi nəzərdə tutulur. Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında yerin altından səthə istilik axını yayılır, nəticədə temperatur daha yüksək olur. Bu temperatur artımından geotermal stansiyaların yaradılması üçün və ya aşağı potensiallı istilik mənbəyi kimi istifadə oluna bilər.

Geotermal enerji bərpa olunan enerji resurslarından istifadə edən alternativ enerji mənbələrinə aiddir. O, planetdə ən böyük enerji ehtiyatlarından biridir. Geotermal enerjinin ekoloji təhlükəsizliyi yeni geotermal elektrik stansiyaların inşası tələbatını yaradır. Hazırda geotermal enerjidən bir sıra ölkələrdə istifadə olunur.

Energetika üçün yeraltı sulardan istifadə zamanı hansı problemlər yaranır? Onlardan ən əsası işlənmiş suyun yeraltı su horizonuna geriyə vurulmasının zəruriliyidir. Termal sularda müxtəlif zəhərli metalların (bor, qurğuşun, sink, kadium, arsen) və kimyəvi birləşmələrin (ammiak, fenollar) böyük miqdarda duzları vardır ki, bu da həmin suların səthdə yerləşən təbii su sistemlərinə axıdılmasını istisna edir.

Dünyada geotermal su elektrik stansiyalarının təyin olunmuş gücü 1990-cı illərin əvvəllərində 5000 MVt-dək, 2000-ci illərin əvvəllərində 6000 MVt-dək təşkil edirdi. 2008-ci ilin axırlarında bu göstərici 10500 MVt-dək yüksəlmişdir.

ABŞ geotermal elektrik enerjisinin irimiqyaslı istehsalçısıdır. 2005-ci ildə bu ölkədə 16 milyard KVt-saatadək enerji istehsal edilmişdir. 2008-ci ildə ABŞ-da geotermal elektrik stansiyalarının ümumi gücü təxminən 3000 MVt təşkil edirdi. 2013-cü ilədək bu göstəricinin 4400 MVt-dan çox olması planlaşdırılır. Ölkədə alternativ enerji mənbələrindən biri kimi geotermal elektrik energetikası hökumətin xüsusi dəstəyinə malikdir.

2003-cü ildə Filippində geotermal elektrik enerjisinin gücü 1930 MVt təyin olunmuşdur. Burada buxar-su termləri ölkədə bütün elektrik enerjisinin 27 faizinin istehsalını təmin edir.

Elektrik stansiyalarının təyin olunmuş 953 MVt gücü ilə Meksika 2003-cü ildə dünyada geotermal enerji istehsalına görə üçüncü yerdə olmuşdur. Əsas geotermal zona olan Serro Prietoda ümumi gücü 750 MVt olan stansiyalar var.

Hidrotermal mənbələr də böyük maraq doğurur. Bu mənbələrdə yeraltı istilik quyu vasitəsilə isti termal suların axını ilə yer səthinə çıxarılır. Suyun temperaturu hidrotermal lay dixilindəki təzyiqdə doyma temperaturundan yüksək olur. Təzyiq düşərkən su qaynayır və əmələ gələn buxardan buxar turbinində istifadə oluna bilər. Aşağı temperaturlu flyuidlərdən isti su təchizatı, istixana və binaların qızdırılması, istilik nasosları vasitəsilə texnoloji proseslər üçün istifadə oluna bilər.

Bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə sahəsində təhsil və kadr hazırlığı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə 1993-cü ildən etibarən Azərbaycan Texniki Universitetinin İstilik və soyuqluq texnikası kafedrasında bərpa olunan enerji mənbələri ixtisası üzrə bakalavr və bərpa olunan enerji çevrilmələrində gedən proseslərin istilik fizikası ixtisası üzrə magistrlər hazırlanır. Universitetdə tədris və elmi-tədqiqat proseslərində istifadə üçün bərpa olunan enerji mənbələri laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyada elektrik enerjisi almaq üsün Günəş modulu və külək mühərriki quraşdırılmışdır. Tədris prosesinin keyfiyyətini yüksəltmək üçün kafedranın əməkdaşları beynəlxalq konfranslarda müntəzəm iştirak edir və bu sahədə tanınmış alimlərlə elmi mübadilə aparır, inkişaf etmiş ölkələrdə uzunmüddətli elmi ezamiyyətdə olur, həmin ölkələrin aparıcı universitetləri ilə qarşılıqlı əlaqələr yaradılır.

Bərpa olunan enerji mənbələri ilə məşğul olan mütəxəssislər bu sahənin perspektivlərinə şübhə etmirlər. Ən başlıca məsələ ölkədə bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə sahəsində qanunvericilik bazasının yaradılmasıdır. Bununla bərabər, sahənin inkişafına mane olan bir sıra amillər də var. Bunlardan alternativ enerji mənbələrinin perspektivləri barədə əhalinin lazımi dərəcədə məlumatlandırılmamasını, bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin özünəməxsus xüsusiyyətlərindən irəli gələn digər səbəbləri - ənənəvi təcrübənin yoxluğunu, peşəkarların azlığını, müasir texnologiya və reklamların çatışmamasını, rəqabət qabiliyyətinin aşağı səviyyəsini, xaricdə istifadə olunan avadanlıqlar haqqında informasiyanın qıtlığını, cəlbedici layihələrin olmamasını, sistemli infrastrukturun zəifliyini və s. göstərmək olar.

Artıq bu problemlərin həlli istiqamətində müvafiq dövlət orqanları tərəfindən ardıcıl tədbirlər görülür. Azərbaycan Respublikası Sənaye və Energetika Nazirliyinin tərkibində Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi yaradılmışdır. Dünyanın aparıcı şirkətləri ilə əməkdaşlıq əlaqələri qurulmuş, bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə etməklə yeni elektrik stansiyalarının inşası haqqında bir neçə saziş imzalanmışdır. Pilot layihələr reallaşdırılır. Şübhə etməmək olar ki, yaxın illərdə Azərbaycan bərpa olunan enerji mənbələrindən səmərəli istifadə edən ölkələr arasında yer alacaq.

Astan ŞAHVERDİYEV,

Milli Məclisin deputatı, professor

Azərbaycan.- 2012.- 16 fevral.- S.7.