«Bunu da çək! Bunu da!»

20 ildir bu səs hər bir azərbaycanlının ürəyindən və yaddaşından asılı qalıb

O gecənin bütün dəhşətləri ilə birlikdə rəhmətlik Çingiz Mustafayev bu səsin sahibini də çəkib. 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecənin bütün ağrı-acısını, naləsini o səsdə duymaq mümkündür. O soyuq qış günündə düzlərə, təpələrə səpələnmiş yüzlərlə soydaşının tanınmaz hala salınan meyitləri arasında dolaşmaqdan, əli heç nəyə çatmayan bir azərbaycanlı olmaqdan da çətin nə ola bilər?..

Həmsöhbətimizi o qanlı fotolardan, videolardan qiyabi də olsa, tanımayan yoxdu. Hətta yaxınlarda təsadüfən Hollandiyada fəaliyyət göstərən Azərbaycan cəmiyyətinin sədri Ağayi Nadir onunla görüşəndə ağlayaraq gözlərinə inanmadığını söyləyib. O isə gördükləri, elədikləri barədə danışmağı, o qanlı günlərə təkrar-təkrar qayıtmağı xoşlamır, aldığı yaralarla, keçdiyi əzablı yollarla özünü daha çox o qanlı hadisənin ilk şahidlərindən sayır.

Həmsöhbətimiz Əsəd Fərəcovdur. 1961-ci ildə Gəncədə doğulub. 1979-81-ci illərdə Əfqanıstanda döyüşən sovet hərbi hissələrində qulluqda olub.

Bütün bu xidmətləri nəzərə alınaraq təhsil almaq üçün 1981-86-cı illərdə SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin Ryazan şəhərində yerləşən Ali Məktəbinin Hüquq fakültəsinə göndərilib. 1989-cu ildə Arxangelsk vilayətində yerləşən böyük bir islah-əmək koloniyasına rəis təyin olunub. 1993-2000-ci illərdə Azərbaycanda Hərbi Tribunalda hakim vəzifəsində çalışıb. Hazırda işləmir.

Bizimlə söhbətində ömür yoluna nəzər salan Əsəd Fərəcov o günləri belə xatırlayır:

- Həyat yoldaşım da M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini bitirib ora təyinat almışdı. Tezliklə o da böyük bir məktəbin direktoru təyin olundu. Hər şey sadə, aydın və gözəl bir şəkildə davam etməkdəydi ki, Bakıda 20 Yanvar hadisələri baş verdi. Bir gecənin içində o cəmiyyətlə, o quruluşla əlaqəli bütün arzularımız və planlarımız alt-üst oldu. Adət etdiyimiz həyat tərzindən və illərlə qazandığımız dost-tanışlardan ayrılıb, ev-eşiyi, iş-gücü ataraq vətənə tələsdik. Vətən isə həm ağır, çətin, həm də şərəfli günlərini yaşamaqda idi.

O vaxt Azərbaycan Hüquqşünaslar İttifaqı adlanan bir qurum vardı - gəlib orada işə düzəldim. Artıq həmvətənlərimizin arasında idim. Bundan da gözəl nə ola bilərdi!..

Qarabağda vəziyyət gündən-günə gərginləşirdi. Elə bir gün yox idi ki, həmin bölgədən ağır bir xəbər, faciə dolu məlumat gəlməsin. Özümə heç cür rahatlıq tapa bilmirdim. Ona görə 1992-ci ilin əvvəllərində könüllü olaraq Qarabağa yollandım. Orada fəaliyyət göstərən Təşkilat Komitəsinə müraciət etdim. Əfqanıstandakı döyüş təcrübəmi nəzərə alaraq məni həmin təşkilatda müdafiə və hüquq şöbəsinə müdir təyin etdilər. Vəzifəmlə əlaqədar Qarabağın hər yerində oldum. Kəlbəcərdən tutmuş Füzuliyə, Cəbrayıla, Şuşaya qədər hər yerdə əzmlə, mətanətlə hər cür çətinliyə dözən insanlarımızı gördüm. Onların əksəriyyəti bu gün sıralarımızda deyil, şəhid olub.

O, Xocalını yada salır. Əsəd Fərəcov Xocalıda gördüklərinə bənzər bir faciəni nə vaxtilə döyüşdüyü Əfqanıstanda görmüşdü, nə kimdənsə eşitmişdi, nə də ki tarix kitablarında oxumuşdu:

- Xocalı faciəsi baş verəndə Ağdamda idim. Dərhal vertolyotla hadisə yerinə getmək istədik. Rəhmətlik Çingiz Mustafayev də bizimlə idi. Ancaq ermənilər bizi atəşə tutdu və geri qayıtmalı olduq. Xocalıdan salamat gəlib çıxanların danışdıqları hamını dəhşətə gətirirdi.

Dünyanın hər yerindən - Türkiyədən, Fransadan, Rusiyadan, Yaponiyadan... jurnalistlər gəlmişdi. İçərilərində elələri vardı danışılanlara inanmırdı, bizim erməniləri qırdığımızı söyləyənlər də vardı. Sonrakı gün çətinliklə də olsa, o vaxt Sovet ordusunun Gəncədə yerləşən hərbi hissəsindən vertolyotlar ala bildik. Bilirdik ki, ermənilər onlara güllə atmayacaq. Elə də oldu. Biz həmin jurnalistləri də götürüb hadisə yerinə uçduq. Biz hadisə yerində ikən ikinci vertolyot başımız üstdə uçur, bizi qoruyurdu.

Aradan 20 il keçsə də, həmin hadisələri yada salan kimi Əsəd müəllimin gözləri dolur, səsi tutulur:

- Müharibədir, hamımız döyüşürdük. Deyə bilərəm ki, bizim heç bir əsgər uşağa, qadına, qocaya əl qaldırmayıb, güllə atmayıb. Onlarsa nələr etməmişdilər... Operatorlardan biri gördüklərindən şoka düşdü, onu yenidən vertolyota oturtmalı olduq. Hər tərəf eybəcər hala salınmış meyitlərlə dolu idi. Yerə səpələnmiş uşaq meyitlərini qaldıraraq özümdən asılı olmayarq qışqırırdım: "Bunu da çək! Bunu da!" Çəkməklə qurtaran dərd deyildi. Vaxt az idi, bizi tələsdirirdilər. Birdən ağlıma gəldi ki, nə imkan var, meyitlərdən vertolyota yığıb aparaq. Heç olmasa bundan belə ermənilərin əllərində qalmasınlar.

Ağlaya-ağlaya yanımdakılara qışqırdım ki, kameraları qoyun yerə, kömək eləyin, heç olmasa, uşaqların, qadınların meyitlərini yığıb aparaq.

Yadımdadır, bir qadın uşağını bağrına basaraq ölmüşdü. O uşağı da götürüb vertolyota qoydum. Ağdama sarı uçduq. Gördüklərimiz hamını sarsıtmışdı, yanımızdakı müxtəlif dilli, müxtəlif dinli jurnalistləri də...

Bəzi xarici müxbirlər, o cümlədən fransız jurnalistlər də o vaxt mülki əhaliyə qarşı yönələn erməni vəhşiliyini olduğu kimi əks etdirdilər. Hadisənin əvvəlcədən ən xırda detallarına qədər planlaşdırıldığı da o vaxtkı mətbuatda dəqiq işıqlandırılıb. İndi bunu çoxları bilir, amma rus jurnalisti Viktoriya İveleva ermənilərin Xocalıya hücumunu nəinki ilk bilənlərdən idi, o həm də erməni-sovet hərbi birləşmələri şəhərə hücum edəndə orada idi. Hətta faciəyə qədərki vəziyyəti də o, çox soyuqqanlılıqla, olduğu kimi əks etdirib: "Ön sırada 366-cı motoatıcı alayın bütün hərbi texnikası gəlirdi. Hərbi texnikanın ardınca alayın canlı qüvvəsi, üçüncü sırada isə erməni cəza dəstələri gəlirdi. Biz də - jurnalistlər, həkimlər onlardan arxada gəlirdik".

"Arxadan gələnlər" üçün "öndəkilər"in törətdiyi vəhşiliyi öz gözlərilə görən bir hüquqşünas kimi bəzi faktları vurğulamaq istəyirəm. Bu faktlar üzrə Baş Prokurorluğun qaldırdığı cinayət işi barədə bu yaxınlarda bir daha ölkə ictimaiyyətinə məlumat verildi. Bildirildi ki, Xocalı soyqırımı üzrə 3 min nəfər şahid və zərərçəkmiş qismində dindirilmiş, 2 min nəfər zərərçəkmiş qismində tanınmış, 800-dən artıq müxtəlif ekspertizalar keçirilmişdir. Xocalıya aid cinayət işində soyqırımına görə məsuliyyəti nəzərdə tutan maddələrlə - əhalini deportasiya etmə və ya köçürmə, işgəncə, müharibə qanunlarını və adətlərini pozma kimi maddələrlə yanaşı, zorlama, cinsi köləlik, məcburi fahişəlik, məcburi hamiləlik, habelə cinsi zorakılıqla əlaqədar başqa hərəkətlər etmə maddələri də nəzərdə tutulub. Bütün bunlar "erməni ruhunu" (Zori Balayan) çox gözəl ifadə edir. Ümumiyyətlə, orada gördüyümüz hər şeyi bir insan olaraq dilə gətirmək, yazıya köçürmək, lentə almaq mümkün deyil. Mənim özümə də indi qəribə gəlir ki, o vaxt mən qışqıra-qışqıra, ağlaya-ağlaya necə deyə bilirdim: "Bunu da çək! Bunu da!"

Bircə təsəllim var - anasının qucağından ölmüş bilərək gətirdiyim o uşaq Ağdam məscidində yuyularkən ayılıb, sağ olduğu məlum olub. İndi onun harada olduğunu bilmirəm. Amma bilmək istərdim... Bilmək istərdim ki, bu 20 ili Xocalısız, anasız necə yaşadı?

Bəxtiyar QARACA

Azərbaycan.- 2012.- 26 fevral.- S.10.