Adaşlar

Məhərrəm - ərəb qəməri təqviminin birinci ayının adıdır. İmamlarımız bu ayda qətlə yetirildiyi üçün hər ilin məhərrəmində yas tutublar. Müsəlman aləmində bu mərasimə "məhərrəmlik" deyilir. Bu ayda doğulan oğlan uşaqlarına da Məhərrəm adı vermək adət halını almışdı. Nəinki bir kənddə, bir nəsildə, hətta eyni ailədə doğulan uşaqlar da bu mənada adaş ola bilirdilər.

Amma onlar nəinki qardaş, heç qohum da deyildilər. Bir şəhərdə - Şuşada doğulmuşdular. Hər ikisi də Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü idi. İxtisasca filoloq olublar. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində müəllim işləyiblər. Sonralar ədəbi mühit onları Bakıya bağlayıb. Biri Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin tədqiqi ilə məşğul olub, nəsr əsərləri yazıb. O biri də Azərbaycan ədəbiyyatına maraqlı dram əsərləri bağışlayıb. Adları da, soyadları da eynidir: Məhərrəm Əlizadələr!

Yarıda qırılan ömür

1909-cu ildə Şuşa şəhərinin Dəmirçilər məhəlləsində anadan olub. Atası Fərəc kişi xırdavatçı idi. İbtidai təhsilini Şuşa şəhərindəki birinci dərəcəli məktəbdə alan Məhərrəm Əlizadə sonralar pedaqoji məktəbdə oxuyub. Bir müddət Ağdam rayonunun kəndlərində, Şuşada müəllimlik edib. Ali təhsil almaq arzusu ilə paytaxta gəlib. 1932-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun dil-ədəbiyyat fakültəsinə daxil olub. Təhsilini pedaqoji fəaliyyətdən ayrılmadan başa vurub. Ali məktəbi birinci dərəcəli diplomla bitirdiyindən onu institutun aspiranturasında saxlayıblar. Bu təhsil ocağında Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindən mühazirələr oxuyub. Eyni zamanda, incəsənət işləri idarəsində də çalışıb. Sonralar bioqrafiyasına Azərbaycan Uşaq və Gənclər Ədəbiyyatı Nəşriyyatının adı yazılıb.

Bədii yaradıcılığa ötən əsrin 30-cu illərində başlayan Məhərrəm Əlizadənin mətbuatda kiçik hekayələri dərc edilirdi. Həm Azərbaycan, həm də rus dillərində qələmə alınan nəsr əsərlərində müasirlərinin həyatı, yeni quruluşun vəsfi, gənclərin arzu və istəkləri tərənnüm olunurdu. "Dostlar" adlı ilk hekayələr kitabı işıq üzü görəndə Məhərrəm Əlizadənin 25-26 yaşı var idi. İkinci kitabı "Qonaq" çap ediləndə (1941) müəllif özü İkinci Dünya müharibəsinin soyuq səngərlərində faşistlərə qarşı vuruşurdu. Əslində, bu kitabın üzünü o, heç görmədi də. Qələmi silahla əvəz edən şuşalı gəncin sorağı müxtəlif döyüş meydanlarından gəlirdi. Amma o, şücaətini, hünərini uzun müddət davam etdirə bilmədi. 1942-ci ildə Krasnodar ətrafında gedən ağır döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak oldu. Şuşada yaşadığı evə Xatirə lövhəsi də vurulmuşdu.

Uzun illərdən sonra, yəni 1962-ci ildə "Sevinc və kədər" adlı kitabı çap edildi. O zaman tənqidçi Məsud Əlioğlu müəllifin ölümündən çox sonra oxuculara çatdırılan bu yeni toplu haqqında ürək sözlərini "Azərbaycan" jurnalında dərc etdirdi: "Qarşımızda həcmcə çox da böyük olmayan bir kitab var. Onun müəllifi 1930-cu ildə ədəbiyyata gəlmiş və uzun müddət ali məktəblərdə müəllimlik etmiş Məhərrəm Əlizadədir. İndiki oxucuların bir çoxu üçün bu ad, bəlkə də, unudulmuşdur. Müharibədən əvvəlki illərin şahidi olanların isə yaxşı xatirindədir ki, bir vaxt gənclərin sevə-sevə mütaliə etdiyi yazıçı olub Məhərrəm Əlizadə".

Deyirlər ki, zaman bədii sənətin təsir gücünü və bununla əlaqədar olaraq hisslərin möhkəmliyini, davamlığını, düzgünlüyünü sınaqdan keçirən ən yaxşı meyardır. Bəzən də yazıldığı dövr üçün dəyərli, müəyyən tələblərə cavab verən əsərlərin bir çoxu zamanın çətin imtahanına davam gətirə bilmir, həyatın hökmü və məntiqi qarşısında məğlub olur. Belə əsərlər az bir müddət içərisində köhnəlir, ədəbi qiymətini, emosional təsirini itirir, yaddan çıxır. Məhərrəm Əlizadənin ötən yüzilliyin əvvəlində yazdığı hekayələri XXI əsrdə oxuyanda bir daha inandıq ki, həyatın sınaqlarına yalnız o yaradıcılıq məhsulu davam gətirə bilir ki, həmin əsərlərdə sənətkarlıq üçün zəruri sayılan "iki mühüm keyfiyyət - fikir və hiss köhnəlməmiş olsun" (M.Əlioğlu). Elə bu mənada da Məhərrəm Əlizadədən bizə yadigar qalan əsərlərində təbliğ olunan fikirlər, təsvir edilən insan duyğu və arzuları bu gün üçün də yenidir, təravətlidir, aktualdır. Təmiz əxlaqın təbliği həmişə müasirdir. Bu, bütün dövrlərdə insanın ən yüksək mənəvi keyfiyyəti sayılır. Məhərrəm Əlizadənin də qəhrəmanları bax belə mənəvi dəyərləri ilə örnək ola bilən müsbət obrazlardır. İnsanın nurlu əməllərinin təbliği, mənəvi paklığa ləkə gətirənlərin tənqidi Məhərrəm Əlizadə hekayələrinin sarı simi idi. Çox təəssüf ki, biz belə yazıçıları bəzən ya qəsdən, ya da bilməyərəkdən unuduruq. Halbuki sözün urvatdan düşdüyü bir zamanda sözü ucalıqda saxlamağı bacaran nasiri müntəzəm çap edərək gənc nəslə tanıtmaq gərəkdir.

Güldürən, düşündürən dramaturq

Onun komediyaları ötən əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycan teatrının repertuarında əsas yer tuturdu. Həm ədəbiyyatın inkişafında, həm də teatr sənəti sahəsində xidmətlərinə görə dəfələrlə dövlət tərəfindən təltif edilmişdir.

O, 1913-cü ilin martında Şuşa şəhərində doğulmuşdu. İbtidai təhsilini bu dağlar diyarında aldıqdan sonra 1930-cu ildə Bakıda ikiillik Hüquq İnstitutunu bitirib. Azərbaycan Ali Məhkəməsində katib müavini, sonralar Masallı və Ağcabədi rayonlarında kənd müəllimi işləyib. Təhsilini davam etdirmək niyyəti ilə yenidən Bakıya qayıdaraq Azərbaycan Dövlət Universitetinə daxil olub. Eyni zamanda Bakı Teatr Texnikumunda dərs hissə müdiri, İncəsənət İşləri İdarəsində təlimatçı vəzifələrində çalışıb. İkinci Dünya müharibəsi başlayanda könüllü olaraq cəbhəyə gedib. Müharibədən sonrakı illərdə "Azərbaycanfilm"də kinoxronika şöbəsinin rəisi, ssenari şöbəsinin baş redaktoru, 1946-cı ildən "Kommunist" qəzetində ədəbi işçi və "Bilik" cəmiyyətində təlimatçı işləyib. Maraqlıdır ki, 1949-cu ilin dekabrında Məhərrəm Əlizadə yenidən orduya çağırılıb. 1954-cü ildə vətənə qayıtdıqdan sonra "Kirpi" jurnalında əmək fəaliyyətinə başlayıb.

Ədəbiyyata "İftira" (1937) komediyası ilə gələn Məhərrəm Əlizadənin "Toy kimindir?", "Qızılgül", "Gözün aydın", "Nazxanım naz eyləyir", "Rəisin arvadı", "Altı qızın biri Pəri", "Səndən mənə yar olmaz", "Şeyx Rəhmətulla", "İki könül bir olsa", "Dağ çiçəyi", "Qığılcım", "Qonşumuzda bir oğlan var" və s. komediyaları teatr repertuarına daxil edilmiş, təkcə Azərbaycanda deyil, başqa ölkələrdə də tamaşaya qoyulmuşdur. Əsərləri keçmiş SSRİ xalqlarının dillərinə tərcümə edilmişdir. Müəllifin "Papiros qutusu" əsəri 1955-ci ildə respublikada keçirilən müsabiqədə mükafata layiq görülmüşdür. Ədibin 300-dən artıq hekayə, povest və novellaları dövri mətbuatda dərc edilmişdir. Azərbaycan radio və televiziyasında əsərləri səslənmişdir. On kitabı işıq üzü görmüşdür. Müəllifin əsərləri 50 ildən artıq Musiqili Komediya Teatrının səhnəsində oynanımışdır. Onun əsərləri əsasında hazırlanan tamaşalarda mədəniyyətimizin çox görkəmli nümayəndələri - Lütfəli Abdullayev, Bəşir Səfəroğlu, Ağahüseyn Cavadov, Nəsibə Zeynalova, Hacıbaba Bağırov, Siyavuş Aslan kimi gülüş ustaları çıxış etmişlər.

Tənqidçi Qulu Xəlilov yazırdı: "Məhərrəm Cəlal oğlu Əlizadə yarım əsrə yaxındır ki, satirik qələmi ilə əyrilərin, oğruların, tənbəllərin, yaltaqların, hər cür tüfeyli həyat sürənlərin və mövqeyindən sui-istifadə edənlərin saxta, rəzil simalarını açaraq oxucu və tamaşaçılar qarşısında nümayiş etdirir".

...Onlar Şuşada doğuldular. Böyük arzularla ədəbiyyata gəldilər, yazdılar, yaratdılar. Adları da, soyadları da, sənət yolları da eyni idi. Birinin ömrü çox yarıda - döyüş meydanında qırıldı. Digəri isə 70 yaşında dünyasını dəyişdi. Hər ikisinin də ruhu doğma Şuşadan nigarandı!

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2012.- 29 iyul.- S. 6.