Kənd təsərrüfatının stimullaşdırılmasında qabaqcıl ölkələrin təcrübəsindən istifadə edilməlidir

Azərbaycan 2020: təklif edirəm

Dövlət ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi və əhalinin maddi rifahının daha da yaxşılaşdırılması məqsədilə aqrar sektorun mövcud potensialından səmərəli istifadə edilməsini qarşıya əsas vəzifələrdən biri kimi qoymuşdur. Bu məqsədlə 2007-ci ildən başlayaraq dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına kənd təsərrüfatının subsidiyalaşdırması siyasəti həyata keçirilir.

Prezident İlham Əliyevin "Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət dəstəyi haqqında" 2007-ci il 23 yanvar tarixli sərəncamına uyğun olaraq, ölkədə istehsalı stimullaşdırmaq və əhalinin çörək və çörək məhsullarına olan tələbatını daxili istehsal hesabına ödəmək məqsədilə buğda və çəltik istehsalçılarına səpilən hər hektar sahəyə görə əlavə 40 manat yardım verilir. Bundan əlavə, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına əkin sahəsinin becərilməsində istifadə etdikləri yanacaq və motor yağları üçün subsidiyalar ödənilir. Qeyd edək ki, 2007-2011-ci illər ərzində istehsalçılara yanacaq və motor yağlarına görə 264,1 milyon, buğda və çəltik səpininə görə 121,3 milyon, ümumilikdə isə 385,4 milyon, manat yardım ödənilmişdir. Bu illər ərzində həmin subsidiya və yardımdan aqrar sektorda çalışan 400 mindən çox hüquqi və fiziki şəxs bəhrələnmişdir.

Bununla yanaşı, "Aqrolizinq" ASC-nin xətti ilə ölkəmizə idxal olunan kənd təsərrüfatı texnikası, texnoloji avadanlıqlar, mineral gübrələr və yüksək məhsuldar damazlıq heyvanlar lizinq yolu ilə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına, emal və xidmət sahələri ilə məşğul olan sahibkarlara verilir və ya güzəştlə satılır. Hazırda bütün rayonlarda "Aqrolizinq" ASC-nin aqroservis filialları fəaliyyət göstərir. ASC, eləcə də digər hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən ölkəyə idxal olunan mineral gübrələrin dəyərinin orta hesabla 50-70 faizinin güzəştlə kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalçılarına satılması ilə əlaqədar dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına 52,3 milyon manat subsidiya ödənilmişdir.

Son illər kənd təsərrüfatında toxumçuluq və tinglik sahəsinin tənzimlənməsi, toxumçuluq bazasının möhkəmləndirilməsi istiqamətində görülən işlər daha da gücləndirilmişdir. Dövlət və özəl toxumçuluq təsərrüfatlarının dəstəklənməsi üçün toxumçuluq və tinglik təsərrüfatlarından satılan 1-ci və 2-ci reproduksiyalı toxumlara və tinglərə görə dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına təsərrüfatlara 2007-2011-ci illərdə 21,1 milyon manat subsidiya ödənilmişdir. Bununla yanaşı, dövlət büdcəsindən elmi-tədiqat təşkilatlarına orijinal, superelit və elit toxumlara çəkilən xərclərin ödənilməsinə 4,1 milyon manat vəsait verilmişdir. Beləliklə, 2007-2011-ci illərdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları dövlət büdcəsindən 462,9 milyon manat subsidiya almışlar. Aqrar sahədə istehsalçılara texnikaların güzəştli şərtlərlə satılması və ya lizinqə verilməsi, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına maliyyə dəstəyinin göstərilməsi, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına vergi güzəştlərinin edilməsi (torpaq vergisi istisna olmaqla) kənd təsərrüfatının inkişafına öz əhəmiyyətli təsirini göstərmiş, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını stimullaşdırmışdır.

Buna baxmayaraq, aqrar sektorda istehsalçıların maraqlarını təmin etmək üçün kənd təsərrüfatına dövlət dəstəyi ildən-ilə artırılır. Bu, həm də dövlətin qeyri-neft sektoruna daim artan qayğısı deməkdir. Görülən işlər nəticəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı artmaqla bərabər, mövcud ehtiyatlardan daha dolğun istifadəyə, istehsalçıların gəlirlərinin artmasına və ərzaq təminatının yaxşılaşdırılmasına da təsir göstərir.

İnkişaf etmiş ölkələrdə aqrar sahədə dayanıqlı inkişafa nail olmaq üçün kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət tərəfindən birbaşa və ya dolayısı ilə ayrılan subsidiyalarla yanaşı, bu sahədə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslərin maliyyə çatışmazlığı probleminin aradan qaldırılması üçün güzəştli şərtlərlə kreditlər verilməsi, verilən kreditlərə görə istehsalçının ödəməli olduğu faiz məbləğinin müəyyən hissəsinin dövlətin büdcə vəsaiti və ya xüsusi fondların vəsaitləri hesabına ödənilməsi təcrübəsi vardır. Təcrübə göstərir ki, bütün inkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları müxtəlif formalarda dövlət tərəfindən dəstəklənir və onlara dövlət büdcəsindən yardım olunur. Öz ölkələrinin ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək və kənd əhalisinin şəhərə ifrat axınının (miqrasiyasının) qarşısını almaq məqsədilə əksər dövlətlər aqrar sektoru subsidiyalaşdırmaq məcburiyyətində qalırlar. Məhsul istehsalının artırılmasına yönəldilən və dövlət dəstəyinin əsas növlərindən sayılan subsidiya əsas etibarilə kənd təsərrüfatı infrastrukturunun inkişafına, istehsalın kreditləşməsinə, ətraf mühitin qorunmasına, kənd təsərrüfatında elmi-texniki işlərin həyata keçirilməsinə, ehtiyacı olan bir qrup əhalinin ərzaqla təmin edilməsinə, ərzaq məhsulları istehsalının təhlükəsizliyinə yönəldilir. Bir sıra ölkələrdə isə bazarı tənzimləmək üçün tələbatdan artıq istehsal edilən məhsul istehsalını nizamlamaq üçün əmtəə istehsalçılarına subsidiya verilir.

Avropa İttifaqının büdcəsində kənd təsərrüfatına verilən subsidiyaların məbləği son dövr hər il üçün orta hesabla Aİ büdcəsinin təqribən 40 faizini təşkil edir. Bu məbləğin 50 faizi qiymətlərin dəstəklənməsinə, 10 faizi kənddə infrastrukturun inkişafına, 25 faizi 1 hektar torpağa və 1 baş mal-qaraya hesablanmaqla ödənilir. Subsidiyalar hər bir fermer təsərrüfatına onun istehsal etdiyi məhsulun həcmindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.

Sənayesi inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət tərəfindən kənd təsərrüfatına xərclənən subsidiyaların payı çox yüksəkdir. Məsələn, Norveçdə bu dəstək dövlət büdcəsi xərclərinin yarıdan çoxunu təşkil edir. Demək olar ki, bütün inkişaf etmiş ölkələrdə aqrar sektorun fəaliyyəti kənd təsərrüfatı haqqında qəbul edilmiş qanunlara uyğun nizamlanır. Məsələn, ABŞ, Kanada və Avstraliyada həmin qanunlara əsasən təsdiq edilmiş çoxsaylı və məqsədli proqramlarda əsas diqqət kənd təsərrüfatının idarə edilməsinə, kəndin sosial inkişafına, fermerlərin gəlirlərinin dəstəklənməsinə, ərzaq ehtiyatlarının yaradılmasına, fermerlərdən məhsulların stabil qiymətlərlə alınmasına, kiçik biznesin himayə olunmasına, fermerlərin təhsilinin artırılmasına, ətraf mühitin qorunmasına yönəldilir və bu xərclər dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir. Başqa bir fakt: ABŞ-ın büdcə xərclərinin əhəmiyyətli bir hissəsi təminatlı qiymət mexanizmi tətbiq etməklə fermerlərin gəlirlərinin sabit saxlanmasına yönəldilir. Eyni zamanda vergi güzəştləri tətbiq edilir və güzəştli faizlərlə kreditvermə mexanizmindən istifadə olunur. ABŞ Prezidentinin təbii fəlakət elan etdiyi zonalarda isə fermerlərə çox aşağı faizlərlə 7-20 il müddətinə kreditlər verilir.

İnkişaf etmiş ölkələr kənd təsərrüfatının subsidiyalaşdırılmasını birbaşa fermerlərə vəsait verməklə və ya qiymətlərin sabit saxlanması, infrastrukturun yaradılması, vergilərin azaldılması, sığorta tədiyyələrinin 50 faizinin büdcə vəsaiti hesabına ödənilməsi və s. üsullarla həyata keçirirlər. Yenə də ABŞ-ın təcrübəsinə nəzər salaq. Bu ölkənin aqrar siyasəti kənd təsərrüfatı məhsullarını sabit qiymətlərlə satılmasını təmin edir. Əgər fermerin məhsulunun qiymətləri bazar qiymətlərindən aşağı olarsa, onda həmin qiymət fərqi dövlət büdcəsindən fermerlərə ödənilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, belə təcrübə Türkiyədə də mövcuddur.

Amma burada bir məsələ var. Qiymətlərin dəstəklənməsi bəzi hallarda böyük həcmdə kənd təsərrüfatı məhsullarının artıqlığına səbəb olur. Belə olan halda isə dövlət fermerlərin satdığı məhsulların qiymətlərinin sürətlə aşağı düşməsinin qarşısını almaq üçün həmin məhsulları almaq məcburiyyətində qalır.

Kənd təsərrüfatının inkişafına dəstək kimi subsidiyalaşdırma mexanizmi, demək olar ki, Müstəqil Dövlətlər Birliyinə daxil olan bütün ölkələr tərəfindən tətbiq edilir. Bu ölkələrdə subsidiyalaşdırılan məhsullar strateji maraqlardan asılı olaraq müxtəlifdir və subsidiyalar məqsədli proqramların icrasına yönəldilir. Bu siyasət dünya təcrübəsi nəzərə alınaraq aqrar siyasətin zəruri şərtlərindən biri kimi müntəzəm olaraq təkmilləşdirilir.

İndi isə "Azərbaycan-2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyası layihəsinin müzakirəsi ilə bağlı bir neçə təklif vermək istərdik.

Dünya təcrübəsindən çıxış edərək təklif edirəm ki, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına əkin sahəsinin becərilməsində istifadə etdiyi yanacaq və motor yağlarına görə dövlət yardımının verilməsində əsas meyar bir hektar əkin sahəsi saxlanılmaqla, yardımın məbləğinin hər bir bitki üçün onun becərilməsində texnikadan istifadə dərəcəsinə mütənasib olaraq differensiasiya edilsin. Yardımın təklif olunan variantda verilməsi becərilməsində texnikadan daha çox istifadə olunan pambıqçılıq, üzümçülük, meyvəçilik və digər sahələrin inkişaf etdirilməsinə stimulu artıra bilər. Hesab edirik ki, pambıq üçün hər hektara 80, üzüm və kartofun hər biri üçün hektara 60 manat subsidiya verilməsi məqsədəuyğun olar.

Ayrı-ayrı bitkilərin bioloji xüsusiyyətləri və respublikamızın iqlim şəraiti eyni sahədən bir təsərrüfat ilində iki məhsul götürməyə imkan verir. Bu o deməkdir ki, həmin sahəyə bir təsərrüfat ilində yalnız bir dəfə məhsul götürülən sahələrə nisbətən iki dəfə artıq yanacaq və motor yağları işlədilir. Lakin yardım bir dəfə üçün verilir. Yaxşı olardı ki, istehsalçının marağını artırmaq məqsədilə ikinci məhsul üçün əkinlərə də yardım verilsin. Həm də bu sahələrə yanacağın dəyərinin 70-75 faizi dövlət tərəfindən ödənilsin.

Türkiyədə kənd təsərrüfatına müxtəlif dəstəklər verilir. Bunlar alternativ məhsul, torpaq analizi, yanacaq, gübrə, fərq ödəmə, heyvandarlıq dəstəkləri və s-dən ibarətdir. Ümumiyyətlə, Türkiyənin kənd təsərrüfatında 50-dək sahəyə, 100-dək fəaliyyət növünə dəstək verilir. Təkcə 2010-cu ildə bitkiçilikdə və heyvandarlıqda çalışan istehsalçılara 3,8 milyard dollar məbləğində subsidiyalar ödənilmişdir. Qardaş ölkənin Ərzaq, Kənd Təsərrüfatı və Heyvandarlıq Nazirliyinin təcrübəsindən bəhrələnərək, kənd təsərrüfatı istehsalçılarının dövlət dəstəyini həyata keçirmək üçün Azərbaycanda da elektron qeydiyyat sistemi yaradılmalı, lazımi sahə, məhsul və işlərə dəstək həddi müəyyən edilməli, normativ-hüquqi baza yaradılmaqla konkret tədbirlər həyata keçirilməlidir.

İslam İBRAHİMOV,

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin

şöbə müdiri, iqtisad elmləri

doktoru, professor

Azərbaycan.- 2012.- 19 may.- S. 3.