Müstəqil varlığımızın gələcəyi və milli humanitariya: çağırışlar, cavablar

Azərbaycan ictimaiyyətşünaslığı müasir elmin optimal inkişafı baxımından alternativi olmayan "innovasiya paradiqmanın" əsasında yeni strateji konsepsiyanın yaradılması və həyata keçirilməsi işində öndə getməli, fəal iştirak etməli, dövlətə ən yaxın dəstəyini təmin etməlidir. Elmimizin inkişafının innovasion əsaslar üzərinə keçirilməsi, milli innovasya sisteminin yaradılması başlıca hədəf olmalıdır. Çünki bu, dünyanın qabaqcıl ölkələrində ən yaxın tarixi praktikada təsdiq olunmuş inkaredilməz paradiqmadır.

İnkişaf konsepsiyasının başlıca məqsədi:

1) Azərbaycan elmini, onun dünyada rəqabətədavamlı inkişafını, xalqın iqtisadi firavanlığını təmin edən təkanverici qüvvəyə cevirmək;

2) Azərbaycan elminin strukturu ilə inkişaf templəri arasındakı sistemli ziddiyyətləri aradan qaldırmaqdır.

Bu baxımdan dünya təcrübəsini və Azərbaycan reallığını nəzərə almadan irəli sürülən istənilən baxışlar sistemi strategiya hesab edilə blməz. Burada yalnız nəzəri sxematizm deyil, milli spesifika, yaxın və uzaq perspektivlərdə islahatların həyata keçirilməsinin konkret mərhələ, faza və ssenariləri, mümkün nəticələr əksini tapmalıdır. Konsepsiya elmin optimal inkişafına dair baxışlar konkret sosial-iqtisadi şəraitdə elmi fəaliyyyətin dövlət tənzimlənməsinin mexanizmləri və prinsiplərinin sistemidir.

Dünya ölkələrində elmin inkişaf strategiyası ilə tanışlıq müasir informasiya texnologiyalarının verdiyi imkanlar şəraitində çətin məsələ deyildir. İstənilən ölkənin bu sahədə təcrübəsi, necə deyərlər, kifayət qədər "hazır strategiyalar" mövcuddur. Lakin onların, sadəcə, imitasiyası ilə Azərbaycan elminin inkişaf modelini müəyyənləşdirmək olmaz. Çünki bütün problemlər kompleksi milli elmi "landşaftda" əks olunduqda tamamilə fərqli, unikal mənzərəni formalaşdırır.

Dünyada milli innovasiya sisteminin formalaşmasına müxtəlif dövlətlər fərqli yanaşırlar. Bəzən konkret modellər, bəzən də bütöv bir modellərin sintezini müşahidə etmək olar. Hesab edirik ki, ikinci yanaşma daha səmərəlidir. Bu gün üçün mövcud olan nəzəri modellər şərti olaraq aşağıdakı kimi fərqləndirilir:

1. Təkamül və islahatlar yolu ilə bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinə uyğun milli innovasiya sisteminin (MİS) qurulması; bu halda elmin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi öz mövcudluğunu saxlayır. Əsas olan həmin vəsaitin ən səmərəli istifadə olunmasına dövlətin nəzarəti məsələsidir. Lakin dövlət yeni MİS-nin institutsional strukturunun müəyyənləşməsində bilavasitə iştirak etmir. Yeni struktur elementlər "aşağıdan yuxarıya", tələb-təklif prinsipi ilə inkişaf edərək formalaşır. Bu modelin riskli cəhəti MİS-nin dövlət himayəsindən üzaqlaşaraq xarici istehsalçılardan asılılığının artmasıdır.

2. Radikal yolla bazar iqtisadiyyatına uyğun MİS-nin qurulması; bu variantda dövlət yalnız öz funksiyalarının həyata keçirilməsinə kömək edən tədqiqatları maliyyələşdirir. Dövlət maliyyələşdirməsi öz qüvvəsini saxlasa da, ən sərt şərtlər əsasında: elmi kollektivlərin layihə və müsabiqələri nəticəsində həyata keçirilir. Getdikcə dövlət sektorunun payının köklü ixtisarı və özəl sektorun genişlənməsi baş verir. Bu modelin mümkün riski: fundamental elmin getdikcə ləğv olunması ehtimalıdır.

3. İnstitutsional "tamamlama" islahatları: MİS-nin yaradılmasına bu cür yanaşma belə bir qənaətə əsaslanır ki, elmin baza elementləri öz-özlüyündə "pis deyil", lakin onların arasında əlaqə mexanizmləri olmadığı üçün işləmir. Müvafiq olaraq çatışmayan elementlər, yeni təşkilatlanma formaları yaradılır və "tamamlama" prosesləri həyata keçirilir. Bu variantın qüsuru odur ki, xarici təcrübənin mexaniki tətbiqi lazımi effekti verə bilmir. Yalnız formalara üstünlük vermək məzmun və keyfiyyətin arxa planda qalmasına səbəb olur.

4. Fəal innovasiya modeli - belə bir fikrə əsaslanır ki, tələbin olması üçün əvvəlcə innovasiyalı təklif olmalıdır. Bu məqsədlə əsas diqqət kommersiya təyinatlı elmi məhsulun istehsalına yönəldilir. Lakin məhsula tələbat həmişə gözlənilən olmadığı üçün bu yanaşmanın riskləri də böyükdür.

5. Fəal biliyə əsaslanan model; əvvəlki variantın başqa forması hesab olunur. Lakin burada vurğu innovasiya məhsulunun deyil, innovasiyalı təhsil sisteminin üzərindədir. İnsan kapitalının intensiv maliyyələşdirilməsi və innovasiyalı şəxsiyyətin fomalaşdırılması əsas məqsəddir. Əsas risk isə yeni mütəxəssis hazırlığına xeyli zaman sərf olunması nəticəsində gözlənilən effektin uzun müddət sonra əldə edilməsidir.

İnnovasiya siyasətinin spesifikası isə hər bir ölkədə MİS-nin gerçəkləşdirilməsi zamanı müəyyən prinsiplərə üstünlük verilməsindədir. Bu prinsiplər:

1) dövlətin fəal idarəetmə funksiyasını həyata keçirməsi;

2) elmin və innovasiyaların dövlət maliyyələşməsinin optimallaşdırılması;

3) fundamental tədqiqatların inkişafı;

4) özəl sektorun cəlb edilməsi;

5) elm və təhsilin, universitet və korporasiyaların inteqrasiyası;

6) elmdə dövlət sektorunun struktur islahatlarının həyata keçirilməsi;

7) kiçik və orta biznesin, xarici investisiyaların cəlbi və s.-dir.

1-ci prinsip Yaponiya, Norveç və Hindistanda, 2-cisi ABŞ, Fransa, İngiltərə, Danimarka, İsveç və Tayvanda, 5-ci ABŞ və Finlandiyada, 7-ci İrlandiya, İngiltərə və Malayziyada və s. tətbiq edilir. Yalnız sırf bir prinsipin tətbiq olunmasına rast gəlmək çətindir. Bununla belə, MİS-nin formalaşmasında Qərb modeli ilə birlikdə, bizim üçün qəribə səslənən bir Şərq modelinin də mövcudluğunu qeyd edə bilərik. Misal kimi deyə bilərik ki, dövlətin, eləcə də özəl sektorun kommersiya layihələri ilə müqayisədə, elmin fundamental tədqiqatlarına fəal, həssas qayğı göstərilməsi Şərq modeli üçün səciyyəvidir.

Modellərin ümumi təsviri göstərir ki, qabaqcıl ölkələrdə onlardan yalnız birinin mütləq tətbiqinə rast gəlinmir. Modellərin "sintezi və ya konsorsiumu" daha səmərəli effekt verir. Çünki bu, innovasiyalı inkişafda şəraitə, dəyişikliklərə çevik uyğunlaşmağa, "manevrlər etməyə" imkan verir.

Azərbaycanda da bu yanaşma üstünlük təşkil etməlidir. Hələlik isə bəzi mövqe və baxışlarda hər hansı modelin mexaniki tətbiqinə səy göstərənlər də az deyil. Bu isə ya dünya təcrübəsinə bələd olmamaqdan, ya da neçə illər formalaşan elmi potensialın təkamül yolu ilə, varislik prinsipi əsasında həm qorunması, həm də modernləşməsi kimi məsələyə biganə yanaşmadan irəli gəlir.

Azərbaycanın dünya elminə inteqrasiyası mərhələsində bu sahədəki islahatların başlıca spesifikasını müəyyən edən müqəddəm şərtlər mövcuddur. Reallıq bundan ibarətdir ki, bu gün Azərbaycan regionda dinamik inkişafın lideridir. Ölkə prezidentinin bir çox çıxışları islahatlar starategiyasının hədəfini müəyyən etməklə yanaşı, XXI yüzillikdə hər bir ölkənin gələciyinin məhz intellektual cəbhədə həll edildiyini birmənalı şəkildə göstərir. Hər bir dövlətin həyata keçirdiyi bütün islahatların sosial nəticələri, modernləşmənin ritmi məhz intellekt amilinə, insan kapitalına əsaslanır.

Son illərdə ölkəmiz də çoxşaxəli novasiyaların həyata keçirildiyi möhtəşəm məkana çevrilmişdir. Yeni cəmiyyət quruculuğundan irəli gələn demokratik, hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması, bazar iqtisadiyyatına keçid və s. hələ bunların hamısı deyil. Qloballaşma proseslərinin sürətləndirdiyi mədəni-mənəvi novasiyalar, ictimai şüurun və təsəvvürlərin "alt-üst" olması da bu sıradadır. Ölkəmiz çox önəmli bir mərhələni qət edərək innovasiyalı cəmiyyət quruculuğu vəzifəsinin astanasındadır. Yeni mərhələyə keçid start imkanlarımızı və milli spesifikamızı, resurs və potensialımızın səfərbər edilməsini tələb edir.

Biz İS-ni hansı təməllər üzərində reallaşdıra bilərik? Dünya modellərinin mexaniki tətbiqi zəruridirmi? Elmin inkişaf və təşkilatlanmasının akademik və universitet modellərinin münasibətləri, doğrudanmı, bu qədər ziddiyyətlidir? Universitet elmini etalon hesab edənlər nə dərəcədə haqlıdır?

Azərbaycanda qarşıda duran miqyaslı humanitar islahatları gerçəkləşdirən, intellektual potensialı səfərbər edə biləcək qüvvələr həm Milli Elmlər Akademiyasında, həm də ali məktəblərdə cəmlənmişdir. Məlumdur ki, hər bir ölkədə müxtəlif fəaliyyət sahələrinin tarixən inkişaf etmiş təşkilatlanma formaları və prinsipləri mövcuddur. Elm vahid və bölünməzdir. Onun təşkilatlanma formaları isə müxtəlif ola bilər və olmalıdır. Azərbaycanda elmin təşkilatlanmasında dövlət həmişə ən fəal rol oynamışdır. Azərbaycan reallığında ötən yüzillikdən bəri elmin təşkilatlanmasında aparıcı rol akademik elmə məxsus olmuşdur və böyük uğurlar əldə edilmişdir. Yəni, Qərbdə elmin universitet, bizdə isə akademik tədqiqat ənənəsi formalaşmışdır. Bu baxımdan varislik prinsipinə əks olaraq, ənənəni inkar etmək həmişə uğur gətirə bilməz. Bizim universitetlərimiz ingilis-amerikan sistemində olduğu kimi, çoxəsrlik elmi-tədqiqat təcrübəsinə malik deyil. Yeri gəlmişkən, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, orada da dövlətin elm siyasətində rolu danılmazdır. Elmin təşkilatlanma formalarının radikal şəkildə yenidən qurulması xaos yarada, akademik elm hesabına universitet elminin gücləndirilməsi əks nəticə verə bilər, onillərlə toplanan zəka potensialının itməsinə səbəb ola bilər. Hesab edirik ki, hansı təşkilatlanma forması yüksəkdirsə, digərini onun səviyyəsinə qaldırmaq və hər ikisini modernləşdirmək lazımdır. Yeni sistem mövcud təməllər üzərində qurulmalıdır.

İctimai elmin innovasiyalı inkişaf modelinə keçməsi qarşıda hansı yeni vəzifələri ortaya çıxarır və humanitariyamız özünün hansı istiqamətlərində islahatlar prosesinin aparılmasını sürətləndirməlidir?

Bu baxımdan bir neçə məsələ prioritet təşkil edir.

Birincisi - dövlət elm sahəsində innovasiyalı inkişaf konsepsiyasının müəyyənləşdiriliməsində bilavasitə iştirak etməli, öz layihələrini verməlidir. İkincisi, ictimai elmlərdə humanitar islahatların strategiyasını təqdim etməlidir. Üşüncüsü və ən vacibi - artıq bu gün cəmiyyətdə innovasiyalara həssas olan mühitin, yeni məzmunlu humanitar düşüncənin, ictimai şüurun formalaşması məsələsini Azərbaycan ictimai elmi ən ciddi şəkildə müzakirə mərkəzinə gətirməli, dövlətə, ən yaxın dəstəyini göstərməlidir. Ölkəmizin öz intellektual-humanitar resurslarını səfərbər etmək, vəziyyəti real qiymətləndirmək və təxirəsalınmaz tədbirlər sistemini müəyyənləşdirmək, cəmiyyətşünaslığın elmi əsaslar üzərinə qoyulması kimi strateji məsələlər ictimai elmin qarşısına çox böyük vəzifələr qoyur.

Döğrudanmı belədir və ictimai elmin MİS-nin formalaşmasında roluna dair təsəvvürlər həqiqətə uyğundurmu?

Humanitar islahatların Qərb modelinə birtərəfli, soyuq münasibət var. Bəziləri hətta artıq "qeyri-humanitar epoxanın" başlandığıni "bəyan" edirlər. ABŞ-da texnoloji profilli ali məktəblərdə, ümumi hazırlıq fənləri içərisində humanitariyanın payı 45 faiz təşkil edir. İnkişaf etmiş Qərb ölkələrində təkcə klassik etikanın müasir ictimai və beynəlxalq həyatın tələblərinə uyğun yeniləşərək tədris edilən və ictimai şüurda geniş əks-səda doğuran sahələrini misal çəkək: insan hüquqları etikası, biznes etika, iqtisadi etika, əmək münasibətləri etikası, sosial ədalət etikası, obyektiv borc etikası, siyasət və ekologiyanın etik əsasları, media-etika və s. Bu gün Qərbdə yeni əsrin etik problemlərinin həll edilməsi zamanın fəlsəfə qarşısında qoyduğu ən çətin vəzifə hesab olunur və ümidlər buna bağlıdır. Misalları çox çəkmək olar və bu, ictimai elmin Qərb modelinə dair təsəvvürlərin yanlışlığını göstərir. Söhbət humanitar fənlər spektrinin birmənalı ixtisarından deyil, yeniləşməsindən gedir.

Tam məsuliyyətlə demək olar ki, bu gün elmin yaxin gələcək üçün konsepsiyasının hazırlanmasında ictimai elmimizin üzərinə çox böyük vəzifələr düşür. Çünki, ilk növbədə, cəmiyyətdə islahatların mənası və zəruriliyini dərk edən, ona həssas olan innovativ mühitin formalaşması həyata keçirilməlidir və burada humanitariya nümayəndələri özlərindən başlamalıdılar. Müasir reallıq ictimai elm sahəsindəki islahatların ideologiyasını, fəlsəfəsini, cəmiyyətdə rolu və statusunu köklü surətdə dəyişdirmişdir. Bu sahə nümayəndələri yeni dünyada taleyin hökmü ilə intellektual elmi rəqabətin, informasiya müharibəsinin ön cəbhəsində yer almışlar. Belə bir şəraitdə humanitar elmlər sisteminin də cəmiyyətdə sosial funksiyaları və vəzifələri mahiyyətcə dəyişir.

İctimai elm insan və cəmiyyət kimi materiya ilə işləyir. Hansı ölkə olur-olsun, islahatların sürəti, tempi, keyfiyyəti və son nəticəsi ictimai şüurun yeni düşüncə tərzinə köklənməsindən, çevik keçid almasından asılıdır. İnnovasiya mühitinin təməl subyektləri onu təşkil edən dövlət, ictimai institutlar və strukturlar, ayrı-ayrı vətəndaşlardır. Bu bütün səviyyələrdə ictimai elmə olan ehtiyacın göstəricisidir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, dövlətin innovasiya islahatları vətəndaşların həssaslığından asılı olaraq həyata keçə də, ləngiyərək tənəzzül də edə bilər. Proseslərin "sürət vahidi"- iştirakşıların fəallığıdır. Yeniliklər mövcud düşüncə və fəaliyyət üsullarını dəyişdirməyi tələb edir. Bu isə uzunmüddətli prosesdir. Dünya təcrübəsi sübut edir ki, innovasiyaların texniki-texnoloji aspektini 20 ilə dəyişmək mümkün olsa da, kadrların dünyagörüşündə inersiya ənənəsini dəyişmək üçün 30-50 il, hətta yüz il tələb oluna bilər. Passiv refleksiya və ya biganəlik bütün səylərin hədər getməsinə səbəb ola bilər. Yeni quruculuq kollektiv yaradıcılıq tələb edir və bunun üçün ilk növbədə, ictimai elmin təxirəsalınmadan dünyagörüş və sosial mühit səviyyəsində kompleks işləri həyata keçirməsi gərəkdir. Bu funksiyanı heç bir başqa sahə öz üzərinə götürə bilməz. Bu da ictimai elmin müvafiq ritm və rejimdə işləməsini tələb edir. Artıq sakit, statik vəziyyətdən dinamik yaradıcılıq və kreativ təfəkkür tərzinə keçid alınmalıdır.

Bizi gələcəyə aparan potensial və resurslarımız

Müstəqil qət edilən illərin yekunları bir daha aşkar şəkildə göstərir ki, Azərbaycanın xeyrinə işləyən yalnız zaman deyil. Azərbaycanın son illər yığdığı milli kapital - xalqın etimadı, ideyalar, uğurlar, resurslar, kadrlar - hamısı ümummilli problemin həllinə, dövlətin möhkəmlənməsinə xidmət edir. Sərəncamdan və dövlət başçısının daimi olaraq səsləndirdiyi çıxışlarından bəlli olur ki, bəyan edilən siyasi xətt dövlət və cəmiyyət həyatının bütün sahələrində - siyasətdə, iqtisadiyyatda, sosial-mədəni sahədə, mənəviyyatda, əhalinin həyat tərzində və səviyyəsində - dərin dəyişikliklərin reallaşacağından xəbər verir. İlk növbədə isə bu strateji hədəflərin - yaxın gəcələyin real obrazının vətəndaşlarımızın dünyagörüşündə, ictimai şüurda dərk edilməsinə nail olmaq olduqca önəmlidir. Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan xalqı indiyə qədər həyata keçirilən siyasəti ən yaxından dəstəklədiyi üçün nailiyyətlər bu qədər böyükdür.

Sərəncam məhz bu məsələlərin, yəni prioritetlərin son dərəcə aydın müəyyən edilməsi, inkişafımıza təkan verən resursların səfərbər olunması ətrafında milli müzakirələrin başlanğıcını qoymuşdur. Bu, ictimai şüurda tarixi zamanın dərki ilə bağlı məsələdir. Azərbaycan hansı məqsədə və hədəfə doğru gedir - əsas olan bu məsələnin aydın mənzərəsinin yaradılmasıdır. Cəmiyyətimizə gələcək haqqında düşünmək mədəniyyətini gətirir. Biz dərk etməyə başlayırıq ki, söhbət ölkəmizin miqyaslı və nəhəng, eyni zamanda, həlli o qədər də asan olmayan inkişaf mərhələsinə keçid almasından gedir. Bu inkişafa gətirilən dəyişikliklər, ilk növbədə, dünyagörüşümüzdə, ideologiyamızda əksini tapmalıdır. Geniş ideoloji maarifləndirmə işi aparılmalıdır.

Dövlətimizin siyasi, iqtisadi təməllərinin qurulması, bu gün dünyanın ən dinamik inkişaf edən ölkəsinə çevrilməsi kimi mövcud olan zəmin və təməllər üzərində innovasion cəmiyyətin qurulmasına şərait yaradır. Bunun üçün dövlətin qayğı və diqqəti də, maddi imkanları da, mənəvi potensialı da mövcuddur. Azərbaycan həm də möhtəşəm resurslara malikdir. Unikal coğrafi və geostrateji mövqe bu resursların sırasındadır. Tarix boyu üzləşdiyimiz bütün çətinliklərə baxmayaraq, xalqımızın öz varlığını, özünəməxsusluğu və bənzərsizliyini şərtləndirən, müstəqillik illərində onun sıçrayışlı inkişafını və Şərq - Qərb arasında ahəngdar sintez statusunu təmin edən sivilizasion dəyərlərimiz var. Azərbaycanın bəzi inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə üstün təbii sərvətləri, xalqımızın özünəməxsus mədəni-mənəvi inkişaf xüsusiyyətləri var.

Təbii ki, çox milli və çoxkonfessiyalı ölkəmizdə, müxtəlif baxışlar, fərqli mövqelərin tolerantlığı mövcuddur. Gələcək inkişafımızın ümumi mənzərəsi bu baxışların kompromis vəhdətindən yaranır.

Yaxın gələcəyin də arzuedilən mənzərəsi zəruri potensialın olmasını tələb edir. Bu potensial sırasında milli ideyanın rolu ilk yerdədir. Konsepsiya milli ideyanın müasir, qüdrətli Azərbaycan dövlətçiliyinin növbəti mərhələdə reallaşmasının əsas fazalarından biri kimi çıxış edir.

Ümumiyyətlə, elmdə perspektiv inkişafa hədəflənmiş strategiyanın milli ideya ilə müqayisə edilən nümunəsi mövcuddur. Belə ki, dövlətin milli ideyasının yaşanılan tarixi mərhələ ilə əlaqədar konkret fazaları olur. Milli ideyanın çoxsaylı izahları sırasında bəzi prinsipləri yada salaq: 1. Xalqın varlığının təməl prinsiplərini əks etdirir; 2. Xalqın varlığının onun ruhuna, tarixi yaddaşına və mənəvi dəyərlərinə uyğun prinsiplərini əks etdirir; 3. Xalqın gələcək varlığının əsas prinsiplərini əks etdirir; 4. Xalqın varlığının hazırkı zamanda lazım və arzuedilən səviyyədə reallaşması prinsiplərini əks etdirir;

5. Gələcək haqqında real və praqmatik idealarzunun ifadəsi olur; 6. Keçmiş, indiki və gələcək nəsillərin dövlətçiliyə dair ümumi amalını və missiyasını əhatə edən milli vəhdət prinsipini əks etdirir; 7. Milli ideya "bu günün bütün" xalqın arzuladığı və ideallarında daşıdığı "gələcək günə" çevrilməsini təmin etməyə yönəlir;

Azərbaycan tarix boyu həmişə bölgədə, həm də qlobal miqyasda baş verən hadisələrin gedişatına təsir edə bilən ölkələr sırasında olmuşdur. Son iki əsrdə isə onun bu yöndə fəallığı dünyanın demək olar bütün qitələrinə yayılmışdır. Bəşəriyyətin mədəni-mənəvi irsinə olan töhfələri ölkəmizi xüsusilə dünyada tanınan dövlətə çevirmişdir. Təbii ki, belə bir ölkədə milli ideyaya dair düşüncələrin tarixi də çox qədimdir. Üstəlik də xüsusi olaraq vurğulanmalıdır ki, tarixi-obyektiv şərtlər üzündən həmişə çoxmilli, çoxkonfessiyalı birgəyaşayış ənənəsinə malik olan bu məmləkətdə milli ideya həmişə qüsurlu məzmundan uzaq olmuşdur.

Bu gün milli ideyanın məzmununda dinamizmi əks etdirən tezis inkişaf etmiş müasir dövlətlər səviyyəsinə çatmağı mümkün edən güclü dövlət, yüksək rifah yaratmaqdır. Həm də uzaq gələcəkdə deyil, artıq indiki nəslin əksəriyyətinin görə biləcəyi səviyyənin əldə edilməsidir.

Qloballaşan dünyada yeni birgəyaşayış və eyni zamanda, ümumbəşəri sivilizasion identiklik formalarının təzahürü intensivləşmişdir. Şərqin və Qərbin qovşağında yerləşən ölkəmizdə insanların da həyat tərzi bu dəyişikliklərin təsirinə məruz qalır. Yeni üslub və modellər ortaya çıxır. Məhz belə bir zamanda azərbaycançılıq ideologiyası milli və bəşəri dəyərlərin ahəngdarlığını təşkil edən fundamental resursa çevrilir. Hər bir xalq dünya birliyi ailəsinə öz töhfəsini verir. Azərbaycanda millətlərarası və dinlərarası münasibətlərin azərbaycançılıq modeli bu töhfələrdən ən böyüyüdür.

"Azərbaycan-2010: Gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasının hazırlanması dövlətçiliyin müasir tarixində müxtəlif mərhələlər yaşayan milli ideyanın mahiyyətcə yeni keyfiyyət məzmunu kəsb etdiyi mərhələyə qədım qoyması deməkdir. Xalqın müstəqil varlığının daha da güclənməsi, inkişaf etdirilməsi və həyat keyfiyyətinin artırılması deməkdir.

Digər fundamental resurs - bütün uğurlarımızın təməlində duran sabitlikdir. Dünya tarixi də, Azərbaycan tarixi də sübut edir ki, sabitlik olmadan heç bir quruculuq işləri gerçəkliyə çevrilə bilməz. Sabitlik adi söz deyil, gecə-gündüz çəkilən əziyyət müqabilində əldə edilən böyük nemət, inkişafın əvəzsiz resursudur. 20 il müddətində bərqərar edilmiş sabitliyin qorunub saxlanılması prioritetlər sırasında birinci olmalıdır.

Gələcəyin modelini quruculuğun subyekti Azərbaycanın gələcək vətəndaşının obrazı olmadan formalaşdıra bilmək nəinki qeyri-mümkündür, hətta mənasızdır. Yeni gələcək üçün yeni düşüncəli insan modelini, strateji təfəkkür vərdişlərinə yiyələnən Azərbaycan gəncini, onun mənəvi ideal və dəyərlərini, gələcəyin humanitar modelinin mənzərəsini cəmiyyətə yalnız ictimaiyyətşünaslarımız təqdim edə bilərlər.

Hər bir cəmiyyətdə yeniliyin təməli gələcək modelimizin humanitar siması, yaşadığı və yaratmaq istədiyi zamanı dərk edən fəal, təşəbbüskar, dünyada gedən proseslərə həssas şəxsiyyətdir. İstənilən ölkənin milli inkişafı, ilk növbədə, arzuedilən, gələcək cəmiyyət modelinin, konsepsiyasının ideoloji əsaslarının müəyyənləşdirilməsindən, onun geniş ictimaiyyətə, şüurlara çatdırılması istiqamətində aparılan miqyaslı vəzifələrdən başlayır. Yaponiya möcüzəsinin "atalarından" sayılan E.Deminqin sözlərini xatırlatmaq istərdik: "Ölkədə bütün sahələrin kökündən yeniləşməsi, yalnız müvafiq məqsədlərin milli ideyaya və ideologiyaya çevrilməsindən sonra mümkündür".

XXI əsr humanitar, sosial, informasiya və innovasion texnologiyaların sintezi əsri kimi səciyyələndirilir. Hər bir ölkədə innovasion cəmiyyət quruculuğu artıq texnoloji başadüşülən deyil, humanitar - insana yönümlü prosesdir. Bütün insanları həyativacib milli məsələyə - Azərbaycanın yaxın gələcəkdə innovasiyalı inkişaf üçün səfərbər etmək milli elmi elitanın hazırkı tarixi mərhələdə başlıca missiyasıdır. İnnovasiyalara əsaslanan cəmiyyətin ideoloji əsasları, onlara həssas ictimai şüurun, mühitin formalaşması üçün ən mühüm təsəvvürlər sistemli şəkildə izah olunmalıdır. Belə cəmiyyətin əsas həlqələri, resursları, institutları, elm, təhsil, mədəniyyət, təşkilatlanma formaları barədə strateji maarifləndirmə fəaliyyəti aparılmalıdır.

Bu gün cəmiyyətin də, insanın da fasiləsiz problemlər məkanında mövcud olduğu diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Bu, başlıca olaraq yenilik, sürət və dəyişikliyin hər şeyə qadir gücü və təzyiqinə qarşı dura biləcək yeni insanın formalaşmasıdır.

Qabaqcıl ölkələr səviyyəsinə çatmaq Qərb təcrübəsinin təqlidi kimi bəsit başa düşülmür. Bu, hər şeydən əvvəl, milli inkişaf modelidir. Çünki onun subyekti də, obyekti də Azərbaycan xalqıdır, vətəndaşıdır. "Azərbaycan - 2020: gələcəyə baxış" inkişaf strategiyası təsəvvür edildiyi kimi, ümumi vəzifələrin: sadəcə, bir istiqaməti, qolu deyil. Bu, suveren Azərbaycanın gələcəyi, rəqabətədavamlı perspektivləri, sabahından əminliyi və milli varlığının, təhlükəsizliyinin təminatı məsələsidir.

Azərbaycan cəmiyyəti, vətəndaşları gələcək modelin humanitar məzmun və tərkib hissəsi, oriyentasiyası barədə geniş təsəvvürlərə maik olmalıdır. Dövlətimizin XXI əsrdə modernləşmə xəttinin intensiv surətini, bütün sahələrdə inkişafın intellektual-elmi əsaslar üzərinə keçirilməsini, bütün dəyişikliklərin təkanverici qüvvəsi olan yeni milli elitanın formalaşmasını təmin edən dinamik strategiyalar əsasında ölkənin inkişafına düşüncə və intellektin real təsirinin təmini kimi müəyyən etmək olar. Azərbaycanda intellektual-elmi, insan resurslarının yeni dövrün tələblərinə və dünya təcrübəsinə uyğun şəkildə maksimum səfərbər etməyə imkan verən təkliflərin hazırlanması, XXI əsrin strateji alyansını - innovasiya möcüzəsini yaradan intellektual kapital, humanitar texnologiyalar və sosial energetikanın ölkəmizin davamlı yüksəlişinin fundamental faktoruna çevrilməsinə imkan verən amillərin cəmlənməsi önəmlidir.

Demokratik vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlət quruluşu kimi qlobal tarixi vəzifələr sırasına daha biri - innovasion elm cəmiyyəti qurmaq vəzifəsi əlavə olunmuşdur. Daha dəqiq deyilsə, demokratik cəmiyyətin uğuru və tərəqqisi hər şeydən əvvəl, innovasion inkişaf paradiqmasının nə dərəcədə müəyyənləşdirilməsindən, uğurlu tətbiqi və həyata keçirilməsindən birmənalı asılı olmuşdur.

Bu həyativacib məsələ ölkəmizin milli intellektual elitası qarşısında olduqca məsuliyyətli, miqyaslı vəzifələr irəli sürür. Azərbaycan elmində, ümumiyyətlə, elita problemi, elitologiya mövzusu o qədər də geniş müzakirələrin mövzusu ola bilməmişdir. Milli intellektual elita, onun təşəkkülü, cəmiyyətdə rolu, mövqeyi və funksiyaları və s. problemlər isə demək olar ki, hələ ictimai elmin diqqət mərkəzinə gəlməmişdir. Bu isə intellektual kapitalın və insan resurslarının bir nömrəli məsələyə çevrildiyi XXI əsrdə narahatlıq doğurur.

Müasir dünyada inkişaf və idarəetmə məsələlərinin obyektivlik və elmilik prinsipinə əsaslanması, yüksək statusa və qabiliyyətə malik ictimaiyyətşünasların, humanitar elitanın həlledici rol oynaması elmi həqiqətdir. Humanitar elita intellektual, siyasi, mədəni, iqtisadi, psixoloji, mənəvi, təşkilatçılıq qabiliyyətləri ilə başqa qruplarla müqayisədə daha çox dövlətçilik missiyasına xidmət edən insanların birliyidir.

Modernləşmə və postmodernləşmə proseslərinin keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoymasını məhz hər bir ölkənin innovasion inkişaf strategiyası təmin edir. Dünya innovasiya məkanına inteqrasiya yolunun alternativi mövcud deyil. Bu miqyaslı vəzifənin dərki, izah edilməsi və hərtərəfli konsepsiyasının formalaşdırılması milli intellektual elitanın üzərinə düşür. Onu səciyyələndirən başlıca cəhətlər: yeni şəraitdə cəmiyyətin inkişafının yeni ideya və konsepsiyalarının irəli sürülməsi; cəmiyyətin idarə olunması üçün strateji qərarların qəbulunda dövlətə ən yaxın dəstəyin göstərilməsi; yeniliklərə həssas və fəal, təşəbbüskar mövqeyə malik, ictimai şüurun, innovasion mühitin formalaşdırılması; xalqın intellektual potensialının, insan resurslarının səfərbər edilməsi; cəmiyyət və dövlətin inkişafı üçün yüksək məsuliyyət hissi; konkret intellektual-elmi nailiyyətə yönəlmiş novatorluq fəaliyyəti; milli maraqlara yönümlü olması; milli ideyanı formalaşdırmaq və onun həyata keçməsinə xidmət etməsi; ali mənəvi keyfiyyətlərin daşıyıcısı olması; bütün cəmiyyətin ideal və dəyərlərinin cəmləşdiyi obraza malik olması; kütlələrə, emosiyalara deyil, şüur və zəkaya ünvanlı, düşüncəyə yönümlü fəaliyyət aparması; cəmiyyətlə dövlət arasında ahəngin, ünsiyyətin təmin olunmasına xidmət etməsi; yeninin yaradılması, ənənə və innovasiyalar arasında optimal sintezin təmin edilməsi, yeni mənəvi dayaqların müəyyən edilməsidir. Xalqın düşünən beyni, "mədəni nüfuz sahib"ləri olan elita üçün, qeyd edildiyi kimi, mütləq müqəddəs missiyanın daşıyıcısı olmaq hissi, mənəvi meyar ən önəmli keyfiyyətlərdəndir.

Müasir dünyada intellektual və texnoloji tərəqqiyə yalnız ayrıca bir ölkənin gücü sayəsində nail olmaq mümkün deyildir. Buna görə də Azərbaycanın inkişaf etmiş ölkələrdəki səviyyəyə uyğun modernləşməsi üçün siyasi, iqtisadi, elmi və mədəni resurslar hərəkətə gətirilməlidir. Dövrümüzün çağırışları ölkəmizin texnoloji-innovasiya alyansları ilə geniş əlaqələr qurmasını zəruri edir. İnnovativ iqtisadiyyatın formalaşması Azərbaycan üçün ön sırada duran məsələlərdən biridir və dünya birliyinə inteqrasiyanın mühüm şərtlərindəndir. İnnovasion cəmiyyət, insan resurslarının və intellektual kapitalın, dəyişikliklərin hərəkətverici qüvvəsinə çevrildiyi cəmiyyətdir. Belə cəmiyyət bilik iqtisadiyyatına, təfəkkür iqtisadiyyatına əsaslanır, ideya və təşəbbüslərin fasiləsiz təkrar istehsalını, məhsuldar qüvvəyə çevrilməsini şərtləndirir.

Milli humanitariya dövlət, milli lider ətrafında birləşə, xalqın potensial enerjisini bir araya gətirə, quruculuq işlərinə səfərbər edə bilər. Bu gün inkişaf etmiş ölkələrdə intellekt və siyasət vahid cəbhədə dövlətçilik maraqlarına xidmət edir. Bu ölkələrin qazandığı uğurların təminatçısı məhz həqiqi intellektualların dövlətçiliyin inkişafını hər şeydən üstün tutmasıdır. Dünya inkişafının hazırkı mərhələsində fatehlik hünərini, sərkərdə qılıncını, zəka "qılıncı", ağlın gücü əvəz edir və təbii ki, intellektual elitanın üzərinə çox çətin və şərəfli bir missiya düşür. O elə etməlidir ki, qədim Poma senatorları öz müddətləri bitdikdə dedikləri bu sözləri deməyə haqqları olsun: "Mən bacardığım hər şeyi etdim, qoy başqaları bundan daha yaxşısını etsinlər".

Hər şey vətəndaş və onun gələcəyi üçün

Sərəncamla demək olar eyni vaxtda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev "İnsan hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə Milli Fəaliyyət Proqramını" təsdiq etmişdir. Sadə görünən bu fakt onu göstərir ki, İnsan hüquqları sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramı "Azərbaycan - 2020: gələcəyə baxış" inkişaf strategiyasının müəyyən etdiyi məqsədlərə hədəflənmişdir

Bu sənəd göstərir ki, insan hüquqlarının müdafiəsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin həyata keçirdiyi siyasətin prioritetlərindən biridir.

Eyni zamanda, Milli Fəaliyyət Proqramı ölkədə insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində aparılan davamlı tədbirlərin tərkib hissəsidir. Yeni proqram isə insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyinin artırılması, hüquq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi, normativ hüquqi bazanın və hüquq müdafiə sisteminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində tədbirlərin davamlılığının təmin edilməsinə yönəlmişdir.

Mahiyyət etibarilə Milli Fəaliyyət Proqramı və "Azərbaycan - 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyası - hər iki sənəd bir-biri ilə bağlıdır və Azərbaycanın yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymasını göstərir.

İnsan hüquqları meyarının rəhbər tutulması, Azərbaycan Respublikasının insan hüquqları sahəsində beynəlxalq müqavilələrə qoşulması prosesinin davam etdirilməsi, yeni qanunvericilik aktlarının qəbul edilməsi, ölkədə korrupsiya ilə mübarizənin gücləndirilməsi, şəffaflığın artırılması, əhaliyə göstərilən elektron xidmətlərin inkişaf etdirilməsi sahəsində fəaliyyətin vətəndaş cəmiyyəti ilə sıx əməkdaşlıqda davam etdirilməsi ehtiva olunur.

Bundan əlavə, proqrama əsasən, gələcəkdə insan hüquqları sahəsində maarifləndirmə, elmi-analitik tədbirlərin davam etdirilməsi, beynəlxalq təşkilatlarla, o cümlədən BMT-nin insan hüquqları sahəsində ixtisaslaşan qurumları, Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlıq, UNESCO, UNICEF, Dünya Bankı, habelə Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı və digər regional təşkilatlar ilə birgə əməkdaşlıq proqramlarının həyata keçirilməsi planlaşdırılır.

Milli Fəaliyyət Proqramının hazırlanması zamanı müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar ilə həyata keçirilən əməkdaşlıq proqramları nəzərə alınmışdır. Bu proqramda, eyni zamanda insan hüquqları sahəsində beynəlxalq öhdəliklərin davamlı implementasiyası üçün dövlət orqanlarına konkret tapşırıqlar verilir.

Bu, bir daha dəlalət edir ki, İnsan hüquqları sahəsində yeni Milli Fəaliyyət Proqramı "Azərbaycan - 2020: gələcəyə baxış" konsepsiyasının hədəflərinə yönəlmişdir. Burada fikrimi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sözləri ilə bitirmək istərdim: "Biz ölkəmizi qanunun aliliyinin bərqərar olduğu, çox güclü sosial siyasəti, inkişaf etmiş iqtisadiyyatı və regionda möhkəm mövqeləri olan müasir və demokratik bir ölkə kimi görürük.

Gələcəyimizi düşünmək və gerçəkləşdirmək milli xüsusiyyətə, dövlətçilik ənənəsinə çevrilir

Sərəncam Azərbaycan dövlətçiliyinə müstəqillik dövründə rəhbərlik edən siyasi liderlərə xas olan gələcəyə hesablanmış siyasi kursun rəsmi dövlət sənədi ilə strateji planlaşdırma və idarəetmə ənənəsinə çevrilməsini təmin edir. Müstəqillik təcrübəsi göstərir ki, dövlətimiz ən çətin problemləri milli birlik amilinə dayaqlanaraq həll edə bilmişdir. Bu baxımdan, bütün cəmiyyətin anladığı və dəstəklədiyi yeni strategiya labüd olaraq reallaşır.

Dövlət başçısı İlham Əliyev son illərdə məhz ölkə üçün taleyüklü, strateji əhəmiyyətli hadisələrin təşəbbüskarına çevrilmiş, onun ardıcıl və sistemli surətdə həyata keçirdiyi islahatlar dövlətimizin daha da güclü olmasına, cəmiyyətin mənəvi yüksəlişinə və birliyinə xidmət etmişdir. Əminliklə demək olar ki, dövlət başçısının özünəməxsus liderlik keyfiyyətləri, siyasi prosesləri yönəltmək məharəti, cəmiyyətin maraq və mənafelərini ümumi bir nöqtədə birləşdirmək bacarığı Azərbaycan xalqının öz liderinə etimadının əsas səbəblərindən biri kimi çıxış edir.

Prezident İlham Əliyevin gələcəyə baxışı yalnız "Azərbaycan - 2020: gələcəyə baxış" İnkişaf Konsepsiyasının hazırlanması ilə bağlı sərəncamında deyil, onun həyata keçirdiyi siyasətdə və bütün çıxışlarında əksini tapmışdır: "Bütün bu işlər Azərbaycan xalqının dəstəyi sayəsində görülür, bizim bütün uğurlarımız Azərbaycan xalqının uğurlarıdır. Əgər xalq bizim təşəbbüslərimizi dəstəkləməsəydi, onların heç biri yerinə yetirilə bilməzdi. Mən gələcək illərə böyük nikbinlik hissi ilə baxıram və bilirəm ki, Azərbaycanın çox parlaq, bundan da gözəl gələcəyi olacaqdır. Mən tam əminliklə deyə bilərəm ki, Azərbaycan inkişaf etmiş ölkələrin sırasına daxil olacaqdır. Bizdə iqtisadi, siyasi, sosial və digər sahələrdə bütün meyarlar dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrinin meyarlarına bərabər olacaqdır. Belə olan halda ölkəmizin uzunmüddətli inkişafı təmin olunacaq və Azərbaycan uğurla irəliyə gedəcəkdir".

Yaxın gələcəyin güclü Azərbaycan dövlətini milli birlik və həmrəyliklə yaratmaq kimi böyük vəzifələr, sözün əsl mənasında, Azərbaycan xalqının bütün mənəvi, intellektual və əlbəttə ki, maddi resurslarının səfərbər edilməsini qarşıya qoyur. Vətəndaş cəmiyyətinin, alimlərin, ziyalıların, gənclərin, sahibkarların, idarəetmə strukturlarının, dünya azərbaycanlılarının - bir sözlə, bütün azərbaycançı qüvvələrin ən fəal töhfəsini tələb edir. Müasir tariximizin 2003-cü ildən başlayan yüksəliş və inkişaf göstəricilərinin davamlılığını 2020-ci ildə də, daha sonra da təmin etmək yaxın onillikdə də qarşıda duran ən böyük vəzifələrimizdəndir .

Rəbiyyət ASLANOVA,

Milli Məclisin İnsan hüquqları

komitəsinin sədri, fəlsəfə elmləri

doktoru, professor, Bakı Dövlət

Universitetinin "Fəlsəfə tarixi və

mədəniyyətşünaslıq kafedrası"nın

müdiri

Azərbaycan.- 2012.- 2 may.- S. 5.