Ceyhun Hacıbəylinin Vətən xiffəti

Həyatının ən gözəl çağında - 28 yaşında qürbətə düşən, 71 baharlı ömrünün 43 ilini vətəndən uzaqlarda başa vuran Ceyhun Hacıbəyli Azərbaycan mədəniyyətinin ən parlaq və unudulmaz, eyni zamanda ictimai-siyasi mühitinin də görkəmli simalarından biridir. Doğrudur, yaradıcılığı o qədər də ətraflı tədqiq olunmayıb. İstər mühacirətdən əvvəl, istərsə də sonrakı illərdə müxtəlif qəzetlərin səhifələrində dərc edilmiş yazıları, ədəbi düşüncələri özünün həyatı kimi iztirablı bir taleyə düçar olub. Həm Bakıda, həm də Parisdə, Münhendə, eləcə də Avropanın digər şəhərlərində Ceyhun Hacıbəylinin işıq üzü görmüş əsərlərini bir yerə toplayaraq mükəmməl şəkildə oxuculara çatdırmaq çox vacibdir. Burada bir məsələni də qeyd edək ki, onun arxivini diplomat Ramiz Abutalıbov 1990-cı ildə Fransadan Bakıya gətirib. Bu qiymətli sərvət Mərkəzi Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinə təhvil verilib. Hazırda həmin arxivdə 20-dən artıq qovluqda Ceyhun Hacıbəylinin 500-dən çox sənədi var. Akademik Bəkir Nəbiyev yazırdı: "Bu sənədlərdən məlum olur ki, Ceyhun Hacıbəyli povest və hekayələr yazmış, elmi-tədqiqat işi ilə məşğul olmuşdur. Onun Azərbaycanın tarixi, etnoqrafiyası, folkloru, ədəbiyyatı və dili sahəsində maraqlı araşdırmaları, "Hacı Kərimin səhəri" adlı povesti vardır. Sonuncu əsər Bakıda çıxan "Kaspi" qəzetində dərc edilmişdir".

O, 1891-ci ildə Şuşada anadan olub. Dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin kiçik qardaşıdır. İlk təhsilini doğma şəhərdəki "Rus-tatar" məktəbində, davamını isə Bakıda alıb. Milyonçu Murtuza Muxtarovun vəsaiti ilə Peterburqa gedərək orada universitetin hüquq fakültəsinə daxil olub. Sonra təhsilini Parisin Sorbona Universitetində davam etdirib.

Ceyhun Hacıbəyli yaradıcılığının ilk dövründə qələmini felyeton janrında sınayıb. Belə bir fakt da var ki, o, öz felyetonlarını "Daqestanskiy" imzası ilə çap etdiribmiş. Müntəzəm və mükəmməl şəkildə mətbuatda dərc olunan Ceyhun Hacıbəyli sonrakı illərdə mədəniyyət, maarif, din, dil, xeyriyyəçilik, qaçqınlar mövzularında məqalələr də yazırdı. Araşdırmalar göstərir ki, onun yüzlərlə publisistik məqaləsi, hekayəsi dərc edilib. Uzun illər "Kaspi" qəzetinin ən fəal müəlliflərindən biri olub. Ceyhun Hacıbəyli həm də "İttihad" və "Azərbaycan" qəzetlərinin redaktoru missiyasını da yerinə yetirib.

1919-cu ildə Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətinin tərkibində Versal Sülh Konqresinin işində iştirak etmək üçün Fransaya getmişdir. 1920-ci ilin baharında Bakı, bütövlükdə Azərbaycan rus ordusu tərəfindən işğal edildi. Vətəndə baş verən faciəli hadisələrlə əlaqədar olaraq Ceyhun Hacıbəyli məmləkətinə qayıda bilmədi. Ömrünün sonuna kimi qürbət ellərdə yaşamalı oldu. "Ceyhun bəy Parisə özü ilə birgə daim həsrətini çəkdiyi, ömrünün sonuna qədər xəyallarında yaşatdığı Qarabağı da gətirmişdir. O, qürbətdə iki həyat yaşayırdı - bir real Paris həyatını, bir də xəyallarında qurub-yaratdığı nisgillərdən, gümanlardan, xatirələrdən ibarət vətən həyatını" (Bayram Ağayev).

Mühacirət həyatının son illərini daha da ağır nisgillə keçirən Ceyhun Hacıbəyli xatirələrində çox xəfif və kövrək bir şəkildə ötənlərə boylanaraq yazırdı: "Doğmalarımdan ayrılmağımın həsrətini bu qırx il ərzində tez-tez çəkirəm. Ən çox da yadıma düşən bacılarımdı. Bəzən də anamın və ortancıl qardaşımın (Üzeyir bəy nəzərdə tutulur - F.X.) surətləri bacılarımın surətlərini əvəz edirdi. Yadımdadı, mən Fransaya gələndə bacılarım necə acı göz yaşları tökdülər. Anamın dolu gözləri xəyalımdan çəkilmir. Mən onları inandırırdım ki, cəmisi iki aylığa gedirəm. Nə üçün ağlayırsınız? Amma mən özüm də bilmədən onları aldatmışam. İndi məmləkətimdən ayrılmağımın 41 ilini yaşayıram. Onları bir daha görmədim və heç vaxt da görməyəcəyəm. Doğmalarım - kişilər və qadınlar bir-birinin ardınca dünyadan köçürlər. Elə mən özüm də köçəcəyəm..."

Ceyhun bəy Fransada yaşayarkən "La Revul du Mond Müsulman", "La Fiqaro" kimi məxfi orqanlarla əməkdaşlıq etmiş, müxtəlif jurnallarda çalışmış, Parisdə fransız dilində nəşr olunan, Qafqaz və Münhendə Azərbaycan dilində çıxan "Azərbaycan" jurnalının redaktoru olmuşdur. "Azadlıq" radiostansiyasının yaradıcılarından sayılan Ceyhun Hacıbəyli Münhendəki "SSRİ-ni öyrənən universitetin müxbir üzvü seçilmişdir. 1925-ci ildə Ceyhun Hacıbəylinin tərcüməsində və onun rejissorluğu ilə Parisin "Femina" teatrında Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan" operettası tamaşaya qoyulmuşdur. Bir alim kimi Ceyhun Hacıbəylinin maraq dairəsi geniş idi. Avropada yaşamasına baxmayaraq, fikri Azərbaycan, qibləsi Qarabağ idi. Tarixi mövzularda əsərlər yazaraq məmləkətini Avropada tanıtmağa çalışırdı. Ceyhun Hacıbəyli "Babək və qədim Arran hökuməti", "Bakı və Bərdə şəhərlərinin tarixi" mövzularında tədqiqatlar aparmış, Şərqin böyük şairləri Firdovsi və Şirazinin yaradıcılıqları haqqında mükəmməl məqalələr yazmışdır. Ömrünün sonuna kimi əqidə və amalına sadiq qalan, mübarizəsini davam etdirən Ceyhun Hacıbəylinin ən böyük arzusu Azərbaycanı müstəqil görmək idi. O, 1962-ci ildə vətəndən uzaqlarda dünyasını dəyişmiş, elə Parisdə də dəfn edilmişdir.

Ceyhun Hacıbəylinin qiymətli və maraqlı əsərlərindən biri də "Qarabağın dialekti və folkloru"dur. 1934-cü ildə Parisdə "Asiya" jurnalında çap edilmiş həmin əsəri Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı, filoloq - alim Bayram Ağayev nəşrə hazırlayıb. Əsər rus dilində yazılmışdır. Hətta Qarabağ dialekti, folkloru və etnoqrafiyasına dair nümunələr belə bəzi hallarda tərcümə edilməmişdir. Bu əsəri bütün Avropa ictimaiyyətinə təqdim etməkdən ötrü Ceyhun Hacıbəyli onu sonradan fransız dilində işləmişdir. Əlbəttə, Azərbaycanı, onun bir parçası olan Qarabağın etnoqrafiyasını öyrənmək istəyən avropalılar üçün bu əsər olduqca zəngin məxəzdir. Adət-ənənələrimiz, xalq ədəbiyyatımız və dialektlərimizlə əlaqədar elə səciyyəvi, ümumiləşdirilmiş məlumatlar təqdim olunub ki, həmin məlumat o vaxtadək nəinki Fransada, Rusiyada, hətta Azərbaycanın özündə belə bu cür geniş və sistemli şəkildə araşdırılıb nəşr edilməmişdir.

Əsər 33 bölmədən ibarətdir. Hər bölmənin də öz adı var. Məlum olur ki, qürbətə düşməzdən öncə Ceyhun Hacıbəyli rus şərqşünasları ilə birlikdə tədqiqatlar aparırmış. Xüsusilə də görkəmli türkoloq M.Samayloviçin məsləhəti ilə Qarabağın etnoqrafiyasına aid materiallar toplayırmış. Toplunun "sözönü"ndə müəllif bildirib: "Qarabağda keçirdiyim günlər zamanı mən öz tədqiqatlarımı tamamlayırdım. Lakin müharibənin və sonradan inqilabın nəticələri mənə öz toplumu sistemləşdirməyə və bitirməyə mane oldu. Digər tərəfdən dəE baş vermiş siyasi dəyişikliklər və Fransa səfəri məni şərqşünaslıq mühitindən uzaqlaşdırdı". Əslində o, məsafə baxımından bu muhitdən uzaqlaşmışdı. 43 il Avropada yaşayan bir türk oğlu anasından eşitdiyi bayatılardan tutmuş şahidi olduğu hadisələri, adət-ənənələri, mərasimləri, oxşamaları olduğu kimi qələmə alıb. Bir qələm sahibinin araşdırmalarında alqışların, qarğışların, yalvarışların, laylaların, ağıların, zarafatların, lətifələrin toplanıb təsnif edilməsi ilk baxışda bəlkə də sadə təsir bağışlayar. Bir qədər dərinə getdikdə açıq-aydın hiss olunur ki, Ceyhun Hacıbəyli çox halda içində çəkdiyi Qarabağ xiffətinin ağır dərdlərini soyutmaq üçün el arasında gəzən, ədəbi dildə səslənməyən elə ifadələr, sözlər var ki, onları da öz kitabına salıb. Həqiqətən də Qarabağ dialekti səslənməsinə görə çox zəngin, formasına görə isə çox cazibədardır. Bir məsələ də maraqlıdır ki, Ceyhun Hacıbəyli Azərbaycanda olan bölgələrin, demək olar ki, hamısının dialektini çox gözəl bilirmiş. Bir-birindən fərqlənən əyalətlərdə eyni sözün müxtəlif tərzdə işlənməsini, ifadə olunmasını ustalıqla qələmə alıb. Məsələn, nümunə üçün - "gəlmək" feilini götürək; tələffüz zamanı bu feil Qarabağda "gəlifdi"; Bakıda "gəlibdü", Şamaxıda "gəlübdü", Şəkidə "gəlitdi", Quba-Dərbənddə "gələtdi" kimi tələffüz olunur. "Gedibdir" sözü də həmin qaydada tələffüz edilir.

Əslində, Ceyhun bəyin çox şeyi var idi. Gözəl ailəsi, cəmiyyətdə mövqeyi, nüfuzu, yaxşı dostları, həmrəy olduğu insanlar, Avropanın bütün ölkələrinə açılan qapısı... Müstəqil yaşayırdı, azad düşüncə sahibi idi. Amma vətən həsrəti içini acı qurd kimi yeyirdi. Bu səbəbdən də Qarabağla əlaqədar yaddaşında olanların hamısını nöqtəsinə, vergülünə toxunmadan yadigar qalsın deyə, kağızlara köçürürdü. O, heç vaxt ağlına gətirə bilməzdi ki, həsrətini soyutmaq üçün bildiklərinin hamısını qələmə alması gələcəkdə həmvətənlərinə də çatacaq, onun nisgili ürəklərdə alışıb yanacaq. Bayatılarla əlaqədar bölümdə onun sıraladığı bu el sərvətinin sarı simi yenə də Qarabağdı. Oxuduqca istər-istəməz yad məmləkətdə doğma yurdun intizarında qovrulan vətən oğlunun bu bayatıları qələmə almaqda məqsədini dərhal anlayırsan. Əslində o, bayatı çağırırmış. Kimsə onu başa düşmədiyindən yazmağa üstünlük verib:

Qarabağda talan var,

Zilfin üzə salan var.

Mən burda çox əyləndim,

Gözü yolda qalan var.

Bu, onun illərlə sinəsində gəzdirdiyi dərdi idi. Qırx ildən artıq ürəyində sağalmayan yaraya çevrilmiş vətən dərdi. Ömrü boyu bu bayatını çağırdı. Ömrü boyu içindəki ağrını, acını, çəkilməz dərdlərini Qarabağda eşitdiyi bayatılarla ovutdu:

Dəryada gəmim qaldı,

Biçmədim, zəmim qaldı.

Fələyin gözündə qalsın

Nejə ki mənim qaldı.

Maraqlıdır ki, şifahi xalq ədəbiyyatı ilə bağlı topladığı bütün inciləri ədəbi dildə yox, məhz eşitdiyi kimi - ləhcədə, xüsusilə də şirin Qarabağ şivəsində qələmə almağa daha üstünlük verib.

Arazam, Kürə bəndəm,

Bilbiləm, gülə bəndəm.

Qəribəm elkənizdə,

Bir şirin dilə bəndəm.

Ceyhun Hacıbəyli də ayların, illərin ayrılığını bir bülbül kimi Fransada dilə gətirirdi. Onun şifahi xalq ədəbiyyatından topladığı nümunələr arasında qafiyəli xalq deyimləri əsas yer tutur. Maraqlıdır ki, müəllif bu deyimlərin əksəriyyətini Şuşada eşitdiyini bildirib. Məsələn: "Qaladan gəldim aşsız, bir alma kəsdim daşsız". Ceyhun bəy xatırladıb ki, Qarabağda "Qala" sözü deyildikdə xanlar dövründə Qala olmuş Şuşa şəhəri nəzərdə tutulur. "Xalq məzhəkələri" bölümündə isə Ceyhun Hacıbəyli Şuşada yaranmış ayamaların, ləqəblərin mənasını açıqlayaraq, el arasında dolanan lətifələrdən danışıb. Bəzi bəy arvadlarının ünvanına deyilmiş gülməcələri yada salıb. Məsələn, "Hasan bəyin arvadı göydə uçan durnadı", "Hüseyn bəyin arvadı yoluxmuşca qarğadı".

Ceyhun Hacıbəylinin təqdim etdiyi beşik nəğmələri də maraqlıdır. İlk dəfə anasından eşitdiyi bu bədii nümunələri təqdim edərək həm də mənasını açıqlayan müəllif sanki özünə təsəlli vermək istəyir:

Balam gəlir ellərdən,

Başında var tellərdən.

Balamı Allah saxlasın,

Yaman gözdən, dillərdən.

Bu toplunun bütün ovqatında bir ayrılıq nəğməsi çalınır. Çox güman ki, elə bu toplunun özü də həsrətin nəticəsidir. Vətənini, millətini, xalqını ürəkdən sevən, bu yolda sitəmlərə dözən, yaşayan, yaradan Ceyhun Hacıbəyli qürbət ağrısından qovrularaq görün nə deyirdi: "Xalx gül əkdi, gül dərdi, mən gül əkdim, kül dərdim". Gülüstanını batıran, könlünü qaraldan bu rüzgarın hardan əsdiyini, selin hardan gəldiyini bilsə də, hər bir qəzavü-qədəri, möhnəti fələyin ünvanına yazırdı. Vətən həsrəti ona elə güc gəlmişdi ki, hətta Qarabağdakı itlərin adlarını da yada salırdı: "Alabaş", "Qarabaş", "Bozdar". "Topuş", "Pələng..." Bu, folklor nümunələri toplamaqdan çox yaddaşını silkələmək, onu yoxlamaq deməkdir. Çünki Ceyhun Hacıbəyli Fransaya gedəndə özü ilə heç bir əlyazmasını aparmamışdı. O, rəsmi iş üçün getmişdi. Bu yazdıqları isə yaddaşından süzülənlərdir.

Avropa mühitində yaşayan və təbii ki, avropalı sayılan övladlarına ailə şəcərəsini öyrədirdi. Ailə üzvləri kimlər sayılır, qohum kimə deyilir, Qarabağda müraciət formaları necədir. Hətta bəzi səciyyəvi ifadələri işlədəndə onun hansı vaxt, nə zaman söylənməsini də göstərirdi. Məsələn, "ağlına keçə yamayım" bir şəxsin axmaqlığını bildirmək üçün işlənir. "Başı küllü" yoxsul, bəxti gətirməyən bir adamın bədbəxtliyini bildirmək üçün deyilir. "Evdə qalıf un çuvalına tay olmayajam ki..." ərə getmək arzusunda olan gənc qızlar haqqında deyilir.

Yuxarıda dediyimiz kimi, el arasında işlənən, ədəbi dildə səslənməyən, yazıya gətirilməyən elə sözlər, latayır ifadələr var ki, onları da qələmə alıb Ceyhun Hacıbəyli. 43 il Fransada yaşayan, iki ali təhsil alan, mötəbər bir ziyalı və ictimai-siyasi xadim sayılan bir şəxsin leksikonunda bu cür kəlmələrin olmasına adamın inanmağı gəlmir. Xatirələrdən də, arxiv materiallarından da bəlli olur ki, Ceyhun Hacıbəyli son dərəcə mədəni, sözünün yerini bilən, ağır təbiətli, ciddi bir şəxsiyyət olub. Ömrünün 60-cı illərində belə bir toplunu qələmə alarkən eşidib bildiklərini olduğu kimi yazması onun vətən həsrətinin ağır əzablarında necə qovrulduğunu təsdiqləyir. O, özü-özü ilə, qələmi ilə danışırdı. O, yaddaşında olan doğma lisanındakı sözlərin hamısını ağına-bozuna baxmadan, mənasının fərqinə varmadan kağıza ona görə naxışlayırdı ki, məmləkəti üçün çox darıxmışdı. Qarabağın adisini də görmək istəyirdi, alisini də! Qarabağın tikanını da sevirdi, gülünü də, itini də, atını da! O, Qarabağa qayıtmaq istəyirdi! O, Azərbaycandan ötəri saralıb-solurdu! Ceyhun Hacıbəyli üçün qarğışın da, alqışın da, tərifin də, söyüşün də fərqi yox idi! Təki Qarabağdan danışsın! Qırx il yaddaşında saxladığı sözləri birər-birər dilə gətirməklə həsrətini soyudurdu Ceyhun Hacıbəyli! 43 il qürbətdə yaşayan, doğma dilində danışmağa yetərincə müsahibi olmayan Ceyhun Hacıbəyli Vətənin hər bir məqamı üçün darıxırdı. Mənasından asılı olmayaraq, dilimizin bütün sözləri ona bal kimi gəlirdi. Ayrılığın ölümdən betər zülmü ona çox əzab verirdi...

Xatirələrinin birində qürbətdə saralmış Ağabəyim ağanın məşhur bayatısını dərin kədərlə yada salıb:

Əziziyəm, Qarabağ,

Şəki, Şirvan, Qarabağ,

Tehran cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ.

Könül çırpıntılarını bağladığı bu bayatıdan sonra Ceyhun Hacıbəyli ağır bir təlaşla, nisgillə yazırdı: "Eh, Bəyim Ağamız, nəinki Tehran, bütün bu dünya, aləm cənnətə dönsə, yaddan çıxmaz Qarabağ..." Deyirlər ki, zaman bir çox ayrılıqlara, itkilərə, müsibətlərə sığal çəkir, unutdurur. Amma zamanın gücü çatmadığı, yaddan çıxarda bilmədiyi yalnız Vətən dərdidir. Yüz il qürbətdə yaşasan da, doğma yurdun yaddan çıxmaz. Əksinə, bu ayrılıq yaşlaşdıqca həsrəti daha da cavanlaşaraq üstünə çalağan kimi şığıyır. Xatirələrdən bəlli olur ki, Ceyhun Hacıbəyli ömrünün sonlarında tez-tez ana dilində bu sözləri pıçıldayarmış: "Qarabağ, Qarabağ, bir gün səndən ayrı tabım olmazdı. İndi oldum illər ayrısı..." Əlbəttə, bu ayrılıq bir gün sona yetdi. Ceyhun Hacıbəylinin övladı, nəvəsi Azərbaycana gəldi. Amma həyatda nə Ceyhunun özü var idi, nə də... Qarabağ erməni quldurları tərəfindən işğal edilmişdi. Bu gəlişin, bu görüşün bəlkə də ən ağır, dözülməz məqamlarından biri də Ceyhun Hacıbəylinin tez-tez xatırladığı qardaşı Üzeyir bəyin Şuşadakı heykəlinin erməni vandalları tərəfindən güllələnməsi oldu. Fransadan gəlmiş Hacıbəylilər Bakıda İncəsənət Muzeyinin həyətində yurda qayıdış gözləyən bu küskün abidələrə - Natəvanın, Üzeyir bəyin, Bülbülün büstlərinə baxarkən göz yaşlarını saxlaya bilmədilər. Amma o gün mütləq gələcək, Qarabağımızın üzü yenə güləcək. Bütün soydaşlarımız - dirimiz də, heykəlimiz də ruhumuzun əbədi qərar tutduğu Qarabağa dönəcək!..

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.-2012.- 2 noyabr.- S.10.