Bəşəri hikmətin milli ünvanı

Milli düşüncə tariximizdə az sözlə çox fikir deyə bilmək həmişə xüsusi məharət hesab olunmuşdur. Nizaminin tövsiyəsini yada salaq:

Az sözün inci tək mənası solmaz,

Çox sözün kərpic tək qiyməti olmaz.

Yazanın məharəti fikri az sözlə çatdırmaq qabiliyyətindədir. Bu şərti ödəyən deyimlər əsrlərin sınağından çıxaraq, dillərdə əzbər olmuş, atalar sözü və ya aforizmlər kimi nəsildən-nəslə ötürülmüşdür.

Amma öncə fikir gəlir. Fikir olmayanda, sanki onun yoxluğunu ört-basdır etmək üçün çox danışılır. Fikir dərin olduqca, onun çox sözə ehtiyacı qalmır. Elmdə də belədir. Böyük kəşflər çox yığcam qanunlarla ifadə edilir. Fəlsəfədə də əgər ideya aydındırsa, onu çox qısa demək mümkündür. İdeya müəllifin özünə aydın olmayanda, cildlərlə kitabda da onu çatdırmaq mümkün deyil.

Azərbaycan filosofu Səlahəddin Xəlilovun bütün əsərləri dilinin aydınlığı, üslubun səlisliyi və fikrin qətiyyəti ilə seçilir. Fikrin məhz həmin dildə yoğrulub-yapıldığına şübhə yeri qalmır. Bunun nəticəsidir ki, onun yaradıcılığında fəlsəfə ilə hikmət arasında sərhədlər götürülür və müəllifin akademik fəlsəfi təhlildən nə zaman milli fəlsəfi fikrə və oradan da hikmət dünyasına keçdiyini izləmək çətin olur. Əslində, söhbət hansısa diskret keçiddən deyil, elmi və bədii üslubların çox ahəngdar vəhdətindən gedir.

Professor S.Xəlilovun milli fəlsəfi fikir axtarışlarında folklora müraciəti qanunauyğun bir haldır. Belə ki, o, türk fəlsəfi fikri dedikdə, milliyyətcə türk olan bir mütəfəkkirin, məsələn, Fərabinin, Biruninin, Nizaminin yazdıqlarını deyil, müəllifi ilk növbədə xalqın özü olan, min illərin süzgəcindən keçib gəlmiş və məhz öz dilimizdə çalxalanıb nəhrini tapmış fikirləri nəzərdə tutur. Dillə fikrin potensialı birləşərək sanki yeni bir üslub, janr meydana gətirir. Bu da XXI əsrdə bir millətin dünya fəlsəfi fikir xəzinəsinə töhfə edə biləcəyi ən qiymətli incilərin üzə çıxmasına imkan yaradır.

Səlahəddin Xəlilovun yaradıcılığını izlədikcə dünyaya, elmə, fəlsəfəyə tamamilə yeni bir baxışın şahidi oluruq. Onun fikrinə görə, müasir dövrdə bütün sahələrə ciddi fəlsəfi yanaşma tələb olunur. Belə ki, bu gün "biz elmin planetar xəritəsində öz yerimizi heç olmasa müəyyən təxminliklə bilməsək, ölkəmiz üçün optimal inkişaf modeli hazırlaya bilmərik". Doğrudur, bu gün Azərbaycanın bir çox sahələrdə artıq öz inkişaf modeli formalaşmışdır. Lakin bu modellərin daimi inkişafı üçün ümumi qanunauyğunluqları, fəlsəfi yanaşmanı həmişə diqqətdə saxlamalıyıq.

Professor S.Xəlilov dünyaya fəlsəfi yanaşmanın bir çox sahələrində nəinki Azərbaycanda, habelə beynəlxalq fəlsəfi dairələrdə önəmli mövqe tutan orijinal təfəkkür sahibidir. Onun indiyədək çap olunan 50-yə yaxın kitabının və 500-dən çox məqaləsinin hər birində yeni konsepsiyaları öz əksini tapır. Alimin bu təlimlərini daha populyar və daha aydın şəkildə ortaya qoyan bir "Əbu Turxan təlimi" də var. Səlahəddin Xəlilovun fəlsəfəyə yeni yanaşma məqamını özündə ifadə edən Əbu Turxan təlimi onun "Əbu Turxanın hikmət dünyası" kitabında geniş oxucu kütləsinə təqdim olunur.

Kitabın çox maraqlı bir strukturu var: müəllif əvvəlcə həyatın önəmli və xüsusi fəlsəfi yanaşma tələb edən sahələrinə elmi-fəlsəfi təhlil verir və bunların hər biri Əbu Turxanın aforizmləri ilə tamamlanır. Kitabı diqqətlə oxuduqda düşünürsən ki, müəllifin mövqeyi harada daha aydın üzə çıxır: hər bir mövzuda müəllifin ciddi elmi yanaşma fonunda yazdığı bu mətnlərdəmi, yoxsa onları tamamlayan hikmətli sözlərdə - aforizmlərdəmi? Diqqətlə yanaşdıqda, məlum olur ki, əslində, hər bir mətnlə ona "qoşulan" aforizmlərin daşıdığı hikmət yükü üst-üstə düşür, eyniləşir.

"Əbu Turxanın hikmət dünyası" onun müəllifinin, bir vaxtlar Məhəmməd Hadinin söylədiyi kimi, "imzalar içində millətinin imzası"nı görmək arzusundan doğub. Kitaba yazdığı "Ön söz"də müəllif bunu oxucuya belə bildirir: "Fəlsəfə dünyasına girdikcə, onu vərəq-vərəq açdıqca bu dünyanın yeni-yeni hikmətlərini mənimsəməklə bərabər... gizli bir doğmalıq nisgili ilə millətimin imzasını da axtardım". Hər axtarış bir gün nəticə verir: "Nəhayət, günlərin bir günü fikir ənginliyinin səmasında bir səs mənə doğma gəldi. O mənim dilimdə danışırdı. O mənim kimi düşünürdü. O mənim qəlbimin bir parçası idi, mənmi onun, - fərqi yoxdur. Sanki o mən idim. - Budur doğmalıq duyğusu. Bu, Əbu Turxan fəlsəfəsi idi". Müəllifin fikrincə, "fəlsəfənin doğmalaşması hikmətdən keçir. Hikmətdə ən kamil şəkildə üzə çıxır". Və ona görə də S.Xəlilovun Əbu Turxan dünyasına səyahəti onun aforizmlərindən başlayır.

Əsərin çox maraqlı məqamlarından biri aforizm janrının təhlili ilə bağlıdır. Aforizmlər böyük fəlsəfi təlimlərin nəticələri, xülasələri kimi, yaddaşlarda daha çox qalmaq imkanı olan fikir kimi qiymətləndirilir. Həm də "aforizm kimi yalnız o fikirlər məşhurlaşa bilmiş və dillər əzbəri olmuşdur ki, onlar fikir zəncirindən, mətndən ayrılıqda, müstəqil surətdə, təkbaşına "yaşamaq" əzmində olduğunu sübuta yetiriblər". Bu yerdə mən təbii olaraq S.Vurğunun "Vaqif" pyesini xatırlayıram. Ədəbi tənqidin vaxtilə çox yüksək qiymət verdiyi sənətkarlıq keyfiyyətini - Vaqifin dialoqundakı aforizmləri yada salmaq istəyirəm: "Qızılı udsa da qara torpaqlar, yenə qiymətini özündə saxlar"; "Qaranlıq zindana zinətdir insan"; "Vicdan dedikləri bir həqiqətdir, Beşiyi, məzarı əbədiyyətdir". Bu fikirlər ona görə dillər əzbəri olmuşdur ki, onlar fikir zəncirindən, mətndən ayrıldıqda, müstəqil surətdə, təkbaşına "yaşamaq əzmində olduğunu sübuta yetiriblər". Məhz bu fikirdən çıxış edərək aforizmlər haqqında müəllifin daha bir postulatını qeyd etsək yerinə düşər: "Hər hansı bir aforizm özlüyündə gözəl ola bilər, amma o hansı isə fikri əsaslandırmaq, gücləndirmək üçün istifadə edildikdə, məqamında elmi mətnə və bədii əsərə, məruzəyə, çıxışa daxil edildikdə aktuallaşır, yeni nəfəs əldə edir". Kitabı vərəqlədikcə və buradakı aforizmlərə diqqət yetirdikcə dərk edirsən ki, doğrudan da fəlsəfə həqiqəti bütöv halda mənimsəmək yolunu, hikmət isə bu həqiqətin konkret məsələyə aid hissəsini işıqlandırır və bu məqamda həmin konkret məsələnin həqiqətinə çatmağın ən qısa yolunu göstərir. Əlbəttə, müəllif daha çox həqiqəti bütöv halda mənimsəmək istəyində olan fəlsəfənin tərəfindədir, çünki "fəlsəfə dərk olunmuş həqiqətdir". Məsələyə daha elmi yanaşıldığını nəzərə alsaq, S.Xəlilovun Əbu Turxan təlimində fəlsəfədən hikmətə, hikmətdən də fəlsəfəyə keçid yollarının açıq olduğu görünür, yəni "bu iki təfəkkür səviyyəsinin əlaqə və vəhdətinin şahidi oluruq". Bütün bunlardan sonra müəllif "fəlsəfədən hikmətə, müdrik fikirlərə, aforizmlərə keçidi təmin edən əsas mühakimələri və mülahizələri qısaca şərh" etməyi vacib sayır. Filosof hər şeydən əvvəl "Fəlsəfə və hikmətin görüş məqamı"ndan başlayır. Burada "Mən" anlayışı və insan özünüdərk kontekstində açılır və Əbu Turxan fəlsəfi təlimi "Mən" anlayışının təhlilindən keçir. Burada çox maraqlı, orijinal və həm də cəsarətli bir fikirlə rastlaşırıq. Məlum olur ki, Əbu Turxan təlimi fəlsəfənin elmlə eyni kökənli olması düşüncəsini qəbul etmir. Niyəsini müəllifin öz izahında cavablandırmaq istərdim: "Fəlsəfə lap əvvəldən elmlə əks qütbdən başlayır. Belə ki, elmin əsas məqsədi cismani dünyanı, obyektiv gerçəkliyi subyektiv təsirlərdən, yəni tədqiqatçının öz müdaxiləsindən azad edərək öyrənməkdir. Yəni söhbət insanlaşmış, daha doğrusu, mənsizləşmiş, ruhsuzlaşmış dünyadan gedir. Fəlsəfədə isə dünya "Mən"in vasitəsilə, "Mən" prizmasından keçirilməklə öyrənilir, çünki onun mövzusu xarici aləm yox, daxili aləm, iç dünyası - "Mən"dir".

Əbu Turxan təlimi əsl böyük dünyanı əbədi, sonsuz və tükənməz imkanlar dünyası kimi tanıyır. Və bu yerdə insan və ideya, ideya və yaradıcılıq kimi maraqlı məsələlər təhlil olunur. Bu dünyanın və həyatın mənası kimi problemlər fəlsəfi düşüncənin tamamilə yeni süzgəcindən keçir.

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, S.Xəlilovun Əbu Turxan təlimi bizi əhatə edən və bizim yaşadığımız dünyanın ən önəmli sahələrinə fəlsəfi yanaşma ilə bu sahələrin mahiyyətini izah edir. Əbu Turxan təliminin əsas obyektləri: "İnsan", "Mədəniyyət", "Din, inam, iman", "Yer-göy, zaman-məkan", "Tale-həyat, ölüm", "Gözəllik, məhəbbət", "Ailə, qadın, kişi", "Dostluq", "Tarix, cəmiyyət, şəxsiyyət", "Dövlət, millət, vətən", "İdeya, hikmət, fəlsəfə", "Ziyalılıq, müdriklik, dahilik", "Zəka, ağıl, hiss", "Dil, nitq, söz", "Ədəbiyyat və incəsənət", "Azadlıq, haqq, ədalət", "Həqiqət və bilik", "Elm, təhsil, kitab", "İş və əməl", "Güclü-zəif, aqil-cahil", "Ruh və bədən", "Var-dövlət" mövzularıdır. Oxucu bu mündəricata diqqətlə baxıb kitabın necə böyük bir elmi-mənəvi yük daşıdığını elə mənim bu kiçik məqaləmdən də hiss edə bilər.

Beləliklə, bu mövzuların təhlili və onun bir növ yekunu kimi görünən aforizmlər Əbu Turxanın fəlsəfi təliminin vəd etdiyi fəlsəfədən hikmətə, hikmətdən də fəlsəfəyə yolun həmişə açıq olduğunu sübut edir.

"Əbu Turxanın hikmət dünyası" - Əbu Turxan təliminin əsasları "İnsan" elmi-fəlsəfi oçerki ilə başlayır. Əbu Turxan təlimindən gələn bu sətirləri bir də diqqətlə oxudum: "İnsan bir kitabdır ki, zaman keçdikcə başqaları tərəfindən səhifə-səhifə oxunur və nə qədər diqqətlə oxunsa da, açılmayan, oxunmayan səhifələrin sayı daha çoxdur. İnsan özü isə əksər hallarda öz kitabını oxumaq və dinləmək imkanına malik olmur. O öz nitqi və əməlləri ilə başqaları üçün açılsa da, başqaları tərəfindən oxunsa da, onun içində daha nələr olduğu, sabah nələr etməyə qadir olduğu və bu dünyaya nə kimi bir missiya ilə gəldiyi bilinmir. Bunu bilmək üçün o öz iç dünyasına nəzər salmalıdır. İç dünya isə əvvəl-əvvəl qaranlıq olur və onu işıqlandırmağın yeganə yolu iman yoludur". Və bu müdrik fikir Əbu Turxanın hikmət postulatı ilə bitir: "Xarici aləm əqllə, daxili aləm imanla işıqlanır". İnsan haqqında bu elmi oçerk, digər obyektlərin təqdimatında olduğu kimi, elə insan kontekstində söylənmiş aforizmlərlə bitir. Lakin xüsusi qeyd etməyi lazım bilirəm ki, oçerkdə bütün mətn boyu müəllifin özünün aforizm kimi təqdim etmədiyi saysız-hesabsız hikmət sətirləri var.

Professor S.Xəlilov dəb adamı deyil. Mən onu uzun illərdir ki, tanıyıram və onun təkcə elminə deyil, mənəvi dünyasına da bələdəm. Dünən - ən azı sovet dövründə ateizm təbliğatçısı kimi tanınan "alimlərin" bu gün islam dəyərlərindən dəm vurduğunu görürük; dünən hansısa izmləri fetişləşdirən bir kəsin bu gün antiizmlər aləmində üzdüyünü görürük. S.Xəlilov isə lap cavan vaxtlarındakı əsərlərində nə qədər səmimi olmuşsa, bu gün də o səmiyyətlə işini davam etdirməkdədir. "Əbu Turxanın hikmət dünyası" bu elmi yanaşmanın və səmimiyətin ortaya qoyulmuş faktıdır və bu faktın içərisindən "Din, inam, iman" bölməsi onun hər ikisini aydın sübut edən hadisə təsiri bağışlayır. Bu bölmə cəmi 5 səhifədir. Amma bu 5 səhifədə din, inam, imanın elə fəlsəfi anları təqdim olunmuşdur ki, bu təqdimatlardakıları anlayıb, dinə iman gətirməmək mümkünsüzdür. Dinə münasibətin və həm də səmimi münasibətin fəlsəfi anlamına fikir verək: "Din həyatın mənasını bilavasitə təyin edir, dini dəyərlərin isbata ehtiyacı yoxdur. Burada həqiqət hissi təcrübə, məntiqi təfəkkür və ya bədii obraz vasitəsilə deyil, qəlbin nuru və mənəvi işıqlanma ilə açılır" (kursiv mənimdir - B.B.). S.Xəlilov dinə münasibətin fəlsəfi təhlilində təkcə özünün iman gətirdiyi islamdan deyil, bütövlükdə dinə elmi yanaşmanın sərhədlərindən çıxış edir: "Dini ayinlər mükəlləfiyyət kimi, yaxud, sadəcə, plan kimi icra oluna bilməz. Din insanları öz ilahi başlanğıcını dərk etməyə çağırır. Bu, təkcə islama deyil, bütün dinlərə aiddir". Qeyd edək ki, özünün fundamental elmi araşdırmalarında Şərq-Qərb düşüncələrindən tutmuş fəlsəfi məktəbləri və cərəyanları mükəmməl bildiyini çoxdan sübut etmiş S.Xəlilov həyata həmişə və birmənalı olaraq həqiqət gözü ilə baxmağı üstün tutur. Elə həqiqətlər var ki, orada "mənim", "sənin" anlayışlarına söykənməyin həqiqətə zərbə vura biləcəyini yaxşı bilən filosof bu tipli hadisələrə birmənalı olaraq elmi ümumiləşdirmə prizmasından yanaşır. Onun dinə fəlsəfi baxışı da bu yanaşmanın məhsuludur. Dinə səmimi hissin aydın ifadəsini alimin aşağıdakı düşüncələrində görürük: "Dini hiss - insanın Allah qarşısında məsuliyyət hissi mərhələ-mərhələ: ailə qarşısında, millət qarşısında, bəşəriyyət qarşısında məsuliyyət hisslərinin davamı kimi ortaya çıxdıqda bu artıq dərk olunmuş, zəka ilə qovuşmuş bir hissdir". Gördüyümüz kimi, alimin bu postulatında da insanın ali hissləri, ali məsuliyyəti ailədən bəşəriyyətə ucalan bir istiqamətdə təkmilləşir, müqəddəsləşir.

Mən populyarlıq xarakterinə görə kitabı və mətbuatı müqayisə edərkən ikinciyə üstünlük verirəm. Ona görə də S.Xəlilovun bəlkə də çoxlarının oxuya bilməyəcəkləri bu kitabının insanı kamilləşdirən sətirlərini məhz ona görə qəzet məqaləsinə çox köçürməli oluram. Bu sətir - abzaslardan biri də belə səslənir: "İnsan Xaliq qarşısında əyilir, ona bəxş edilmiş bütün qabiliyyətlərə və gözəlliklərə görə böyük yaradana minnətdarlığını bildirir və bununla mənən yüksəlir, ucalır, öz nəfsi və başqaları qarşısında əyilməz olur (kursiv mənimdir - B.B). Təbiətdə, həyatda heç kimdən asılı olmadan mövcud olan ahəngi, gözəlliyi görmək, duymaq və bundan məmnun qalmaq, minnətdar olmaq, əslində, onları öz daxilinə köçürmək, həmin gözəllikdən, ahəngdən mayalanmaq deməkdir". Alimin təbirincə, "Din - mənəviyyat hadisəsidir. Dinin mahiyyəti dini hisslə - Allaha inamla bağlıdır. Mütləqə inam yolu nisbi inamlardan keçir. Məhdud miqyaslı, cılız adam sonsuzluğa qədəm qoya bilməz". Və bütün bunlardan sonra müəllif həmin fikirlərdən doğan hikmətləri - aforizm səviyyəsinə yüksəlmiş hikmətləri təqdim edir: "Ruh dünyasının dərinliklərinə ancaq dini hissin köməyi ilə girmək mümkün olur". "Müqəddəslik duyğusu itən yerdə şər ağacı bitər". "Allahı sevməyin yolu onun yaratdıqlarını sevməkdən keçir". "Günahı ancaq savabla yumaq olar". "Allah qarşısında əyilmək bu dünyada əyilməzliyin təməl daşıdır". "Elm - beyini, sənət - ürəyi, din - ruhu qidalandırır". "Əxlaq hüquqdan, din əxlaqdan yüksəkdir"E

Professor S.Xəlilovun "Əbu Turxanın hikmət dünyası" bütövlükdə bu üslubda, bu tərtibatdadır. Əsərin məna tutumunda zaman-məkan, tale, həyat, ölüm, millət, elm, ruh və s. kimi onlarca mənəvi qida mənbəyimizi təhlil edən elmi oçerk və bu oçerklərdən doğan aforizmlər yer almışdır. Hikmət dolu bu kitabın insanı kamil görmək, onu yaradıcılığa, xeyirxahlığa çağırmaq, nəfsin qarşısında əyilməmək, gözəlliyi dərk etmək, ailə qədrini uca tutmaq, dostluğun parametrlərini müəyyənləşdirmək, şəxsiyyətin formalaşma prosesini dərk etmək, ziyalı missiyasını anlamaq, dilin, nitqin, sözün cəmiyyətdə yerini duymaq, elmin gücünü nəzərə almaq, mənəvi dünyanın maddi dünyadan üstünlüyünü bilmək, var-dövlətin ötəri, mənəviyyatın əbədi olduğu qənaəti ilə yaşamaq kimi çox ciddi fəlsəfi bir dünya təqdim olunur. Əlbəttə, hər bir kitabın ünvanlandığı bir zümrə, bir qrup olur. Bədii əsərlərdən tutmuş elmi kitablara qədər hər kitabın öz oxucusu olur. "Əbu Turxanın hikmət dünyası" isə bütövlükdə insanın kamillik yolunu istiqamətləndirməyə, nura və işığa ünvanlanıb. Bu ünvanda universitet astanasına təzəcə qədəm qoymuş birinci kurs tələbəsindən tutmuş ömrünün ixtiyar çağını yaşayan hər kəsin ürəyinə nurlu bir yol var.

Budaq BUDAQOV,

Akademik

Azərbaycan.-2012.- 2 noyabr.- S.10.