Səhvlərdən uzaq olmaq üçün düzgün istinad mənbəyi lazımdır

Dilimiz varlığımızdır

Dilin milləti birləşdirən ən mühüm dəyər olduğu danılmazdır. Yaşadığımız günlərin populyarlaşmış "Bizi birləşdirən dəyər" reklamı (reklamdan çox, qanadlı ifadəyə meyillidir) məntiqi cəhətdən dili assosiasiya edir. Azərbaycan dili bizi birləşdirən analoqsuz bir dəyər olduğundan dilin dəyişilməz - vahid yazılış qanunlarına ciddi əməl olunmalıdır.

Azərbaycan dili respublikamızın dövlət dili olduğundan dilin normativlərinə əməl etmək hər bir ölkə vətəndaşının ən müqəddəs borcudur. Bu məqamda ədalət naminə qeyd edək ki, dilin qayda-qanunları sıravi vətəndaşlardan çox, birbaşa dilin qayda-qanunlarının qorunmasına məsuliyyət daşıyan şəxslər tərəfindən bu və ya digər formada açıq-aşkar pozulur. Azərbaycan dilinin prinsipləri (sözlərin düzgün yazılışı, sırası (inversiya ), sözlərin mənasına uyğun məqamda işlədilməsi və s.) kütləvi informasiya vasitələri sayılan qəzet, jurnal və televiziyalarda nəinki vaxtaşırı, əfsuslar olsun ki, hər gün, hər saat pozulur. Yaddaşımda qalan bəzi faktlardan çıxış etmək istərdim. 2011-ci ilın noyabrında Türkiyənən Van vilayətində baş vermiş zəlzələ ilə bağlı Azərbaycandan göndərilən humanitar yardımla əlaqədar televiziyalarımızın birində nümayiş etdirilən süjetdə araşdırmaçı jurnalistin dilindən belə bir ifadə səsləndi: "Dərmanlar yetişdirildi". Unutmayaq ki, bu cümləni reportajda kamera qarşısında müsahibə verən hər hansı bir şəxs yox, "Xəbərlər" ictimai-siyasi verilişinin aparıcısı olan jurnalist səsləndirirdi. Qəsdən adını çəkmək istəmədiyim həmin televiziyanın yenə "Xəbərlər" proqramında titrlərdə yazılmışdı: "Liverpul" komandası türk futbolçusu Nuri Şahini birillik icarəyə götürmüşdü". Heç insanı da icarəyə götürmək olar?! İcarəyə götürmək (götürülmək) əşya məfhumuna aiddir.

Azərbaycan dilinin prinsiplərinə görə müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər birmənalı olaraq cəm şəkilçisi (lar-lər) qəbul etmir. Çünki müəyyən miqdar sayları əşyanın konkret miqdarını bildirdiyindən özündən sonra gələn isimin kəmiyyəti bəlli olur. Məsələn, beş kitablar nə deyə, nə də yaza bilərik. Dil özü artıq nə varsa kənara atır. Çox təəssüflər ki, qəzet, jurnal məqalələrində və televiziyaların "Xəbərlər" proqramında çox vaxt bu vacib dil normasına əməl olunmur. Təsadüfən "Xəbərlər" proqramına istinad etmirəm. Məlumdur ki, "Xəbərlər" proqramını rəsmi ictimai-siyasi veriliş olaraq savadlı, seçkin jurnalistlər aparırlar. Digər tərəfdən, adıçəkilən veriliş heç vaxt birbaşa yayımlanmır. Əksinə, vaxtından xeyli əvvəl, düşünüb-daşınılıb hazırlanır və bir neçə etimad göstərilən şəxs tərəfindən də ciddi redaktə olunur.

Mətbuatımızda ən geniş yayılmış bağışlanılmaz səhvlərdən biri də cümlədə söz sırasının pozulmasıdır. Dilimizin strukturuna görə təyin təyinolunandan əvvəl gəlməlidir. Nümunə üçün bu cümləyə diqqət yetirək: Bu günlərdə işıq üzü görən AMEA-nın Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun dilçilik şöbəsinin əməkdaşının monoqrafiyası... Şərhə də ehtiyac yoxdur.

"İlə" qoşması saitlə bitən sözlərdə ayrı yazılır

Bilavasitə yazılı informasiya vasitəsi olan qəzetlərimizdə orfoqrafiyanın prinsıplərinə və durğu işarələri qaydalarına, təəssüflər olsun ki, son dərəcə biganə bir münasibət bəslənilir. Belə sərt deməyə əlimizdə kifayət qədər əsas vardır. Kütləvi informasiya vasitələrində orfoqrafiya qaydalarına və durğu işarələrinə qarşı, bir növ, "özfəaliyyət" tendensiyası hökm sürür. Kim necə gəldi, səhv-düz sözləri yazır, lazımdır, lazım deyil durğu işarələrini işlədir.

Orfoqrafiya fikrin yazılı formada düzgün ifadə edilməsi barədə qaydalar toplusudur. Orfoqrafiyanın üç prinsipi içərisində ən geniş əhatə dairəsinə malik olanı fonetik prinsipdir. Fonetik prinsipə görə, söz tələffüz olunduğu kimi yazılmalıdır. Bu qayda dilin yazılmış və "yazılmamış" qanunlarındandır. "Yazılmamış" ona görə deyirik ki, prinsip özünü tələffüzdəcə doğruldur. Bu qaydaya orfoqrafiyanın prinsiplərindən xəbəri olmayanlar da qeyri-iradi əməl edə bilərlər.

Orta məktəbin "Azərbaycan dili" dərsliyindən qoşmaların yazılışından bilirik ki, ilə qoşması saitlə bitən sözlərdə ayrı yazılır. Bir sıra qəzetlərdə belə bu dil normasına, demək olar ki, əməl olunmur. Bu dil qaydasının pozuntusuna ən çox münasibət və məqsəd sözlərinın yazılışında rast ğəlirik. Unutmayaq ki, münasibət və məqsəd sözləri mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etdikdə (bayram münasibəti, çap məqsədi) sözün sonu saitlə bitdiyindən ilə qoşması ayrı yazılmalıdır. Bu məqamda ilə qoşması tələffüz zamanı da özündən əvvəl gələn sözdən ayrı deyilir. Qəzetlərdə və televiziyalarda titrlərdə yazılr:

1 Yazıçını yubileyi münasibətilə təbrik etmişlər.

2. Novruz bayramı münasibətilə tədbir keçirillmişdir.

Kiçik vergülün böyük xətası

Durğu işarələri barəsində də KİV əməkdaşları arasında çox qəribə bir tendensiya yaşanır. Bir çoxları durğu işarələrinin daşıdığı funksiyanı lazımınca dəyərləndirə bilmədiklərindən nöqtəni, vergülü xırda şey sayıb, durğu işarələrinə "əhəmiyyət daşımır, elə də vacib deyil, olmasa da, olar "kimi yüngül meyarlarla (əslində, belə bir meyar yoxdur) yanaşırlar. Dilin pozulmayan sərt qanunları yazı və oxu praktikasında bu cür məntiqsiz yanaşmaları asanlıqla alt-üst edir. Bu məqamda hələ uzun illər bundan əvvəl populyarlıq qazanmış bir nümunəni cüzi dəyişikliklə diqqətə çatdırmaq istərdim. Oxu dədən kimi, hambal olma. Oxu, dədən kimi hambal olma. Fikrimizcə, durğu işarələrini, xüsusən vergülü "heç zad" sayanlar üçün bu nümunə kifayət qədər tutarlı arqumentdir. Yəqin ki, durğu işarələrini "heç zad" hesab edənlər adi saydıqları bir vergülün yaratdığı məna "təlatümünü" açıq-aydın başa düşəcəklər. Bu nümunədən də göründüyü kimi, gözümüzə kiçik görünən vergül fikrin dəqiq, düzgün çatdırılmasında əvəzsiz bir gücə malikdir. Yuxarıdakı nümunədə də biz bunun əyani şahidi olduq. Bəzilərinin vergülsüz də keçinmək olar məntiqini xırdaca vergül işarəsi işləndiyi cümlənin məzmununu tamamilə dəyişdirməklə puç edir .

Durğu işarələri yalnız cümləyə məna və məzmun çaları yox, həm də ekspressiv rənglər də gətirir. Durğu işarələri cümlənin məna və məzmunu ilə birbaşa bağlıdır. Üç nöqtə, nida və sual işarəsi cümlənin məzmununu müəyyənləşdirir.

Gözə kiçik görünən vergül bütövlükdə cümlənin məzmununa təsir etdiyindən onun məqamında işlənilməsinə xüsusi diqqət vermək lazımdır.

Dil yenilikləri alqışlayır

Bir çox qəzetlərdə Azərbaycan dilinin orfoqrafiya prinsipləri və durğu işarələri ilə bağlı yeniliklərə də rast gəlinir. Nümunə gətirəcəyim kəşməkəşli bir qədər köhnə, kompyuter isə yeni yaranmış sözdür. Hər ikisi alınma sözdür. Birincisi fars, ikincisi Avropa mənşəlidir. Hər iki söz "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"ndə (Bakı, 2004) yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi yazılıb. Dilimizə fars dilindən keçmiş kəşməkəşli sözü çəkhaçək, çəkişmə mənasını ifadə etdiyindən onun keşməkeşli kimi işlənməsi, dilimizin daxili qanunlarına uyğun olaraq elə səsləndiyi kimi də yazmaq, əslində, daha doğrudur. Çox doğru yerə, hər iki söz deyildiyi (səsləndiyi) kimi keşməkəşli və kompüter şəklində yazılır. Nümunə gətirdiyimiz hər iki sözün orfoqrafiya lüğətindəki yazılışından (ənənəvi prinsipdən) fərqli olaraq, mətbuat səhifələrində uzun illərdir tələffüz edildiyi kimi (fonetik prinsiplə) yazılışı qəbul edilib. Hər iki sözün yazılışı artıq şüuraltına keçdiyindən kütləviləşib.

Son illər mətbuatımızda vergül işarəsinin bəzi məqamlarda işlənilməsi də diqqəti xüsusilə cəlb edir. Adətən, özündən əvvəlki sözü izah edən yəni aydınlaşdırıcı bağlayıcısından əvvəl vergülün qoyulması bir qayda kimi qəbul olunub. Ancaq üslub baxımından inkişafı ilə baglı olaraq yəni sözü başqa çalarlar da qazanıb. Yəni sözü cümlənin əvvəlində işlənməklə fikrin izahı ilə yanaşı, ümumən fikrə münasibət çalarını da özündə ehtiva edir. Cümlənin əvvəlində işlənən yəni bağlayıcı funksiyasından çox, fikrə münasibət bildirən bir məzmun da kəsb edir. Bu məqamda yəni sözündən sonra vergülün qoyulması yerinə düşür.

Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, halbuki bağlayıcısı da belə bir inkişaf mərhələsindədir.

Son illər mətbuat səhifələrində eyni zamanda sözündən əvvəl və sonra vergül qoyulur. Ancaq bu sözdə də vergülün qoyulması tam sabitləşməyibdir. Belə ki, çox vaxt eyni zamanda sözündən əvvəl, bəzən də hər iki tərəfində vergül qoyulur.

Vergüldən söz düşmüşkən, yazılı nitqdə çox işlənən əsasən sözündən sonra vergülün qoyulmasına da münasibət bildirmək istərdik. Əsasən sözü cümlədə qoşma və zərf rolunda çıxış edir. Əsasən sözü zərf olduqda əsli, kökü mənalarını ifadə edir.

Əsasən sözü dilimizdə qoşma kimi də geniş işlənir. Qoşma kimi işləndikdə görə, əsaslanaraq mənalarını ifadə edərək, fikrin mənbəyini bildirir. Bu səbəbdən əsasən sözü cümlədə qoşma olduqda özündən sonra vergülün qoyulması düzgün olardı. Fikrimizin doğruluğunu nümunələr əyani şəkildə təsdiqləyir:

1. Dediklərin əsasən doğrudur.

2. Onun fikrinə əsasən, məsələnin həlli variantı yoxdur. Birinci cümlədə əsasən sözü zərf, ikinci də isə qoşmadır.

Böyük, kiçik məsələsi

KİV-də xüsusi isimlərin, o cümlədən idarə, müəssisə, təşkilat, yüksək dövlət vəzifələri və s. adlarının da yazılışında yanlışlığa yol verilir. Qəzetlərdə, adətən, idarə, müəssisə və təşkilat adlarında yalnız birinci sözün baş hərfi böyük hərflə yazılır. Məsələn, Şamaxı rayon təhsil şöbəsi, Salyan mərkəzi rayon xəstəxanası.

Yüksək dövlət vəzifələrinin adlarının yazılışında da səhvlər baş alıb gedir. Dil normaları üçün sərhəd yoxdur, orfoqrafiya qaydaları "doğmalıq-ögeylik" tanımır. Azərbaycan Respublikasının Baş naziri yazılanda baş sözü böyük, ölkəmizə səfər etmiş digər ölkələrin baş nazirləri (Məsələn, Türkiyə Respublikasının baş naziri) kiçik hərflə yazılır. Mətbuatda, az da olsa, bunun böyük hərflə yazılmış variantına da rast gəlirik.

Azərbaycanın müstəqillik tarixi ilə birbaşa bağlı olan və millətimizin şərəf və ləyaqətinin simvoluna çevrilmiş Dövlət bayrağı, Dövlət gerbi, Dövlət bayrağı meydanı, Şəhidlər xiyabanı və s. bu tipli birləşmələrdə hər iki söz, yoxsa birinci söz böyük hərflə yazılmalıdır? Əfsuslar olsun ki, nümunə gətirdiyimiz bu sözlərdən şəhidlər xiyabanı və dövlət bayrağı, dövlət gerbi, dövlət himni sözləri kiçik hərflərlə yazılır. Azərbaycan Respublikası rəmzlərinin kiçik hərflə yazılması nə məntiq, nə də etik baxımdan düzgün deyildir. Ən azından, dövlət sözü xüsusiləşdiyi üçün fərqləndirilməlidir.

Fikrimizcə, düşünməli, müzakirə açmalı, nəhayət, gəlinmiş məntiqi nəticə orfoqrafiya qayadalarında təsbit olunmalıdır. Hər bir sahədə olduğu kimi, bu məsələdə də müəyyən şərtilik də ola bilər.

Tarixi hadisə və günlərin adlarının da düzgün yazılışına əməl olunmur. Vaxtaşırı rastlaşdığımız faktlara müraciət edək. Birinci və İkinci Dünya müharibələri, adətən, Birinci və İkinci sözlərinin böyük hərflə yazılması ilə müşahidə olunur.

Tarixi günlərin yazılışında dırnaqarası bir sərbəstlik vardır. Bu cür "sərbəstlik" hərc-mərclik yaradır. Müşahidə və qənaətimizi qeyd edəcəyimiz iki nümunə ilə izah etmək istərdik. Beynəlxalq Qadınlar Günü və Novruz bayramı tarixi gün adlarını nəinki hərə bir cür, hətta bir mətndə eyni müəllif tərəfindən ən azı iki-üç cür yazılır: ya beynəlxalq sözü böyük, qadınlar və günü sözləri kiçik, ya da birinci və ikinci sözlər böyük, sonuncu kiçik hərflə yazılır. Novruz bayramı sözündə nəinki bayram, hətta hər iki sözün kiçik hərflə yazıldığına da rast gəlinir. Qəzetlərdə 15 sentyabrda qeyd olunan Bilik günü sözü dırnaqda yazılmışdı. Unutmayaq ki, Bilik günü rəsmi təsdiqlənmiş və ictimaiyyətə elan edilmiş tarixi gündür. Tarixi hadisə və gün adlarının dırnaqda yazılması düzgün deyildir

Bitişik, yoxsa ayrı?

KİV-də rastlaşdığımız səhvlərdən biri də mürəkkəb sözlərin yaşılışıdır. Düzdür, bitişik yazılan mürəkkəb sözlərin yazılışında bəzi mübahisələr hələ də qalır. Bu mübahisəli məqamlar təbii qəbul olunur. Dilin təbii inkişaf prosesində yaranan mürəkkəb sözlərin ilkin pillədə yazılışında mübahisə (şübhə) yaransa da, sonra həmin sözlər altşüurda oturuşduğundan, başqa cür desək, vətəndaşlıq qazandığından özü-özünün yazılışını diktə edir. Mürəkkəb sözlərin orfoqrafiyasına əsasən, bir vurğu ilə deyilən sözlər bitişik yazılır. Çox təəssüf ki, KİV-də bu dil norması da, demək olar ki, hər gün pozulur. Qəzet və jurnal səhifələrində bitişik yazılmalı mürəkkəb sözlərin nəinki ayrı, hətta defislə yazılışına da rast gəlirik. Unuduruq ki, mürəkkəb sözlər iki və daha artıq sözdən ibarət olsa da, bir məfhumun adını, bir əlaməti və s. bildirir. Bu fikri əyani şəkildə aşağıdakı nümunələr təsdiqləyir. Nümunələrin deyiliş və yazılışına diqqət yetirək: başbarmaq, acıbağırsaq, damdolusu, maraqoyadan (hadisə), sutərəsi, taməhatəli, ələalmaq (məcazi mənada işləndikdə), əldəndüşən (məcazi mənada), təsəvvürəgəlməyən, maraqdoğuran, tərbiyəolunan, çayaşağı, yerləbir və s.

Nümunə gətirdiyim bu sözlər "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"ndə yoxdur. Onu da qeyd edim ki, bu tipli sözlərin hamısını orfoqrafiya lüğətinin eyni nəşrində vermək imkan xaricindədir. Canlı orqanizm saydığımız dil daim inkişafda olduğundan yeni sözlərin yaranması da zaman işidir.

Durğu işarələri dil normatividir

Bir çoxlarına, bəlkə də qəribə gələr ki, məqalədə orfoqrafiya prinsipləri ilə eyni zamanda durğu işarələrindən də söhbət açdım. Əslində, orfoqrafiya kimi, durğu işarələri də (punktuasiya) dilin qrafik əsaslarından biridir. Ancaq dilin qrafik əsaslarını təşkil edən bu iki sahə bir-birinə yaxın olduğu halda, nədənsə, bu günə kimi orfoqrafiya lüğəti kitablarında birləşdirilməyib. Bilirik ki, bu günə kimi nəşr olunmuş orfoqrafiya lüğətlərinin giriş hissəsində dilimizin orfoqrafiya qaydaları öz əksini tapıbdır. Yuxarıda vurğuladığımız kimi, durğu işarələri də dilin qrafik özülünü təşkil etdiyindən bu qaydaların orfoqrafiya lüğətlərinin girişində, orfoqrafiya qaydalarından sonra verilməsi faydalı olardı. Bir dil norması olaraq durğu işarələri də fikrin (cümlənin) dəqiq, dürüst ifadəsinə xidmət edir.

Durğu işarələri qaydalarının orfoqrafiya lüğətində verilməsi onun rəsmi status qazanması ilə nəticələnərdi. Bu da özlüyündə durğu işarələrinin nüfuzunun artmasına səbəb olardı. Bilirik ki, orfoqrafiya lüğəti Azərbaycan Respublikasının Dövlət Dil Komissiyası tərəfindən müzakirə olunduqdan sonra Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarı ilə təsdiqlənir.

Durğu işarələrinə qarşı bu soyuq münasibətin mənəvi əsaslarını dilçilərimizin dilçiliyin punktuasiya şöbəsinə uzun illər ərzində bəslədikləri soyuq münasibətdə axtarmalıyıq. Bu fikri durğu işarələri barədə indiyə qədər nəşr olunmuş kitabların da sayı əyani şəkildə təsdiqləyir. Təəssüfdoğuran (bəlkə də, acınacaqlı) faktdır ki, 1945-ci ildən bəri (düz 67 il ) durğu işarələri ilə bağlı vur-tut üç kitab nəşr olunub. (M.Şirəliyev, M.Hüseynzadə, "Azərbaycan dilinin durğu işarələri", Bakı, 1945; Budaqova Z., Rüstəmov R., "Azərbaycan dilində durğu işarələri", Bakı, 1965; Budaqova Z. "Azərbaycan dilində durğu işarələri", Bakı, 1977). Onu da vurğulayaq ki, bu üç kitabdan ikisinin müəllifi eyni şəxs olub. Durğu işarələri haqqında sonuncu nəşrdən bizi nə az, nə çox düz otuz beş illik bir zaman ayırır.

Orfoqrafiya qaydaları və durğu işarələri fikrin doğru, düzgün və dürüst ifadə olunması üçün yalnız vasitə deyil, həm də xüsusi məqsəd daşıyır. Bu səbəbdən orfoqrafiya qaydaları və durğu işarələrindən düzgün istifadə etmək son dərəcə zəruridir.

Dilin daxili qanunauyğunluqları ona həssas yanaşmağı tələb edir. Dilə xələl gətirən ən kiçik səhvin qarşısı bu və digər formada alınmalıdır. Müşahidələr göstərir ki, dil xətalarının qarşısı vaxtında alınmayanda yavaş-yavaş o, özünə yer edir, müəyyən müddət keçdikdən sonra isə oturuşur. Bir müddət sonra həmin səhvi aradan qaldırmaq çox çətinləşir, bəzən də heç mümkün olmur.

Səhvlərdən uzaq olmaq üçün səhih, düzgün və dəqiq istinad mənbəyi lazımdır. Belə bir istinad mənbəyi yalnız orfoqrafiya prinsiplərini və durğu işarələri qaydalarını doğru, dürüst və elmi əsaslarla özündə birləşdirən orfoqrafiya lüğətinin nəşri olardı.

Xeybər GÖYYALLI,

Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik

Akademiyası nəşriyyatının redaktoru

Azərbaycan.-2012.- 16 noyabr.- S.10.