Milli tariximizin yaradıcılarından biri

İntellektual potensial, elmin səviyyəsi ölkənin tərəqqisini müəyyən edir, onu dünya miqyasına çıxarır. Azərbaycan elmi də yarandığı tarixdən güclü potensiala malik olmuş, bir sıra məktəblər yaratmışdır. Görkəmli elm xadimləri təkcə Azərbaycan elminin deyil, dünya elminin inkişafında mühüm rol oynamış, bu xəzinəyə misilsiz incilər bəxş etmişlər. Onların dünyagörüşü, mövqeyi, hərəkət və fəaliyyətləri Azərbaycanın inkişaf dinamikasında aydın nəzərə çarpmışdır. Elm, alim, irfan sahibləri həmişə cəmiyyətin elitası kimi qəbul edilmişdir.

Azərbaycan tarix elminin fundamental əsasını yaradanlardan biri, milli tarixşünaslıq məktəbinin ərsəyə gəlməsində və formalaşmasında böyük xidmətləri olmuş Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor, görkəmli alim Əliövsət Nəcəfqulu oğlu Quliyev bütün şüurlu həyatını tarix elminin inkişafına həsr etmiş, öncə milli tariximizi, sonra da onun məktəbini yaratmışdır. O bu həyata kiçik yaşlarından kitabları sevməklə başladı, sonra da zamanın ən ağır dönəmlərində, sovet tarix elminin diktə etdiyi sərt qaydaların meydan oxuduğu vaxtlarda xalqımızın ən doğru tarixini yazıb-yaratdı. Ona görə də Əliövsət Quliyev Azərbaycanın tarixinə düzgün baxışı müəyyənləşdirən və yad təsirlərdən qoruyan ilk böyük alim kimi daxil oldu. Tarixin hansı dövrlərindən olsa, fərq etməz, elmi araşdırmalarla məşğul olan gənc tarixçi alimlər, tədqiqatçılar birinci növbədə Əliövsət Quliyevin minbir əziyyətlə, həyatı bahasına yaratdığı tarix kitablarına, monoqrafiyalarına, ən kiçik məqalələrinə belə müraciət edir, onlardan bəhrələnirlər.

Ötən gün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında böyük alimin, elm xadiminin anadan olmasının 90 illiyinə həsr olunmuş elmi sessiya keçirildi. Əvvəlcə respublikanın görkəmli elm xadimləri, Milli Məclisin deputatları və ictimaiyyətin nümayəndələri Fəxri xiyabanda böyük alimin məzarını ziyarət etdilər, gül-çiçək dəstələri qoydular.

Elmi sessiyanı AMEA-nın prezidenti, akademik Mahmud Kərimov açaraq Əliövsət Quliyevin həyat və yaradıcılığından danışdı. O dedi: "Əliövsət Quliyevin rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə ilk dəfə 1963-cü ildə tam başa çatdırılmış monumental üçcildlik "Azərbaycan tarixi" yaradılmış, xalqımızın yeni tarixinə dair dəyərli toplular, monoqrafiyalar və dərsliklər çap edilmişdir. Kitabda ən qədim çağlardan başlamış XX əsrin ortalarınadək olan dövr əhatə olunurdu. Yaratdığı nadir əsərlərdə irəli sürülən konsepsiyalar Azərbaycanda tarix elminin sonrakı inkişafının təməlini qoydu".

Görkəmli tədqiqatçı milli tariximizin problematik məsələləri, xüsusən Azərbaycanda feodal münasibətlərin meydana gəlməsi, xalqımızın mənşəyi ilə bağlı əhatəli tədqiqatlar aparmış, bir mücahid kimi o dövrün qadağalarının qarşısına təkbaşına çıxmışdı. Alimlərin dediyi kimi, belə olmasaydı, bəlkə bir az çox yaşayar, tarix elminin inkişafına daha böyük töhfələr verə bilərdi.

AMEA-nın müxbir üzvü, A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktoru, Milli Məclisin deputatı Yaqub Mahmudov tariximizə daha çox xidmət etmiş böyük ziyalının işlədiyi dövrü - şəraitdən danışdı. Bildirdi ki, onun yaratdığı üçcildlik "Azərbaycan tarixi" nəşr olunmayınca xalqımızın tarixi ilə bağlı heç bir mükəmməl əsər yaranmamışdı: "Həmin cildlərdə alim Azərbaycan tarixini dövrləşdirib. Stalinin xalqımız haqqında işlətdiyi bütün aşağılayıcı tezislərə qarşı çıxıb və bunu sübutlarla kitaba salıb. Azərbaycanın ən qədim dövrlərdən indiyə qədər tarixini elmi əsaslarla ortaya qoyub. Sübut edib ki, bu xalq tarixin bütün inkişaf mərhələlərini yaşayıb keçib, burjua milləti kimi də formalaşıb. Həmin mərhələlərə aid bölmələr də kitabda yer alıb. Tarixin bütün formasiyaları üzrə fəsillər var, o fəsillərdə göstərilir ki, həmin mərhələlərdə bu xalq nə işlə məşğul olub, necə inkişaf edib, yaşayıb, milli mədəniyyəti formalaşıb. Bundan başqa, Azərbaycan xalqının türkdilli xalq olduğunu tarix elminə məhz böyük alim Əliövsət Quliyev gətirib. O zamanlar idi ki, bu kəlməni nəinki yazmaq, danışmaq da təhlükəli idi. Əliövsət Quliyevi istəməyənlərin, onu qamçılayanların sayı da həddən çox idi. Hər kəlməsini yuxarılara çatdırır, ləkələmək üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Böyük alim isə bir mücahid, irfan işığı kimi həm elmin inkişafına xidmət edir, həm də belələri ilə savaşırdı. Bunlar o qədər ağır mübarizə şəraitində keçdi ki, sonda onun səhhətinə də təsir etdi".

Böyük alim Əliövsət Quliyev ömrünün elə bir vaxtında sevdiyi xalqından və elmdən uzaq düşdü ki, burada ən çox itirən elmimiz oldu. Yaşasaydı tarix elminə daha böyük töhfələr verə bilərdi. Cəmi 47 il ömür sürdü. 1922-ci ildə Salyan rayonunun Qızılağac kəndində dünyaya göz açan Əliövsət lap körpəliyindən dərin ağlı, zəkası və fərasəti ilə seçilərmiş, qeyri-adi yaddaşı hamını mat qoyarmış. 1935-ci ildə orta məktəbi vaxtından tez qurtararaq Salyan Pedaqoji Məktəbinin tarix fakültəsinə daxil olur. Fitri istedad burada da onu hər kəsdən fərqləndirir. Hansı məktəbdə oxuyursa, fərqi yoxdur, müəllimlərinin və şagird yoldaşlarının sevimlisinə çevrilir, hamı ona hörmət göstərir. On beş yaşında ikən pedaqoji məktəbdə təhsil ala-ala Salyandaki 4 saylı orta məktəbdə tarix fənnindən dərs deyir. 1939-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinə daxil olur, eyni zamanda, pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir, Bakıda 172 saylı orta məktəbdə tarix müəllimi kimi işləməyə başlayır. Əlbəttə, fikrini dəqiq ifadə etməkdə, aydın, əyani və anlaşıqlı şəkildə çatdırmaqda, daha üstün qabiliyyətlərinin üzə çıxmasında müəllim kimi işləməsi böyük rol oynayır. Onda daha çox maraq doğuran Azərbaycanın yeni tarixi olub. Heç kitabxanadan çıxmaz, məşğuliyyəti yalnız kitablar olardı. Əliövsət Quliyevin fonemenal qabiliyyəti və parlaq istedadı diqqət çəkməyə bilməzdi.

Milli Məclisin deputatı, akademik Ziyad Səmədzadə bildirdi ki, onun tarix sahəsində yaratdığı bütün əsərlər elmi ictimaiyyət tərəfindən həmişə yüksək qiymətləndirilib: "Götürək XIX əsrin sonlarını, XX əsrin əvvəllərini, o dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatı Rusiyanın ən inkişaf etmiş ödkələrindən biri idi. Kapitalizmə məxsus bütün meyarlar bu ölkədə sürətlə inkişaf edir, balıqçılıq və neft sənayesi artırdı. Lakin Əliövsət Quliyev bu faktları üzə çıxarıb tarix elminə gətirəndə düşmənləri çoxalırdı. Onun Azərbaycan ədəbiyyatına münasibəti də fərqlənirdi. Hüseyn Cavidin, Məhəmməd Hadinin və o dövrün digər görkəmli şair və yazıçılarının adını çəkir, yüksək qiymətləndirirdi".

Elmi sessiyada çıxış edən Milli Məclisin deputatları və başqa elm xadimləri alimin xalqımıza, onun elminə bəxş etdiyi böyük töhfələrdən danışdılar. Böyük alim və ictimai xadimin xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq Bakıda bir küçəyə onun adı verilmiş, yaşadığı binaya xatirə lövhəsi vurulmuşdur. Doğulub boya-başa çatdığı Salyan rayonunun Qızılağac kəndində küçələrdən biri də görkəmli alimin adını daşıyır.

Sessiyanın sonunda böyük alimin oğlu, Milli Məclis Aparatının Ümumi şöbəsinin müdiri Təlatüm Quliyev AMEA-nın rəhbərliyinə, Milli Məclisin deputatlarına və sessiyada iştirak edən ictimaiyyət nümayəndələrinə atasını ehtiramla yad etdiklərinə görə minnətdarlığını bildirdi.

Rəsmiyyə RZALI

Azərbaycan.-2012.- 18 oktyabr.- S.3.