Bayrağımız al günəşdir, çadırımız göy qübbəsi

Azərbaycanın azadlığı və istiqlalı yolunda çarpışan, bütün həyatını, yaradıcılığını bu müqəddəs amala həsr edən Xəlil Rza Ulutürk milli poeziyamızın qranit sütunlarından biridir. O, bütün ömrü boyu ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə xalqımızın gələcəyinə xidmət etmişdir. Xəlil Rza Ulutürk həmişə ruhumuzda yaşayan, bizimlə birlikdə sabaha addımlayan, obrazlı desək, bugünün və gələcək dövrlərin şairidir. Şeirlərinin birində özü bu barədə çox sərrast deyib:

Buludu şimşəklə parçalayacaq,

Zülməti nur ilə boğacağam mən.

Qərbdə ulduz kimi batsam, Şərqə bax:

Şərqdən günəş kimi doğacağam mən!

...İtib batmaq üçün yaranmamışam,

Dünənəm!

Bugünəm!

Gələcəyəm mən!

Bir gün bu dünyadan getsəm də, nə qəm,

Dünyaya təzədən gələcəyəm mən!

Xəlil Rza Ulutürkü çox sevən ümummilli lider Heydər Əliyev onun yaradıcılığını belə səciyyələndirirdi: "Xəlil Rza bir vətəndaş, bir insan kimi bütün xüsusiyyətləri ilə həmişə seçilmişdir. Mən daim onun yaradıcılığına, insanlığına, vətəndaşlığına, ən çox cəsurluğuna, əyilməzliyinə, öz ideyalarından dönməzliyinə hörmət etmişəm, onu yüksək qiymətləndirmişəmE Güman edirəm ki, Xəlil Rzanın parlaq həyatı, onun böyük vətəndaşlığı, milli azadlıq uğrunda mübarizliyi bütün azərbaycanlılar üçün nümunə olacaqdır".

Məlumdur ki, respublikamız dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra onun ən yüksək mükafatı "İstiqlal" ordeni ilk dəfə olaraq məhz Azərbaycanın üç böyük şairinə verilmişdir: Xəlil Rza Ulutürkə, Məmməd Araza və Bəxtiyar Vahabzadəyə. Böyük şairimiz dünyasını dəyişəndən bəri onun haqqında xeyli ədəbi materiallar yazılıb, müxtəlif kitablar nəşr edilib. Xüsusilə də, həyat yoldaşı Firəngiz xanım Ulutürk şairin arxivində bir pərvanə kimi çalışaraq əlyazmaları qaydaya salmış, onları təmayülünə və məzmununa görə qruplaşdıraraq müxtəlif kitabların işıq üzü görməsinə nail olmuşdur. Xəlil Rza Ulutürkün adının əbədiləşdirilməsi, ədəbi irsinin toplanılması, tədqiqi və nəşri ilə bağlı uğurlu işlər görülməkdədir. Ölkə başçısı İlham Əliyevin imzaladığı sərəncama əsasən Xəlil Rza Ulutürkün anadan olmasının 80 illiyi dövlət səviyyəsində müxtəlif tədbirlərlə qeyd edilir.

Ləngərli poeziyası ilə ədalətsizliyə üsyan edən, pisliklərə meydan oxuyan Xəlil Rza Ulutürk həqiqətən, cəsur şair idi. Onun cəsarəti həyatı yaxşı bilməklə, dürüst ideya mövqeyi seçməklə, tərəqqi uğrunda mübarizənin ön cərgəsində gedə bilməklə və ən nəhayət, öz bədii istedadına güvənməklə şərtlənir. Akademik Bəkir Nəbiyev yazırdı: "Xəlil Rza Ulutürk bu keyfiyyətlərin demək olar ki, hamısına malikdir. Aydındır ki, bədii kəşf olmayan yerdə şair cəsurluğundan danışmaq əbəsdir. Bədii kəşf isə bir qələm sahibinə nəsib olmur, çünki birinci növbədə insani böyüklük tələb edir. Xəlil Rza poeziyası məhz insani böyüklük nuru ilə işıqlanmış poeziyadır, bədii sərvətdir".

Xarakterindəki böyüklüyü və humanizmin işığında mübariz ruhu həmvətənlərinə aşılamaq, onları azadlıq uğrunda ayağa qaldırmaq, çarpışmaq və öncül sırada olmaq Xəlil Rzanı ədəbi məşəl simvoluna çevirmişdir. O, əslində, daim fəaliyyətdə olan vulkana bənzəyirdi. Onun ən böyük məhəbbəti Azərbaycan idi! Bənövşəsini də, tikanını da, dəryasını da, sızqa bulağını da, dağını da, təpəsini də, yolunu da, cığırını da, şəhərini də, kəndini də, fəhləsini də, alimini də eyni məhəbbətlə, alovu səngiməyən bir sevgi ilə sevirdi və tərənnüm edirdi. Xəlil Rza Ulutürk yaradıcılığı ilə bağlı mükəmməl araşdırmaların müəllifi, filologiya elmləri doktoru Teymur Əhmədov yazır: "Xəlil Rza Azərbaycan dilinin saflığı, əcnəbi dilin təsirinə məruz qalmaması üçün özünəməxsus mübarizə yolunu seçmişdi. Harada olursa-olsun, doğma dilində təmiz danışmayan müsahibindən eşitdiyi bir yabançı kəlmə üçün beş qəpik cərimə tələb edərdi. Danışığından məmnun qaldığı soydaşlarını bir manat məbləğində mükafatlandırardı. Beləliklə, o, müasirlərinin diqqətini ana dilinə cəlb etməyə çalışardı". Əlbəttə, bunlar sovet dövründə baş vermişdi. Danışılan hadisə zarafat təsiri bağışlasa da, həqiqət idi. Bu gün Xəlil Rzanın ruhu qarşısında bir mənəvi rahatlıq tapırıq. Çünki unudulmaz Heydər Əliyev doğma ana dilimizin saflığı uğrunda nəinki mübarizə apardı, həm də illərlə həsrətində olduğumuz arzularımızı gerçəkləşdirdi. Bu gün doğma ana dilimiz rəsmi dövlət dili sayılır, bütün kargüzarlıqda, idarə və təşkilatlarda məhz Azərbaycan dilində yazılır, danışılır. Xəlil Rza Ulutürk bir sıra şeirlərində kiril əlifbasına qarşı üsyan etmişdi. Təəssüf ki, o, bu günləri görmədi. Əlbəttə, ruhuna əyandır ki, biz artıq neçə ildir 1 avqustu Azərbaycan dili və Əlifbası günü kimi qeyd edirik. Bu, adi təqvim günü yox, ümumxalq bayramıdır!

Azadlığı zərrə-zərrə, qram-qram istəməyən, böyük arzularla, ideyalarla yaşayan Xəlil Rza Ulutürk bu gün də aramızdadır. Onun şeirləri dillər əzbəridir, yenə də ön cərgədə bir məşələ, alova dönüb. Yaradıcılığı haqqında xeyli araşdırmalar aparılıb, müxtəlif kitablar işıq üzü görüb. Mütəfəkkir və filosof şairin poeziyası əslində, bir məktəbdir. Bu məktəbin tələbə və şagirdlərinin sayı gündən-günə artır. Onun şair böyüklüyündən, əzəmətindən, ədəbiyyatımıza gətirdiyi mübariz ruhdan çox yazılıb və yazılacaq da. Bir məsələni də qeyd edək ki, Xəlil Rza Ulutürk həm də ədəbiyyatşünas alim, tərcüməçi və böyük publisist idi. Dünyasını dəyişəndən sonra arxivdəki əsərləri çap edildikcə biz Xəlil Rzanın yeni yaradıcılıq uğurları ilə tanış olduq. "Gəl ey səhər" adlanan kitabında müəllifin milli mədəniyyətimizə dair elmi-publisistik və memuar məqalələri toplanıb. Bu əsərlərin demək olar ki, əksəriyyəti ilk dəfə məhz bu kitab vasitəsilə oxuculara çatdırılıb. Milli mədəniyyətimizin inkişaf məsələlərinin öyrənilməsində Xəlil Rza Ulutürkün bu sahədəki yazıları əhəmiyyətli mənbədir. Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının elə bir nümayəndəsi çətin tapılar ki, Xəlil Rza Ulutürk onun barəsində yazmamış olsun. Diqqətçəkən bir məqam da ondan ibarətdir ki, ən məşhur, haqqında dəfələrlə yazılmış insan barəsində Xəlil Rza söz deyərkən heç kimi təkrarlamamış, fikrini özünəməxsus, orijinal şəkildə ifadə etmişdir. Məsələn, Üzeyir Hacıbəyli ilə əlaqədar qələmə aldığı yazıda oxuyuruq: "Üzeyirin dahiliyi bundadır ki, Koroğlunun təbiətindəki iki cəhəti: qəhrəmanlığı və aşiqliyi musiqi dili ilə yaratmışdır. Çənlibeldə "Azad olmaq istəyən gəlsin" deyərkən Koroğlunun səsində doğrudan da, xalq qüvvəti duyulur. "Sevdim, səni mən, Nigarım" deyərkən də bu keçid, yəni, qəhrəmanlıqdan aşiqliyə keçid təbii görünür, tamaşaçı-dinləyici hər iki melodiyadakı üzvi vəhdətə, məlahətə və səmimiyyətə heyran qalır". Xəlil Rza Ulutürkün mədəniyyətlə əlaqədar yazdığı əsərlərdə dövrün pafosu, təbliğatı, çağırışı duyulmur. Sovet dövründə qələmə alınsa da, Xəlil Rza həmişə şablonçuluğa, şüarçılığa müxalif olmuşdur. Onun fikir və mövqeyi həmişə məqam və məram üzərində köklənmişdir.

Onun 1965-ci ildə yazdığı "Fikrət Əmirovun mahnıları" adlı məqaləsində oxuyuruq: "Simfonizmin sirlərinə vaqif olan xalq dünyanın mədəni faktları sırasında şərəfli bir yer tutur. Azərbaycan simfonizminin özəyini üç musiqi nəhənginin - Üzeyir Hacıbəylinin, Müslüm Maqomayevin, Zülfüqar Hacıbəylinin əsərləri təşkil edir".

Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Əkrəm Cəfər, Niyazi, Şəhriyar, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Cahangir Cahangirov, Səttar Bəhlulzadə, Əliağa Vahid, Lətif Kərimov, Bülbül, Aşıq Ədalət və onlarca başqaları haqqında yazdığı əsərlərin hamısının mahiyyətində bir sərbəstlik, mənəvi azadlıq duyulur. Sovet hökumətinin heç bir təpkisi, rejimi Xəlil Rzanı buxovlaya bilmədi. 1978-ci ildə Firidun Şuşinski haqqında yazdığı məqalədə oxuyuruq: "Əgər şəxsiyyət özü yeni və qüdrətli deyilsə, onun qələmində yenilik ola bilməz. Firidun Şuşalı Azərbaycanın nadir oğullarındandırE Budur onun kitablarından biri - "Şuşa". Bu kitabda 500 şəxsin adı var, icadı var. Kiçik Parisidir Şuşa Qafqazın, gözəl əsəridir qardaşımızın". 1978-ci ildə yazılmış bu məqalənin bir abzasındakı eyhamlı, həm də cəsarətli fikir diqqətimizi çəkir. "Biz öz bayrağımızın birini Bəndərbuşirə, birini Bosfora taxmalıyız. Buna mane olmağa çalışan biləklər kəsilməlidir". Guya Cəfər Cabbarlının əsərindən sitat gətirilir, amma əslində, müəllifin öz məramını, ürəyində keçənləri əks etdirir. Xəlil Rza Ulutürk təkcə poeziyasında deyil, məqalə və resenziyalarında, publisistikasında da vətəndaşlıq mövqeyindən geri çəkilməyib. O, bir azadlıq carçısı, qələmi də tribunası idi.

Səttar Bəhlulzadə haqqında yazdığı məqalədə də Xəlil Rza Ulutürk vətənpərvərlik, millətsevərlik duyğusu ilə qəhrəmanını belə təqdim edib: "Səttarın gözləri Göygöl idi, saçları Xəzər dalğaları. Barmaqları qumda ağac kökləri. Geyinmək yadına düşmürdü. Əyləşəndə yana açılmış dizləri sanki qartal qanadları idi. Hirsləndimi, siqarını söndürər və dərhal təzəsini yandırardı. İşləyəndə fin şalvarı geyərdi. Bir həpənd ondan soruşdu ki, işləyəndə nə düşünürsən? Sorğunun mənasızlığından əsəbləşdi. Həpənd davam etdi: siz realistsiniz, yoxsa romantik? Səttar daha dözmədi, sərtləşdi: - İzm özünsən - dedi. Mən ürəyim deyəni çəkirəm. Heç bir izm tanımıram. Bu tabloda haranı görürsən? Yevlaxdan baxanda Murov dağını! Mən həm Murovdan rəng götürürəm, həm də əbədiyyətdən. Səttar bizə göz verirdi bu dünyanı görməyə".

Xəlil Rza Səttar Bəhlulzadə haqqında dəfələrlə yazıb. O, Azərbaycan torpağının vurğunu idi. Səttar Bəhlulzadə də Azərbaycan təbiətinin bütün gözəlliklərini kətana köçürürdü. Bəlkə də, elə buna görə Xəlil Rza böyük ehtiram və məhəbbətlə fırça ustadını "Rəssamlığımızın Füzulisi" adlandırırdı.

Azərbaycanda bədii oxu məktəbinin qüdrətli nümayəndələri çoxdur. Xəlil Rza Ulutürk Kazım Ziya, Müxlis Cənizadə, Mehdi Məmmədov, Səməndər Rzayev, Əminə Yusifqızı və başqaları haqqında maraqlı fikirlər söyləyib. Xüsusilə də, Mikayıl Mirzə haqqında dəyərli yazıların müəllifidir. Həmişə də bu unudulmaz bədii qiraət ustadının yaradıcılıq cəhətlərinin qabarıq xüsusiyyətlərini olduqca dürüst və səlis ifadə edib. Xəlil Rza hələ 1986-cı ildə yazırdı: "O, öz dinləyicisinin yalnız hisslərinə deyil, həm də idrakına güclü təsir etməyi bacarır, onu hərəkətə gətirir, düşündürür, özünütanıma, özünüdərk istedadı aşılayır. Buna görə "Mən azərbaycanlıyam", "Sən azərbaycanlısan" tezisi onun ifaçılıq və aktyorluq sənətindən qırmızı bir xətt kimi keçib gedir. Burada milli şüur işığı çağdaş Azərbaycan mühitini dərketmə, tanıma, dostu-düşməni seçmə vasitəsidir. Yalnız sovet Azərbaycanını deyil, Arazın o tayındakı böyük Azərbaycan dünyasını bütün ziddiyyətləri, daxili vuruşları, şanlı və əzəmətli tarixi keçmişi ilə birlikdə anlamağın, tərəqqi uğrunda gedən mübarizədə öz səngərini mənəviyyatla, milli dəyərlərlə müəyyənləşdirməyin vasitəsidir".

Qətiyyətlə deyə bilərik ki, Xəlil Rza Ulutürkün mədəniyyətlə bağlı yazdığı məqalələrin, araşdırmaların topladığı "Gəl, ey səhər" kitabından Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin müvafiq fakültələrində dərs vəsaiti kimi istifadə etmək olar. Məhz bu kitabda Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında xidmətləri olan insanların yaradıcılığına güzgü tutulub. Buradan boylanan hər bir şəxsiyyətin həyatı, fəaliyyəti mədəniyyətimizin müəyyən mərhələsi ilə vəhdət təşkil edir.

Xəlil Rza Ulutürk milli mənlik şüuru, türkçülük ideologiyasının, dövlət və millət müəyyənliyini inkar edənlərə qarşı həmişə öz yaradıcılığı ilə üsyan edirdi. Dahi Hüseyn Cavidin məşhur misrasını yaradıcılığına epiqraf seçmişdi və tez-tez işlədərdi:

Turana qılıncdan daha kəskin,

ulu qüvvət -

Yalnız mədəniyyət,

mədəniyyət, mədəniyyət!

Məhz bu mədəniyyəti daha da zənginləşdirmək üçün "Turan çələngi" hazırlayırdı. Ötən əsrin ortalarından başlayaraq özbək, qazax, qırğız, fars, tacik, tatar dillərində yazıb yaratmış şairlərin əsərlərini dilimizə çevirirdi. Xəlil Rzanın bu sahədəki xidmətlərindən biri də Azərbaycan şairlərinin fars dilində yazdığı əsərləri doğma dilimizə tərcümə etməsidir. Bu sırada Qətran Təbrizi, Əfzələddin Xaqani, Nəsrəddin Tusi, Sahib Təbrizi, Mirzə Şəfi Vazeh, Şəhriyar və başqaları əsas yer tutur. Xüsusilə də, Nizami Gəncəvinin qəzəl və rübailərini, eləcə də "İsgəndərnamə"sini tərcümə etmişdir. Bu əsərləri başqa şairlər də dilimizə gətiriblər. Amma orijinala yaxınlığı və dəqiqliyi baxımından Xəlil Rza Ulutürkün tərcüməsi daha əhəmiyyətlidir. Xüsusilə də, "Sirlər xəzinəsi"ndən tərcümə etdiyi seçmə beytlər Nizami ruhunun tərcümanıdır:

Zaman cana doydurub

hünərlini məhv edər,

O qədər dağ basar ki,

hünərdən bezər hünər.

Uzaqgörən kişilər heç vaxt

həddini aşmaz,

Gecə gördüklərini gündüz

kimsəyə açmaz.

Azərbaycan və özbək ədəbi əlaqələrinin yaranıb inkişaf etməsində Xəlil Rza Ulutürkün xidmətləri əvəzsizdir. Tərcüməçilik fəaliyyətində əsas uğuru ondan ibarət idi ki, Xəlil Rza həmişə orijinaldan çevirməyə üstünlük verirdi. Vaxtilə böyük tatar şairi Musa Cəlilin vətənpərvər ruhlu şeirlərini dilimizə çevirən X.R.Ulutürk çalışmışdır ki, müəllifin ideyalarını olduğu kimi təsirli şəkildə qoruyaraq Azərbaycan oxucusuna çatdıra bilsin. Tatar xalqının azadlıq ruhunu vətənpərvərlik və beynəlmiləlçilik ideyalarına bağlayaraq yaddaqalan və sevilən şeirlər kimi ədəbiyyatımıza gətirdi. Dünya xalqları arasında ədəbi əlaqələrin qurulmasında maraqlı olan Xəlil Rza Ulutürk "Turan çələngi" kitabı ilə türk birliyinin bədii himnini çaldı. Bu kitab əslində türkdilli xalqlara qiymətli bir hədiyyə oldu. Hüseyn Cavid ideyaları ilə publisistik fəaliyyətini səmərəli şəkildə davam etdirən Xəlil Rza Ulutürk tərcüməçiliyində də başqa bir türk klassikinin misralarını məşəl kimi yandıraraq onun işığında qələm çalırdı: "Vətən nə Türkiyədir türklərə, nə Türküstan. Vətən böyük və mühəddət bir ölkədir: Turan!

Hüseyn Caviddən, Ziya Göyalpdan mənəvi qida alan, onların yolunu ləyaqətlə və hünərlə davam etdirən, çarpışan, mübarizə aparan xalq şairi Xəlil Rza Ulutürkün bir məramı var idi:

Biz Türkləriz, Vətənimiz -

başdan-başa Yer kürəsi,

Bayrağımız al günəşdir,

çadırımız göy qübbəsi.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.-2012.- 21 oktyabr.- S. 6.