«Biz - Osmanlı öldü - dediyimiz zaman yeni bir Türkiyə dünyaya gəldi»

Bu sözlər 1923-cü ildə İngiltərə mətbuatında Türkiyə əleyhinə dərc olunan məqalələrdən birinin başlığıdır. Yazının məzmunu ondan ibarətdir ki, Qərb dövlətləri ələ-ələ verərək 700 illik Osmanlını bitirmək üçün bütün güclərini bir araya gətirmək istəyərkən qarşılarında yeni bir Türkiyə dövləti gördülər - güclü və qətiyyətli!

Səltənət üsuli-idarəsinin ləğv olunması və Lozanna müqaviləsindən sonra gündəmə gələn "Ölkənin idarə şəkli necə olacaq" sualına cavabı Atatürk və İsmət İnönü 29 oktyabr 1923-cü ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisində hazırladıqları qanun layihəsi ilə cavab verdilər. Qanunda deyilirdi: "Hakimiyyət qeyd-şərtsiz millətindir, idarə üsulu xalqın öz gələcəyini birbaşa və bilavasitə müəyyən etməsi əsasına söykənir. Türkiyə dövlətinin hökumət şəkli Cümhuriyyətdir. Şimalda Qara dəniz, Cənubda Adriatik dənizi, qərbdə Mərmərə və Egey dənizlərinin sahili olan Anadolu yarımadasında yerləşən Türkiyə Cümhuriyyətinin paytaxtı Ankaradır". Beləcə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin qərarı ilə Osmanlı sultanlıgı ləğv edilir, yeni türk dövləti yaranır və Atatürk gənc dövlətin ilk Prezidenti seçilir.

Qalib dövlətlərin sözdə öz aralarında bölüşdürdükləri Osmanlı torpaqlarında aparılan savaşlar onların planlarını alt-üst etmiş, niyyətlərini puça çıxarmışdı. Plana görə, türk millətinin siyasi varlığı tamamilə Yer üzündən silinməli, ordusu tərksilah olunmalı, kiçik bir bölgə daxilində məskunlaşmalı idi. Bu qaranlıq və vahiməli günlərdə Mustafa Kamal paşa milli hakimiyyətə əsaslanan yeni bir türk dövlətinin qurulmasından başqa nicat yolunun olmadığını görür. O, Anadoluda hərəkata başlamaq üçün 9-cu ordu müfəttişi kimi 16 may 1919-cu ildə "Bandırma" gəmisi ilə İstanbuldan yola düşərək üç gün sonra Samsuna yetişir.

1919-cu ildə Yunanıstan imperialist dövlətlərin hərbi gəmilərinin köməyi ilə İzmiri işğal edərək İstanbula doğru hərəkətə keçir. Həmin ilin mayında Şərqi və Mərkəzi Anadoluda Mustafa Kamal paşanın liderliyi altında Türk Milli Azadlıq Hərəkatı başlayır. 1922-ci ilin payızına qədər ölkənin hər yerində qanlı savaşlar davam edir, düşmən qarşısına ətdən divar çəkilir. 1923-cü ilin əvvəlində Mustafa Kamal paşanın komandanlığı altında qəhrəman türk ordusu imperialist qüvvələr üzərində tam və qəti qələbə çalaraq işğal olunmuş bütün ərazilərini düşmən tapdağından təmizləyir. Qara dənizdə, Mərmərədə, Egeydə Türkiyənin gəmiləri üzməyə başlayır. 1923-cü ilin oktyabrında Türkiyə Böyük Millət Məclisi dünyanın bir çox ölkələri ilə barış və əməkdaşlıq sazişi imzalayır, oktyabrın 13-də Cənubi Qafqaz respublikaları ilə Qars müqaviləsi, 20-də isə Fransa ilə Ankara sazişi bağlanır. Bu anlaşma Fransanın məğlubiyyəti ilə dolu Anadolu macərasını bitirdi. Böyük Atatürkün və qəhrəman türk xalqının qanı ilə yazılan tarixi gün yetişdi. 1923-cü il oktyabrın 29-da yeni Türkiyə Cümhuriyyəti dünyaya elan edildi. Böyük qurbanlar hesabına siyasi müstəqilliyini əldə etməsi türkiyənin çoxəsirlik tarixində dönüş nöqtəsi oldu, ölkənin milli dirçəlişi üçün əlverişli şərait yarandı. Hakimiyyətə gəlmiş yeni dövlətin qarşısında ölkəni inkişaf etmiş qabaqcıl dövlətlər səviyyəsinə qaldırmaq, siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında mövcud olan orta əsr geriliyini ləğv etmək kimi mühüm vəzifələr dururdu. Bu dəfə sıra savaşın deyil, yaratdıqları dövləti dişi-dırnağı ilə qurmağın, inkişaf etdirməyin sırası idi.

Eyni soy-kökə, dilə, mədəniyyətə, milli-mənəvi dəyərlərə malik olan iki qardaş xalq - Türkiyə ilə Azərbaycan arasında münasibətlər hələ dövlətlərarası hüquqa söykənmədiyi çağlardan yaranmış, bir-birinə arxa-kömək olmuşdular. XX əsrin əvvəllərində iki qardaş xalq arasında hər bir sahənin, o cümlədən siyasi-hərbi əməkdaşlığın təməli qoyulmuşdu. Vaxtilə İstanbulda nəşr olunan "Səbilür-Rəşad" məcmuəsində Hacı Zeynalabdin Tağıyevin rəhbərliyi ilə hazırlanmış bəyanat belə başlayır: "Dindaşlar! Bilin və agah olun, ki, yeganə ümidimiz Türkiyənin istiqlal və tərəqqisindədir".

1918-ci ildə beynəlxalq təzyiqlərə baxmayaraq, Azərbaycanı bolşevik-daşnak istilasından qurtarmaq üçün Türkiyənin hərbi naziri Ənvər paşanın səyi ilə yaradılan və kiçik qardaşı Nuru paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycanı parçalanmadan xilas etmiş, paytaxt Bakı işğaldan azad olunmuşdu. Bu döyüşlərdə azərbaycanlılarla bərabər 1140 türk əsgəri şəhid olmuşdu. SSRİ-nin süqutundan və Azərbaycan müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra qəhrəman şəhidlərin məzarları tapıldı, üstü götürüldü və ziyarətgaha çevrildi. Ölkəmizin hansı bölgəsinə getsən, orada qəhrəman türk şəhidlərinin məzarı ilə rastlaşarsan, məkanları cənnət olsun, nur içində yatsınlar.

Türkiyənin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri Cənubi Qafqazda ən böyük dövlət olan dost və qardaş Azərbaycanla siyasi və iqtisadi münasibətləri getdikcə daha da yaxınlaşdırmaq və inkişaf etdirmək idi. Bu münasibətlər 70 ildən sonra yenidən ulu öndər Heydər Əliyevin "Bir millət, iki dövlət" formulu ilə əbədiyyətə yol aldı. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev çıxışlarının birində "Bizim Türkiyə kimi dostumuz vardır. Türkiyə böyük ərazidir, böyük iqtisadiyyatdır, böyük nəqliyyat imkanlarına malikdir. Bütün bu səyləri biz birləşdiririk və artıq əməkdaşlığımızın çox böyük nəticələri vardır. Əminəm ki, yaradılmış möhkəm zəmin üzərində növbəti illərdə biz gözəl binalar tikəcəyik, dostluğumuzun, qardaşlığımızın binalarını. Qardaşlığımızın qədim tarixi və böyük gələcəyi vardır. Ona görə də düşünürəm ki, bir millətin iki diasporu olmaz" ifadəsi isə iki qardaş xalqın birliyinin ən gözəl ifadəsidir. Azərbaycanla bağlı hər hansı bir sənədin BMT, Avropa Şurası, ATƏT və digər nüfuzlu təşkilatlar çərçivəsində müzakirə zamanı ölkəmiz ilk olaraq qardaş Türkiyənin dəstəyini hiss edir. Bakı da hər zaman Ankaraya eyni sevgini nümayiş etdirib. Azərbaycanın müstəqilliyi ilə yenidən bərpa olunan dostluq və qardaşlıq münasibətləri hər bir sahədə genişlənir. 2010-cu ilin əvvəllərində Azərbaycan ilə Türkiyə arasında "Strateji Tərəfdaşlıq və Qarşılıqlı Yardım Müqaviləsi" təsdiqləndi. Dövlətlərararsı əməkdaşlığın yüksək səviyyəyə çatdırılmasını nəzərdə tutan həmin sazişdə hərbi məsələlər, müdafiə sənayesi prioritet istiqamət təşkil edir. Olduqca əhəmiyyətli razılaşma hesab edilən bu müqavilədə siyasi, iqtisadi, ticarət, mədəni və elmi sahələrdə də əlaqələrin gücləndirilməsi nəzərdə tutulur. Türkiyə Dağlıq Qarabağ probleminin dinc və sülh yolu ilə həllində də aktiv mövqeyini davam etdirir, məqamı gəldikcə ən yüksək kürsülərdən dünyanı bu ədalətsizliyə son qoymağa səsləyir.

İki qardaş xalqı bir-birindən ayrılmaz tellərlə bağlayan iri layihələrin reallaşdırılması davam edir. Bu günlərdə Trans-Anadolu Qaz Boru Kəməri (TANAP) layihəsinin reallaşdırılması haqqında Layihə Şirkətində təşkilati məsələlərlə bağlı ilkin razılaşmanı Azərbaycanın sənaye və energetika naziri Natiq Əliyev, Türkiyənin enerji və təbii ehtiyatlar naziri Taner Yıldız, ARDNŞ-nin prezidenti Rövnəq Abdullayev və BOTAŞ-ın baş direktorunun müavini Mehmet Konuk imzaladılar. Türkiyə hökuməti ilə Trans-Anadolu Qaz Boru Kəməri Şirkəti arasında "Ev sahibi hökuməti" müqaviləsi"ni Türkiyənin enerji və təbii ehtiyatlar naziri Taner Yıldız, TANAP Şirkəti adından ARDNŞ-nin prezidenti Rövnəq Abdullayev imzaladılar. İki ölkə arasında əsas hökumətlərarası müqaviləni isə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan imzaladılar. O bildirdi ki, imzalanan müqavilə Türkiyənin qardaş dövlət tərəfindən enerji ilə təmin olunmasına, Ankaranın Şərq-Qərb Enerji Dəhlizində güclü söz sahibinə çevrilməsinə, həm də Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mövqeyinin güclənməsinə xidmət edəcək. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev isə öz növbəsində digər layihələr kimi bu mühüm layihənin də təməlində iki ölkə arasında dostluq və qardaşlıq münasibətlərinin dayandığını deyir: "TANAP layihəsi Türkiyə və Azərbaycanın maliyyə və texniki imkanları hesabına reallaşacaq. Beş il müddətinə başa çatması nəzərdə tutulan TANAP-ın tikintisinin layihə dəyəri 7 milyard dollardır. Bu, dostluğun və qardaşlığın örnəyidir. Azərbaycan ilə Türkiyə arasındaki münasibətlərin dünyada örnəyi yoxdur".

Göründüyü kimi, münasibətlərimiz getdikcə doğmalaşır, bütövləşir. Azərbaycan və Türkiyə bundan sonra da region üçün, dünya üçün böyük əhəmiyyət kəsb edəcək layihələri birgə icra edəcək, əl-ələ, çiyin-çiyinə sonsuzadək çalışacaqdır.

Rəsmiyyə RZALI

Azərbaycan.-2012.- 31 oktyabr.- S.6.