Görkəmli astrofizik alim

Hər bir insanın öz tale yolları var. Ona görə də alim, ziyalı, şəxsiyyət haqqında yazarkən həyati faktlara müraciət etmədən keçinmək mümkün deyil. Bu mənada professor Rəhim Əyyub oğlu Hüseynovun apardığı genişmiqyaslı işləri yada salsaq görərik ki, onun bütün ömrü elmi axtarışlarla, eyni zamanda, fədakarlıqlarla doludur. R.Hüseynov qarşıya qoyduğu məqsəd və amalına nail olmaq üçün bütün əqli, fiziki qabiliyyətini səfərbər edən, problemlərə səbr, dözüm və təmkinlə yanaşan xoşməramlı bir alim olmuşdur. Azərbaycan ziyalıları sırasında öz mövqeyi və şəxsiyyəti, dəst-xətti ilə tanınmış böyük alim, astrofizika üzrə Azərbaycanda ilk fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, Beynəlxalq Astronomiya İttifaqının üzvü, respublikanın əməkdar müəllimi, professor R.Hüseynov çox rəngarəng, acılı-şirinli, kədərli-sevincli bir həyat yaşamışdır...

O, 1924-cü ilin sentyabrında Şuşa şəhərində dünyaya göz açmışdır. Uşaqlıq və yeniyetməlik çağları keçən əsrin 30-cu illərinə - o keşməkeşli və amansız aclıq dövrünə düşmüşdü. Həmin illərin yaratdığı problemlərlə üz-üzə qalan Rəhim Hüseynov həm ali, həm də orta məktəbdə təhsil almaq üçün, sözün həqiqi mənasında, böyük çətinliklərə sinə gərməli olub. Vaxtında məktəbə getmək imkanı olmadığı üçün Rəhim özündən 3 yaş böyük qardaşının kitablarından istifadə etməklə əvvəlcə təhsilini evdə alıb, öyrəndiklərini isə yaşlılar "yoxlayıb" qiymət veriblər. 1933-cü ilin payızında ailəsi ilə Ağdam şəhərinə köçüb və xalq arasında böyük nüfuza malik Mirkazım müəllimin direktor olduğu 1 nömrəli natamam orta məktəbin (yüksək hazırlığına görə) birbaşa IV sinfinə qəbul olunub.

1937-ci ildə isə bu məktəbin VII sinfini əla qiymətlərlə bitirərək təhsilini Bakıda davam etdirməyə başlayıb. 1940-cı ildə orta məktəbi əla qiymətlə başa vuraraq həmin il imtahansız Azərbaycan Dövlət Universitetinin (ADU) fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olub. 1946-cı ildə təhsil ocağını fərqlənmə diplomu ilə sona çatdırıb.

Aspiranturada oxumaq üçün universitetdə saxlanılan R.Hüseynov elə 1946-cı ilin yayında Azərbaycan Elmlər Akademiyası və ADU-nun respublikada Astrofizika Rəsədxanası üçün əlverişli yerin seçilməsi məqsədilə birgə elmi ekspedisiyanın iştirakçısı olur. 1953-cü ildən Pirqulu Astronomiya stansiyası və 1956-cı ildən fəaliyyət göstərən Astrofizika Rəsədxanası rəsmi adını aldığı vaxta qədər "Günəş fizikası" şöbəsinin rəhbəri olan R.Hüseynov eyni zamanda Rəsədxana direktorunun elmi hissə üzrə müavini təyin edildi. Rəsədxana yaranan ili onun baş planında nəzərdə tutulan və bir neçə il öncə Leninqradda xüsusi zavodda sifariş edilən Üfiqi Günəş Teleskopu alındı, quruldu və müvəffəqiyyətlə işə salındı. Bu işlərdə R.Hüseynovun böyük xidmətləri oldu və o, arzusuna çatdı. Rəsədxanada əvəzçi və tam ştatda işlədiyi 20 ildən çox müddətdə bu elm ocağının yaranması və inkişafında Rəhim müəllim əlindən gələni etdi. Buraya rəsədxananın elmi-texniki bazasının yaradılması, yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması, dünyanın başqa rəsədxanalar və astronomiya ilə məşqul olan elmi mərkəzləri ilə əlaqə və konkret elmi istiqamətlər üzrə tədqiqatların aparılması kimi kompleks məsələlər də daxil idi. Bir faktı da qeyd edək ki, 1957-ci ildə Yerin ilk süni peyki buraxılan ərəfədə R.Hüseynov həmin peyki müşahidə etmək məqsədilə universitetdə xüsusi stansiyanın yaradıcısı, rəhbəri və əsas aparıcısı olmuşdur.

Rəhim müəllim 1953-cü ildə astrofizika üzrə respublikada ilk elmlər namizədi, 1971-ci ildə isə ilk elmlər doktoru dərəcəsi alan alimdir. Professorun elmi istiqaməti Astrofizika və radioastronomiya, Günəşin radiooptik şüalanma xüsusiyyətləri və relyativist elektronların Günəşin məhəlli maqnit sahələrində şüalanması, Günəşin alışmalarının ilk mərhələsində güclü nöqtəvi partlayış nəzəriyyəsinin tətbiqi, planetar dumanlıqların əsas parametrlərinin təyini üsulları olmuşdur.

Onun elmi tədqiqatlarının nəticələri Günəşin radioşüalanmasının interpretasiyası ilə məşqul olan məşhur dünyəvi astrofiziklərdən Şklovski, Pikelnerin və başqalarının aldıqları nəticəyə müəyyən mənada düzəliş kimi qiymətləndirilmişdir. Günəş radioşüalanmasının yaranma mexanizmini öyrənən ilk müəlliflərdən biri R.Hüseynov olmuşdur. Aldığı nəticələr, araşdırmaları və tədqiqatları dünyanın ən mötəbər elmi mərkəzlərində məşhur alimlər tərəfindən xüsusi qeyd olunmuşdur.

1969-cu ildə Rəhim Hüseynov Beynəlxalq Astronomiya İttifaqının üzvü seçilir. O bu ittifaqın ABŞ- da, Çexoslovakiyada, İngiltərədə keçirilən qurultaylarının iştirakçısı olur. Baş Astronomiya (Pulkovo) Rəsədxanasında, Krım Astrofizika Rəsədxanasında, Moskva, Sankt-Peterburq, Kiyev universitetlərində, Rumıniya, Çexoslavakiya və Türkiyənin elm-təhsil mərkəzlərində və müəssisələrində çoxsaylı elmi məruzələr edir.

Astronomiyanın təbliğində onun çoxşaxəli xidməti xüsusi vurğulanmalıdır. 1975-ci ildə Azəbaycan Dövlət Universitetində təşkil olunmuş Astrofizika kafedrasına professor R.Hüseynov 17 il rəhbərlik etmişdir. 1992-ci ildən ömrünün sonuna qədər BDU-nun professoru vəzifəsində işləmişdir. Ona 2000-ci ildə Azərbaycan Respublikasının "Əməkdar müəllim" fəxri adı verilmişdir. Onun kadr hazırlığındakı xidmətləri misilsizdir.

65 illik elmi-pedaqoji fəaliyyətində professor R.Hüseynov dörd namizədlik dissertasiyasının rəhbəri, bir nəfərin doktorluq işinin məsləhətçisi olub, 70-dən çox elmi məqalənin, 6 elmi kütləvi kitabın, bir sıra monoqrafiyaların, ali və orta məktəblər üçün dərsliklərin müəllifidir. Fizika-riyaziyyat elmləri içərsində ilk fundamental "Astronomiya Terminləri Lüğəti"nin işıq üzü görməsi də professor R.Hüseynovun böyük əhəmiyyət kəsb edən xidmətlərindəndir. Birinci həmmüəllifi və redaktoru olan doqquz min söz və ya sözbirləşmələrindən ibarət bu üçdilliyin - Azərbaycanca-Rusca-İngiliscə lüğətin sonunda Günəş və Ay təqvimləri haqqında daha dəqiq hesablamalara əsasən mühüm əlavələr verilmişdir.

Bir alim kimi professor R.Hüseynovu səciyyələndirən əsas cəhətlər onun tədqiq etdiyi prosesləri dərindən və dəqiqliyinədək dərk etməsi, məqsədyönlülüyü, yüksək məsulliyyət hissi, özünə və onunla birgə çalışmış əməkdaşlara qarşı tələbkar olması idi. O, xalqını, Vətəni Azərbaycanı böyük məhəbbətlə sevirdi. "Günəş"in tədqiqatçısı olan Rəhim müəllim özü Günəşin bir parçası kimi hərarətli və nurlu bir şəxsiyyət idi.

Böyük alim olmaqla yanaşı, ölkəmiz üçün çox dəyərli olan ziyalı bir ailənin başçısı olmuşdur. Rəhim müəllimin yeganə övladı - oğlu Fərhəng Hüseynov görkəmli bəstəkar idi. Respublikanın əməkdar artisti fəxri adına layiq görülmüşdü. Hələ keçən əsrin 80-ci illərində yapon qəhrəmanlarından bəhs edən möhtəşəm opera yazmışdı. Yaponiyanın üç iri şəhərində bu əsər tamaşaya qoyulmuş və böyük rəğbətlə cəmiyyətdə qəbul olunmuşdur. Müəllif Yaponiya dövləti tərəfindən mükafatlandırılmışdır. Sonra Fərhəng Türkiyədə çalışmış və orada "Kraliça ABA" adlı balet yazmışdı. Lakin gələn əcəl fitri istedada malik bəstəkar Fərhəng Hüseynovu öz ağuşuna almışdı. O, 2010-cu ilin əvvəlində 60 yaşında gözlənilmədən vəfat etmişdir. Bu itki Rəhim müəllimi həddindən artiq sarsıtmışdı. Ondan bir neçə il öncə isə sevimli həyat yoldaşını itirmişdi.

Taleyin ağır zərbəsini bu müdrik insan mətanətlə qarşıladı, əyilmədi, sərtləşmədi, ürəyi daşa dönmədi. Sadəlik və təvazökarlıq, xoş niyyət, xeyirxahlıq, insanlara mənəvi dayaq olmaq, çətinə düşənə yol göstərmək onun gündəlik həyat norması və vərdişləri idi. O, ipək kimi yumşaq xasiyyətə malik idi. Büllur kimi təmiz alim-pedaqoq idi. Bu nadir keyfiyyətlər onu tələbələrinin, həmkarlarının, qohumlarının, dostlarının, onu tanıyanların sevimlisinə çevirmişdi. Fəqət, namərd ölüm bu böyük alimin, ziyalılığı həmişə uca tutan insanın da qapısını döydü. Rəhim Əyyub oğlu Hüseynov 2012-ci il avqustun 21-də ömrünün 88-ci ilində dünyasını dəyişdi.

Bütöv şəxsiyyət olmaq xoşbəxtliyi hər kəsə nəsib olmur, amma Rəhim müəllimə nəsib oldu. Professor Rəhim Hüseynovun həyatda tutduğu yol neçə-neçə nəslə elmin sirlərini öyrətmək, mənəviyyatımızın saflığını, zənginliyini qorumaq yolu idi.

İ.ƏLİYEVA

Azərbaycan.-2012.- 27 sentyabr.- S. 7.