Prezident İlham Əliyev indi heç vaxt olmadığı qədər güclüdür

ABŞ Dövlət Departamentinin son hesabatı ənənəvi olaraq subyektiv, qərəzli və təhrifedicidir

Dövlət departamentinin hesabatının Azərbaycana aid hissəsinin həmişəki kimi köhnə stereotiplərlə hazırlanması göz önündədir. Bunu belə bir sadə sualla aşkar etmək mümkündür: Azərbaycanın iqtisadi və siyasi inkişaf göstəriciləri arasında fərqin olması kimlərə sərfəlidir, yaxud hansı stereotiplərlə bağlıdır? Nə üçün dünyada ən nüfuzlu və peşəkar tədqiqat aparan təşkilatlar iqtisadi sahədə Azərbaycanda vəziyyəti olduğu kimi, yəni, tərəqqi edən ölkə kimi dəyərləndirə bilir, amma siyasi sahədə davamlı olaraq qeyri-real qiymətləndirir? Ümumiyyətlə, sağlam məntiqə görə bu sahələr arasında belə uçurumun olması mümkündürmü? İqtisadi inkişaf və rifah, əsaslar olmadan siyasi azadlıq və imkanlardan danışmaq mümkündürmü? Məgər Azərbaycan 5, yaxud da 10 il əvvəlki ölkədirmi? Adi düşüncə kifayət edər ki, cəmi 10 il əvvəlki və indiki Azərbaycanın tamamilə başqa ölkə olduğunu dərk edəsən. Aydın məsələdir ki, bu stereotiplərə əsaslanır.

Geosiyasi maraqlar başlayan yerdə insan haqları bəhanə rolunu oynayır

Stereotiplərdən niyə danışırıq? ABŞ Konqresinin Azərbaycana qarşı qəbul etdiyi "Azadlıq aktı"na düzəliş 20 ilə yaxındır ki, qüvvədədir. Azərbaycanın təcavüzə məruz qalmasına və torpaqlarının işğal olunmasına baxmayaraq, 907-ci düzəliş Azərbaycanı ittiham mövqeyindən çıxış edir. Bu ziddiyyət hələ də aradan qaldırılmır və düzəliş ləğv edilmir. Baxmayaraq ki, BMT, AŞ PA və İslam Konfransı Təşkilatı məhz Ermənistanın Azərbaycan ərazilərini işğal etdiyini öz qətnamələrində təsdiq ediblər. Bir neçə gün bundan əvvəl ABŞ hüquqşünası, Konqresin üzvü olmuş Maykl E.Mikman öz ölkəsinin rəsmilərini Azərbaycanla bağlı ədalətli olmağa çağırdı. E.Mikman Azərbaycanla münasibətlərin hələ də 21 il bundan əvvələ aid olan stereotiplərlə, köhnəlmiş xarici siyasət doktrinası ilə idarə edildiyini qeyd edir. Amerika Konqresinin daxildəki erməni lobbisinin təzyiqi ilə Azadlığa Dəstək Qanununa 907-ci hissəni əlavə etməklə Vaşinqtonun Azərbaycana birbaşa yardımını yasaqladığını xatırladıb. Onun hələ aradan qaldırılmadığına heyrətləndiyini bildirib.

Siyasi dəyərləndirmələr olduqca ciddi məsələdir. Stereotipləri deyil, sübut və əsaslı mühakimələri tələb edir. Vəziyyəti dəyişmək mümkündürmü? Cavab nikbinlik yaratmır. Çünki soyuq müharibə dövründən qalma stereotipləri dəyişmək sərfəli deyil. İdeoloji qarşıdurma dövrünün təsir formaları hələ də dəyişməyib və islahatları gözləməyə dəyməz. Biz bunu həmin təşkilatların yalnız müsbət olsun və ya mənfi - fərqli bir mövqe söylədiyi zaman görəcəyik. Hesabatların verilməsinə monopoliyanın olması özü də düşündürücüdür və ikili standartların səbəblərindəndir.

Geosiyasi maraqlar başlayan yerdə insan haqları bəhanə rolunu oynayır. Aprelin 25-də BMT-nin İnsan Haqları Komitəsində Almaniyada insan haqlarının vəziyyəti ilə bağlı müzakirələr keçirildi. Yəqin ki ABŞ Dövlət Departamentinin və BMT-nin Almanya haqda hesabatlarını müqayisə etmək çox maraqlı olardı. Həm onların, həm də başqa ölkələrin vəziyyətinə dair dəyərləndirmələrin necə müxtəlif olmasını aşkara çıxarardı. Mənə elə gəlir ki, bizim bunları müqayisə etmək imkanımız hələ olacaq. Necə ki, demokratiyanı inkişaf etdiməklə bağlı fəaliyyət göstərən ABŞ Milli Demokratiya İnstitutunun gördüyü işlər hazırda cəmiyyətimizdə müzakirə edilir.

Stereotiplərin nəticəsidir ki, "iqtidarın hökmranlığı" məsələsi qeyd edilir. Bu, ümumiyyətlə, gülməlidir. Demokratik çoxpartiyalı seçkilərdə məgər bütün partiyalar hakim partiya olur? Hakim partiya ilə bağlı "hökmran" kimi ifadələr işlətmək nə dərəcədə düzgündür? Amerikanın özündə 63 partiyanın qeydiyyatdan keçməsindən kiminsə xəbəri varmı? Yox! Çünki siyasi səhnədə iki partiyanın adı var. Demokratlar partiyası son on ilə yaxın konqresdə həmişə azlıqda olub. Buna baxmayaraq onlara heç kim hökmran ifadəsi işlətmir.

Dünyanın heç bir ölkəsində iqtidar müxalifətin güclü olmamasına görə ittiham edilmir, bu, sadəcə, gülməlidir. Müxalifət özü güclü qüvvəyə çevrilə bilmirsə, bunun günahını iqtidar niyə daşımalıdır?

Yaxud da siyasi məhbuslar məsələsi. Biz hesab edirdik ki, Avropa Şurası Parlament Assambleyası kimi beynəlxalq təşkilatın artıq siyasi məhbusun olmaması ilə bağlı qərar verdiyi bir məsələyə daha aydınlıq gətirilib və bu məsələ qapanıb. Amma yenə də münasibət olduğu kimi qalır.

Dəyərləndirmədə ən mühüm çatışmazlıq maksimalist yanaşmaların tətbiqidir. Maksimalist yanaşmada demokratiyaya yeni qədəm qoyanların yüz illərlə tarixə malik ölkələrlə bir səviyyədə olması tələb edilir. Amerika Birləşmiş Ştatlarında demokratik ölkə kimi bu yerə gəlib çatmaq üçün uzun və çətin mübarizə yolu keçmişik. Şübhəsiz, demokratiya yolu istər Birləşmiş Ştatlar və Avropa, istərsə də Azərbaycan üçün sonsuz bir yoldur. Amerikada XIX əsrin demokratiyası ilə bu günün demokratiyası arasında oxşarlıq çox azdır. Təkcə 3 faktı xatırlatmaq istərdim: Amerikada "Təsisçi Ataların" dövründə yalnız mülkiyyəti olan kişilər səsvermə hüququna malik idilər; Afroamerikalılar nəinki səsverə bilmirdilər, hətta onlar qullara çevrilmişdilər; 1920-ci ilə qədər qadınların səsvermə hüququ yox idi. Bu gün seçicilərin çox hissəsini qadınlar təşkil edir.

Yaxud da demokratik tarixi ənənələrə malik Avropa ölkələrində separatist, ultramillətçi qüvvələrin seçkilərdə üstünlük qazanması narahatlıq doğurur.

Azərbaycan xalqı üçün insan hüquqları siyasi sifariş və qrant işləyənlərin hüquqlarından ibarət deyil. Onun üçün ədalətlilik meyarı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə 20 ildir göstərilən münasibətdir.

Belə hesabatlar əks effekt verir. Çünki onların ünvanlandığı cəmiyyətlərdə heç də vətəndaş sülhünə şərait yaratmır. Əksinə, vətəndaşlar ildən-ilə eyni qərəzli insanların həmin hesabatların hazırlanmasında iştirak etməsini sezirlər. Belə hesabatlar dövlətlərarası tərəfdaşlıq münasibətlərinə də heç bir töhfə vermir. Ən optimal variant hər il bəyan edilən hesabatlar deyil, demokratiya və insan hüquqlarına real dəstəyin verilməsi ola bilərdi.

"Demokratiya dərsi" keçənlərin demokratiyanın əsl mahiyyətini öyrənməyə ehtiyacları var

Təsəvvur edin ki, kiminsə problemi olduğunu hər il deyirsiniz, onu yalnız tənqid etməklə və danlamaqla həll etmək istəyirsiniz?! Bu, ümumiyyətlə, mümkündürmü? Xeyr. Ona görə də aşkar məsələdir ki, bu cür hesabatların mütləq olaraq müəyyən məqsədləri var. Üstəlik də, belə ciddi qurumlar tərəfindən irəi sürülürsə! İstənilən hesabat ciddi araşdırmalar tələb edir. Sual olunur: hanı həmin araşdırmalar? Kim gəldi xüsusi tədqiqat layihəsini həyata keçirdi? Cəmiyyətin bütün təbəqələrinin rəyi ilə tanış oldu və s. Suallar çoxdur.

Artıq illərdir davam edən bu format dəyişməlidir, sonzusa qədər davam edə bilməz, cənablar! Çünki artıq başqa ölkələrdən olan müşahidəçiləri daxili proseslərinə yaxın buraxmayan və gizli həbsxanaların olduğu bir ölkə tərəfində hər il dünyanın 190 ölkəsinə qiymət vermək ənənə şəklini alıb. Ola bilsin ki, artıq bunlar, doğrudan da, vərdişə çevrilib.

Demokratiyanı milli inkişaf yolu seçən ölkələr çoxdur. Onlardan bu yola tez çatanı da, hələ mənzil başına uzun yol qət edəcək dövlətlər də var. Burada mən Azərbaycan xalqının ümumilli ilderi Heydər Əliyevin məhz demokratik inkişaf mövzusunda iradlar səslənən bir məclisdə Qərb ölkəsindən olan siyasətçilərə dediyi sözləri xatırlatmaq istərdim. O dedi: "Demokratik inkişaf da bir yarışdır, rəqabətdir. Əgər idmanla müqayisə etsək, məgər yarışan, yola çıxan idmançıların hamısı finişə eyni vaxtdamı çatır? Məgər onlar hamısı qızıl medalmı alır? Əlbəttə, yox! Buna görə onları ancaq tənqid etsək, nə olacaq? Əksinə, dəstək verməklə daha yaxşı nəticə əldə edə bilərik. "

Doğrudur, bu vərdişə qarşı "əks tədbirlər", müxtəlif ölkələr də ABŞ və Avropa ölkələri haqda hesabatlar hazırlayaraq onları dəyərləndirir. Məsələn, Rusiya və Çin bu qəbildən olan sənədlər hazırlayırlar. Son illər Avropada insan hüquqları sahəsində nə qədər problemlər, geriləmələr olduğunun şahidinə çevrildik. BMT-də Almaniyada insan hüquqları məsələsi müzakirə mövzusu oldu.

ABŞ-da insanların öz ölkələrində total yoxlamalardan keçməsi, odlu silah üzərində nəzarətin itirilməsi üzündən nə qədər dinc vətəndaşın həlak olması onların təhlükəsiz həyat şəraitinin təmin edilməməsi böyük əks-səda doğurdu. Ötən il odlu silahdan istifadə etməklə törədilən cinayətlər bütün Amerika cəmiyyəti üçün ciddi təhdidə çevrildi. Başqa dinlərin təmsilçilərinin müqəddəs kitabımız "Qurani"i Kərimə islamofob münasibəti - bunlar məgər yoxdurmu? Xarici ölkələrin daxili işlərinə qarışmaq, onlara qarşı sanksiya və hərbi əməliyyatlar tətbiq etmək - bu da hələ hamısı deyil! İqtisadi böhran nəticəsində əhalinin təbəqələşməsi və qütbləşməsi də ekspertlər tərəfindən vurğulanır. Buna görə də başqa ölkələri tənqid etmək asandır, öz problemlərini həll etmək isə daha optimal yanaşma sayılardı.

Hesabatda bir cümlə ilə Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal altında saxlamasının qeyd ediilməsi - yeganə obyektiv hesab ediləcək məqamdır!

Lakin burada digər məqama xüsusi diqqət cəlb etmək istərdim. Bu da dövlət departamenti kimi ciddi qurumun Azərbaycan xalqı üçün "qaçqın və didərgin" sözlərinin nə dərəcədə həssas və ağrılı olmasına biganəliyi, mən deyərdim ki, hörmətsizliyidir. Həmin sözlərin tamamilə başqa insanlara tətbiq edilməsi sadəcə, hiddət doğurur! Söhbət hesabatın "Yeni didərginlər" adlanan bəndindən gedir.

Yəni, 1 milyona yaxın, onların sözü ilə deyirəm, "köhnə" didərginlərin məsələsini beynəlxalq hüquq həll etdimi ki, indi hesabata "yeni didərgin" sözünü daxil edirlər? Bilirsiz, siyasi etikadan çox uzaqdır və sadəcə, ayıbdır! Heç olmasa, Azərbaycanın ümummilli problemini yada salan "didərgin, qaçqın" sözünün bizim üçün həssas olmasını nəzərə almaq, etik prinsiplərə riayət etmək lazımdır! Cəmiyyətin hissləri ilə oynamaq yaxşı deyil!

Bakının müasir arxitekturasının tələblərinə uyğun aparılan abadlıq işləri gedişində sakinlərin köhnə evlərdən çıxarılmasını "yeni didərginlər" adlandırırlar.

Sual olunur: o zaman hesabatda Qarabağdan etnik təmizləmə siyasətinə məruz qalıb zorla köçürülənlərə, didərgin salınanlara hansı ad qoyulmalıdır? Onun insan hüquqları anlayışı budurmu? İnsan hüquqları geniş anlayışdır! Bu insanın işğal edilmiş ərazi bütövlüyünün bərpası, etnik təmizləməyə məruz qalan qaçğın və məcburi köçkün əhalisinin öz torpaqlarına qayıtmaq haqlarının təmin edilməsi, həm də daim inkişaf edən olkədə yaşamaq, böhran və xaosdan, qeyri-müəyyən risklərdən, iflasdan sığorta olunmaq, təhlükəsiz və sabit ölkədə yaşamaq hüququ deməkdir.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, işğal nəticəsində zorla didərgin salınan qaçqınlar haqqında bir cümlə olsun belə, əksini tapmayan qətnamədə heç olmasa, təşkilat tərəfsiz olduğunu göstərmək naminə bunu etməli idi. İşğal cinayəti-beynəlxalq hüququn ən ağır cinayət növü sayılır. Azərbaycan ərazisi parçalanmış, işğal edilmiş şəraitdə demokratik dövlət qurur. Bu spesifika heç bir dəyərləndirmədə öz əksini tapmır. Yaxşı, mülkiyyət hüquqlarının pozulmasını qeyd edirlər. Bəs onda Qarabağda ata-baba mülklərindən, işğal edilmiş torpaqlarından qovulan, zorla didərgin salınanların mülkiyyət hüquqları barədə niyə heç bir şey yazılmır?

Buna görə də Azərbaycan xalqı üçün bu qətnamənin bir zərrə də olsun, mənası yoxdur! 20 ildir qaçqın və məcburi köçkünlərin hüquqlarının təmin edilməsi üçün Azərbaycan xalqının haqq səsi dünyaya çatmır, amma "yeni didərginlər" deyə hay-küy qopardılır, bəlli dairələrin maraqlarına xidmət edən "jurnalistlərin" cinayət əməllərinin insan hüquqları adı ilə müdafiə edilir. Bunu görməmək mümkün deyil! Ümumiyyətlə, bu cür hesabatların təhlili göstərir ki, dünyada soyuq müharibə dövrünün "ikili standartları" hələ də qalır. Sirr deyil ki, bəzi ölkələr yalnız onların tətbiq etdiyi demokratik modeli mütləq standart və bu modelin bütün ölkələrdə tətbiqini "ilahi missiya" hesab edirlər.

Stereotiplərdən, başqa xalqlara demokratiya dərsi keçməkdən əl çəkilməlidir! Son illərin demokratiya dərslərinin diametral əks nəticəyə səbəb olması, hakimiyyətə tamamilə başqa ideologiyalı qüvvələrin gəlməsi düşündürməlidir. Azadlıq və demokratiyadan ədalətli danışmaq üçün əvvəlcə obyektiv məlumata əsaslanmaq, dəyişmək lazımdır. Azərbaycan 20 ildən çoxdur ki, müharibə şəraitində, müharibə dövrünün qanunlarını da nəzərə alaraq demokratiya və milli təhlükəsizlik, iqtisadi inkişaf və insan hüquqları arasında qızıl orta həddi taparaq irəliləyir!

Demokratiya həm də "demokratik müxalifət" deməkdir

Güclü demokratik müxalifət siyasi modernləşmənin ayrılmaz tərkib hissələrindəndir. Real alternativ qüvvələrin olması siyasi məkanda tarazlıq və ahəng yaradır. 90-cı illərdə güclü müxalifətin siyasi səhnəyə gəlməsi Azərbaycanı xaosdan xilas etdi. Azərbaycan iqtidarının bu gün nəyə qadir olduğunu da cəmiyyət görür və bilir. Təəssüf ki, iqtidardan asılı olmayan sahə də var.

Azərbaycanda alternativ qüvvə, güclü müxalifət yoxdur və bu, iqtidarın günahı deyil. Formalaşan "pat vəziyyəti" belədir ki, bir tərəfdən yeniləşə bilməyən, radikal-aqressiv müxalifətin hakimiyyətə gəlməyin sivil, hüququ imkan və vasitələri yoxdur. Digər tərəfdən isə iqtidar müxalifəti yaratmalı deyil! Rəqabətədavamlı müxalifət özü formalaşmalıdır. 90-cı illərdə xaos və qeyri-sabitlik dalğasında deyil, alternativ təşəbbüslər və sivil yollarla iqtidara gələ bilən rəqabətədavamlı Yeni Azərbaycan Partiyası kimi partiyalar olmalıdır!

Müxalifətin zəifliyinin ən böyük effekti odur ki, özü də dərk etmədən bu vəziyyəti ilə hakim partiyanın nüfuzunun daha da artmasına stimul yaratmışdır. Prezident İlham Əliyev "Rusiya-24" xəbərlər kanalına müsahibəsində bu barədə aydın qeyd edib: "Siyasi sistemin inkişaf etdirilməsində heç də hər şey mütləq olaraq iqtidardan asılı deyildir. Müxalifətin zəifliyi bizim günahımız deyil. İqtidar nə qədər yaxşı işləsə, təbii ki, müxalifətin də manevr etmək üçün daha az imkanı qalır. Buna görə də yeniləşən Azərbaycanda özlərinə necə yer tapmaq onların öz işidir."

Dövlətin inkişafı və siyasi modernləşmənin mühüm meyarlarında sistemdaxili tarazlığı təmin edən mexanizm kimi müxalifət institutunun adı varsa, o, xalq üçün heç olmasa, nə isə etməlidir! Seçkilər arası "letargiya"da olan müxalifətin seçki ilində "fəallıq nümayişləri" heç də onların rəqabətinin göstəricisi deyil! Konkret və alternativ proqramların, ideya və layihələrin rəqabəti, iddialı liderlərin imic rəqabətləri ilə əvəz edilir. Artıq 20 ildən çoxdur ki, müxalifət liderlərinin fəaliyyəti eyni usandırıcı məzmunda davam edir. Vahid namizəd siyasi səbatsızlığın bəlasına çevrilib. Bu, milli məkanda az da olsa, onlardan gözləntiləri olan insanların bütün ümidlərini puç edir.

2013-cü ildə də müxalifətin seçki ilinə özünün "siyasi qocalma" və imic itkiləri ilə başlaması aparıcı meyilə çevrildi. Seçkilərə cəmi 6 ay qaldığı bir vaxtda hər hansı iddialar başlamamış süquta uğrayır. "Vahid namizəd axtarışları"- reallıq və utopik bəyanatlar arasında uçurum effektini əmələ gətirib. Adətən, ictimai-siyasi birliklər seçkiöncəsi fəallaşır. Həm də bu zaman əsas vurğu cəmiyyətdə aktual problemlərin həllinə yönəlik alternativ ideya və təşəbbüslərə deyil, mövcud olan emosiya və əhval-ruhiyyənin qərəzli sui-istifadəsinə hesablanır. Beləliklə də, vətəndaşla ünsiyyət və iş metodları, onun etibarını qazanmaq emosiyaların manipulyasiyası ilə əvəz olunur. Həm də seçkilər öncəsi fəallıq heç də partiya və qüvvələrin rəqabətinin meyarı kimi çıxış etmir.

(ardı var)

Rəbiyyət ASLANOVA,

Milli Məclisin İnsan hüquqları

komitəsinin sədri, fəlsəfə elmləri doktoru

Azərbaycan.-2013.- 27 aprel.- S.8.