Üçüncü minilliyin möhtəşəm qurğusunun - BTC-nin memarı

İndi bu kəmər regionun neft nəqli sisteminin arteriyasına çevrilib

Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqının həyatının tərəqqisində, iqtisadiyyatın bütün sahələrinin yüksəlişində olduğu kimi, neft sənayesinin inkişafında da xidmətləri misilsizdir. Bu gün dünyaya səs salan qlobal enerji layihələrinin təməl daşını da məhz ulu öndər Heydər Əliyev qoymuşdur.

Ötən əsrin 60-cı illərinin sonunda keçmiş SSRİ-də və dünyada Azərbaycan neftinin guya qürub dövrünün başlandığı barədə söz-söhbət yaranmışdı. 1969-cu ildə respublikaya rəhbərlik etməyə başlayan Heydər Əliyev neft sənayesinin dirçəldilməsi, onun əvvəlki şöhrətinin qaytarılması üçün ardıcıl tədbirlər gördü. Beləliklə, XX əsrin 70-ci və 80-ci illərində bu sahə özünün inkişaf dövrünü yaşadı.

Lakin 80-ci illərin sonu - 90-cı illərin əvvəllərində məlum səbəblərdən iqtisadiyyatda baş verən tənəzzül neft sənayesindən də yan keçmədi. Xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıdan ulu öndər Heydər Əliyev yenə ən vacib məsələlər sırasında diqqəti bu sahənin də dirçəldilməsinə yönəltdi.

1990-cı ilin ortalarında həm neft sənayesində, həm də ümumiyyətlə, bütün iqtisadi sahələrdə köklü islahatlar aparılmağa başladı. O vaxt həm geosiyasi, həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan Azərbaycan indiki kimi güclü dövlət deyildi. Azərbaycana təzyiqlər, təhdidlər çox idi.

Məhz ulu öndərin uzaqgörənliyi, müdrikliyi, qətiyyəti, cəsarəti sayəsində "Əsrin müqaviləsi" imzalandı. Bu möhtəşəm kontrakt imzalanarkən ümummilli lider demişdir: "Biz belə bir addım atmaqla Azərbaycanın dünya üçün, dünya iqtisadiyyatı üçün açıq ölkə olduğunu nümayiş etdiririk. Biz bu müqaviləni imzalamaqla Azərbaycan Respublikasının suveren hüquqlarının bərqərar olduğunu, Azərbaycanın tam müstəqil dövlət olduğunu, xalqımızın öz sərvətlərinə özünün sahib olduğunu dünyaya bir daha nümayiş etdiririk".

Azərbaycana gələn müxtəlif irimiqyaslı, böyük şirkətlər qısa müddət ərzində öz sərmayələrini yönəltməyə başladılar. Beləliklə, ölkənin uğurlu inkişafı başlandı.

1997-ci ilin noyabrında "Əsrin müqaviləsi" çərçivəsində "Çıraq"dan ilk neft alındı. Qarşıda "Azəri", "Dərinsulu Günəşli" yataqlarının işlənməsi dururdu və hasilatın ildən-ilə artacağı yəqin idi. Odur ki, fəaliyyətdə olan Bakı-Supsa və Bakı-Novorossiysk ixrac sistemlərinin gücü getdikcə artan neftin nəqli üçün kifayət deyildi. Daha qlobal bir boru xəttinin tikilməsi zərurəti ortaya çıxırdı.

Başqa sözlə, Heydər Əliyevin neft strategiyasının əsas istiqamətlərindən biri Azərbaycanın böyük neftinin dünya bazarlarına nəqli idi. Bunun üçün nəhəng işlərin görülməsi, irimiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsi lazım idi. Bu məqsədin reallaşması üçün ulu öndər Heydər Əliyev ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarında özünün düzgün və uzaqgörən qərarını verdi. Bu, Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft kəmərinin tikilməsi ideyası idi.

Lakin bu ideya yaranan gündən istər Azərbaycanın daxilində, istərsə də xaricində kəmərin tikintisi əleyhinə çıxış edən qüvvələr baş qaldırdılar. Onlar müxtəlif bəhanələr gətirirdilər. Məsələn, deyirdilər ki, Azərbaycanın bu boru xəttini doldurmaq üçün yetərincə nefti yoxdur. Yaxud söyləyirdilər ki, kəmər heç vaxt gəlirlə işləyə bilməyəcək. Bəziləri isə kəmərin seysmik cəhətdən riskli zonalardan keçəcəyini bəhanə edirdilər. Boru xəttinin ekologiyaya ziyan vuracağını söyləyənlər də tapılmışdı. Halbuki onların heç birinin bu sahələr barədə anlayışı yox idi.

Ümummilli lider isə BTC-yə Azərbaycanın gələcəyini çox böyük dərəcədə müəyyən edəcək bir layihə kimi ümid bəsləyirdi: "Bizim nəzərdə tutduğumuz böyük neft üçün Bakı-Tbilisi-Ceyhan lazım idi. Biz ardıcıl surətdə bu layihənin üzərində işləyirdik, çalışırdıq, bütün imkanlarımızdan istifadə edirdik".

Kəmərin marşrutunun müəyyənləşdirilməsi, onun çəkilməsinə razılığın əldə olunması üçün bir neçə il iş getdi. 1998-ci il oktyabrın 19-da BTC-nin tikintisi ilə bağlı "Ankara bəyannaməsi" imzalandı. 1999-cu il noyabrın 18-də isə ATƏT-in İstanbul zirvə toplantısında "Xam neftin Azərbaycan Respublikası, Gürcüstan Respublikası və Türkiyə Cümhuriyyəti əraziləri ilə Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəməri vasitəsilə nəql edilməsinə dair" Sazişə imza atıldı. Bu mühüm sənədi beş ölkənin - Azərbaycanın, Gürcüstanın, Türkiyənin, Qazaxıstanın və ABŞ-ın prezidentləri öz imzaları ilə təsdiqlədilər.

Sonralar ulu öndər həmin dövrü xarakterizə edərək demişdir: "Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmərinin marşrutunun seçilməsində müxtəlif maneəçiliklər törədilirdi. Biz şübhə etmirdik ki, bu kəmər Gürcüstandan keçməlidir. Şübhə etmirdik ki, bu böyük neft kəməri məhz Türkiyəyə getməlidir. Xəzərin nefti Türkiyənin Ceyhan limanı vasitəsilə dünya bazarına çıxmalıdır. Amma bəziləri hesab edirdilər ki, kəmər başqa ölkələrdən keçə bilər. Yəni, artıq Azərbaycanda, Xəzərin Azərbaycan sektorunda neftin hasil olunmasının reallığını görəndə bəziləri hesab edirdilər ki, bu neft borusu Cənuba gedə bilər, yaxud Şimala gedə bilər, Şərqə gedə bilər. Müxtəlif belə fikirlər, müxtəlif iddialar var idi və getdikcə bunlar güclənirdi. Ancaq biz öz qərarımızda qəti idik. Əvvəldən də biz bunu elan etmişdik ki, kəmər yalnız bu marşrut ilə keçəcəkdir. Bu barədə Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə arasında qəti razılıq əldə edilmişdi. Demək istəyirəm ki, biz bu layihəni başlayandan indiyə qədər Amerika Birləşmiş Ştatları onun həyata keçirilməsinə çox böyük diqqət, qayğı göstərmişdir, bu işi himayə etmişdir".

2002-ci il sentyabrın 18-də Bakıdan 55 kilometr cənubda yerləşən Səngəçal terminalında kəmərin təməlqoyma mərasimi keçirildi. Ümummilli lider Heydər Əliyev, Gürcüstanın və Türkiyənin dövlət başçıları, ABŞ-ın energetika naziri, layihənin tərəfdaşları olan tanınmış xarici şirkətlərin səlahiyyətli nümayəndələri, neçə-neçə ölkənin jurnalistləri burada idilər. Mənə də həmin tarixi hadisəni görmək, ümummilli liderin tədbirdəki olduqca parlaq nitqini dinləmək xoşbəxtliyi nəsib oldu. Ulu öndərin hər fikri, hər müddəası, BTC, neft-qaz layihələri, tərəfdaşlarımız haqqında dedikləri həmişəlik yaddaşımızda qalıb.

BTC artıq gerçəkləşməkdə, reallaşmaqda idi. Ulu öndər bunu öz çıxışında da qeyd etdi: "İndi xəyaldan gerçəkliyə gəlib çatmışıq".

Lakin Azərbaycanın xaricində və daxilində BTC-nin bədxahları kəmərin təməli qoyulandan sonra da rahatlıq tapa bilmir, hər vasitə ilə layihəyə əngəl törətmək istəyirdilər. Ümummilli lider Heydər Əliyev isə ən çətin anlarda da inam və qətiyyətlə deyirdi: "BTC tikiləcək! BTC reallaşacaq! BTC olacaq!"

Bir sıra qeyri-hökumət təşkilatları BTC-yə mane olmaq üçün növbəti bəhanə uydurdular. Kəmərin Gürcüstanın "Borjomi" mineral su mənbəyinə guya ekoloji zərbə vuracağı fikrini ortaya atdılar. Layihənin ƏMSSTQ (Ətraf Mühitə və Sosial Sahəyə Təsirin Qiymətləndirilməsi) sənədlərinin imzalanmasının gecikdirilməsinə cəhd göstərdilər. Hətta müxtəlif qruplar layihəni maliyyələşdirəcək beynəlxalq qurumların ofisləri qarşısına toplaşaraq kəmərin çəkilişinin irəliləməsinə əngəllər törətməyə can atdılar.

Bir sözlə, maneələr çox idi. Təsadüfi deyil ki, 2003-cü ilin fevral ayında Vaşinqtonda keçirilən "Şərq-Qərb enerji dəhlizi reallıqdır" beynəlxalq konfransında iştirak edən ümummilli lider bu məsələni gündəmə gətirdi.

Bu zaman BTC öz tarixinin çətin mərhələlərindən birini yaşayırdı. Layihənin maliyyələşməsində ciddi problemlər yaranmışdı. Konfransın keçirildiyi günlərdə ümummilli lider Heydər Əliyev Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının, BTC-yə kredit verəcək digər qurumların rəhbərləri ilə görüşdü, söhbətlər apardı. Bütün bunlar BTC-nin irəliləməsinə təkan verdi. Beləliklə, ulu öndərin dünyadakı hörmət və nüfuzu BTC-ni bu çətinlikdən də çıxardı.

2004-cü ilin fevral ayında Bakıda, "Gülüstan" sarayında Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə BTC-nin maliyyələşməsinə aid son sənədlər imzalandı və bu problem tamamilə həll olundu.

BTC düzgün düşünülmüş, real bir layihə idi. Ona görə də üçüncü minilliyin bu möhtəşəm qurğusunun müəllifi - ulu öndər Heydər Əliyev tikilən kəmərin gələcəyi, hətta onun istifadəyə veriləcəyi tarix barədə əvvəlcədən qəti fikir söyləmişdir: "2005-ci ildə Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft kəməri tamamilə hazır olacaq və biz hamımız birlikdə buradan Türkiyənin Ceyhan limanına gedəcək və orada Azərbaycan neftinin, Xəzər neftinin Ceyhan limanından yola salınmasının şahidi olacağıq".

Kəmərin tikintisi nəzərdə tutulan vaxtda başa çatdı. 2005-ci il mayın 25-də Səngəçal terminalında kəmərə ilk neftin vurulması təntənəli surətdə qeyd olundu.

Bir il sonra - 2006-cı il mayın 28-də isə Azərbaycan nefti Ceyhana çatdı. Həmin il iyulun 13-də Ceyhan şəhərində BTC-nin tam bir sistem kimi istifadəyə verilməsi münasibətilə təntənələr keçirildi.

"Əgər Heydər Əliyev olmasaydı, BTC də olmazdı". Bu fikri dünyanın bir çox görkəmli siyasi xadimləri ayrı-ayrılıqda, bir-birindən xəbərsiz söyləmişlər. Məsələn, Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayev BTC-nin ulu öndər Heydər Əliyevin zəhməti ilə ərsəyə gəldiyini vurğulayaraq demişdir: "Xatırlatmaq istəyirəm ki, bu layihənin müvəffəqiyyəti çox böyük, dahi bir şəxsiyyətin nailiyyətidir və o, bizim qəlbimizdə həmişə yaşayacaqdır. Onun haqqında bizim xatirələrimiz zəngindir və həmişə onu yada salacağıq. Bu dahi şəxsiyyət unudulmaz Heydər Əliyevdir. Mən onun işini bütün bu illər ərzində müşahidə etmişəm. Biz çox yaxşı bilirik ki, o, nə kimi səylər, cəhdlər göstərmişdir ki, bu boru kəməri layihəsi həyata keçirilsin".

BTC Heydər Əliyevin əsəridir. Təsadüfi deyil ki, BTC şirkətinin üzvləri, yəni səhmdarlar kəmərə Heydər Əliyevin adını vermişlər. Türkiyə hökumətinin və xalqının istəyi ilə Ceyhan terminalı da Heydər Əliyevin adını daşıyır.

Hazırda BTC Səngəçaldan Ceyhanadək 1768 kilometr məsafə qət edir, yəni üç ölkənin - Azərbaycanın, Gürcüstanın və Türkiyənin ərazisindən keçərək "Azəri-Çıraq-Günəşli" neftini dünya bazarlarına çatdırır. Bundan əlavə, kəmərə Xəzərin Azərbaycan sektorundakı "Şahdəniz" yatağından çıxarılan kondensat və müəyyən miqdarda Türkmənistan nefti də vurulur. Boru xəttinin gündəlik ötürücülük gücü 1,2 milyon barelə çatdırılıb.

BTC-nin Azərbaycana gətirdiyi gəlirlər ildən-ilə artır. Həmin vəsait Dövlət Neft Fonduna daxil olur, eləcə də ölkənin ən zəruri sosial-iqtisadi problemlərinin həllinə yönəldilir. BTC ərazisindən keçdiyi digər ölkələrin sakinlərinin də güzəranını xeyli yaxşılaşdırıb.

Vaxtilə ulu öndər Heydər Əliyev BTC-nin iqtisadi gücünü qeyd etməklə yanaşı, onu həm də Azərbaycanı Avropa ilə daha sıx bağlayacaq polad kəmərə bənzətmişdi: "Təbiidir ki, bunlar çox böyük iqtisadi xarakter daşıyır. Ancaq təkcə iqtisadi deyil, hesab edirik ki, bizim gördüyümüz işlər, Bakı-Tbilisi-Ceyhan siyasi xarakter daşıyır. Bu layihə və onun həyata keçirilməsi Qafqaz bölgəsində sülhün, əmin-amanlığın, təhlükəsizliyin təminatçısı ola bilər. Bu boru xətti, bu polad boru Azərbaycanı, Gürcüstanı, Türkiyəni bir-biri ilə daha sıx birləşdirəcəkdir".

BTC Azərbaycanı beynəlxalq enerji ailəsinə qovuşdurub. Təkcə Azərbaycanın və regionun deyil, dünyanın enerji təhlükəsizliyində belə misilsiz bir missiyanı yalnız müəllifi böyük siyasətçi, müdrik və uzaqgörən ümummilli lider Heydər Əliyev olan bir layihə yerinə yetirə bilərdi. Və bu, belə də oldu!

Dövlət başçısı İlham Əliyevin dediyi kimi, "Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin tikilməsi nəticəsində biz artıq pəncərədən başlayaraq böyük qapı açdıq. Azərbaycanı beynəlxalq enerji ailəsinə daxil etdirə bildik. Həm siyasi, həm iqtisadi baxımdan böyük uğurlar əldə edə bilmişik".

Flora SADIQLI

Azərbaycan.-2013.- 28 aprel.- S.5.