2. Gülüstan müqaviləsi

Azərbaycan tarixində silinməz izlər qoyan Gülüstan müqaviləsinin imzalanmasından 200 il ötür. Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə hələ 1959-cu ildə böyük bir ağrı və əzabla qələmə aldığı "Gülüstan" poemasını Azərbaycanın birliyi və istiqlaliyyəti uğrunda çarpışan Səttar xanın, Şeyx Məhəmməd Xiyabani və Seyid Cəfər Pişəvərinin əziz xatirəsinə həsr edərək azadlıq qurbanlarının Gülüstan müqaviləsindən üzü bəri keçib gəldiyi çox uzun və mürəkkəb, çətinliklərlə, məhrumiyyətlərlə dolu həyat yoluna nəzər salmağa çalışırdı:

İpək yaylığıyla o, asta-asta

Silib eynəyini gözünə taxdı.

Əyilib yavaşca masanın üstə

Bir möhürə baxdı, bir qola baxdı.

Kağıza həvəslə o da qol atdı,

Dodağı altından gülümsəyərək.

Bir qələm əsrlik hicran yaratdı,

Bir xalqı yarıya böldü qılınctək.

O dövrdə Cənubi Qafqazın 1809-1817-ci illəri əhatə edən xəritələrində Gülüstan müqaviləsindən əvvəl formalaşan və bu müqavilə ilə təsdiqlənən Rusiya - İran sərhədləri və o sərhədlər arasında Azərbaycan torpaqları da tam dəqiqliyi ilə göstərilir. O torpaqların itkisi və xalqımızın parçalanması ilə nəticələnən Gülüstan müqaviləsinin imzalanması 1813-cü ilin 12 oktyabrında Qarabağda Gülüstan kəndində baş tutdu. Bu sənəd (ingiliscə: Treaty of Gulistan) Rusiya imperiyası ilə İran dövləti arasında imzalanan və tarixi Azərbaycan ərazilərini ikiyə bölən ilk müqavilə idi.

Fərman padşahındır, dağlar bizimdir...

Hər şey çar Rusiyası ilə Osmanlı dövlətiı arasında 1812-ci ilin yayında imzalanan Buxarest müqaviləsindən sonra başladı. Belə ki, 1806-cı ilin sonlarında Türkiyə Rusiya ilə müharibəyə başladı. Hərbi əməliyyatlar Balkan yarımadasında və Qafqazda gedirdi. 1810-11-ci illərdə Rusiya hər iki cəbhədə üstünlük qazanaraq Türkiyəni 1812-ci il mayın 16-da Buxarestdə müqavilə imzalamağa məcbur etdi. Həmin müqaviləyə əsasən, Türkiyə Qafqazın böyük bir hissəsinin Rusiya tərəfindən işğal edilməsini də təsdiqləməli oldu.

1812-ci ildə Napoleonun Rusiyaya hücumundan istifadə edərək İran vəliəhdi Abbas Mirzə rusların işğal etdiyi Azərbaycan xanlıqlarını geri qaytarmağa cəhd etsə də, general P.Kotlyarevski bunun qarşısını ala bildi. Abbas Mirzə Qarabağa daxil olub Şahbulağı tutsa da, əldə saxlaya bilmədi. Gəncəyə, Şəkiyə hücumların da nəticəsi olmadı. Ruslar irəliləyərək 1813-cü il yanvarın 1-də Lənkəran qalasını ələ keçirdilər. Rusların qələbəsindən və İranın içərilərinə doğru irəliləməsindən narahat olan ingilislər şahı sülh bağlamağa təhrik etdilər. Beləliklə, Birinci Rusiya-İran müharibəsi ikincinin tam məğlubiyyətilə qurtardı və 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində tərəflər arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Bu müqaviləni İran şahının vəkili Mirzə Əbdülhəsən xan Şirazi və Qafqazın yeni baş komandanı Ratişşev imzaladılar. İran Şərqi Gürcüstana, Qazax və Şəmşəddil sultanlıqlarına, həmçinin Dağıstana olan iddialarından əl çəkdiyini bildirdi. Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq hüququ yalnız Rusiyaya aid edildi. Bu maddə Rusiya-İran ticarəti üçün əlverişli şərait yaradır, rus tacirlərini daxili gömrük vergisindən azad edirdi. Bu sülh müqaviləsinin şərtlərinə əsasən, eyni zamanda Şimali Azərbaycan xanlıqlarından İrəvan və Naxçıvanı çıxmaqla, yerdə qalan bütün xanlıqlar - Talış, Şirvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ və Şəki Rusiyaya verilirdi.

200 ildir xalqımızı iki yerə ayıran Gülüstan müqaviləsi torpaqlarımızın tamamilə parçalanmasına gətirib çıxardı. Bu mənada 12 oktyabr günü dövlətçilik tariximizdə, xalqımızın yaddaşında ən faciəli günlərdən biridir.

"Gülüstani-İrəm"dəki faciəmiz

11 maddədən ibarət müqavilə ilə yurdumuz amansızcasına bölüşdürüldü, düşmənçiliyə son qoymaq üçün iki istilaçı ölkə bundan sonra "əbədi dostluq şəraitində yaşayacaqlarına" söz verdilər. Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm"də faciəni belə xatırlayır: "Həmin ilin baharında (1813-cü il) İran dövləti ruslar tərəfindən alınan ölkələri geri qaytarmaqdan naümid oldu. Rum (Osmanlı) barışığı və Xorasanda baş verən iğtişaş nəticəsində şah barışığa meyil göstərdi. Mirzə Əbülhəsən xan Şirazi İran dövləti tərəfindən vəkil edildi. Sərdar Ratişşev də gəldi. Qarabağın Gülüstan adlı yerində, hicri 1228-ci (1813) ildə, təşrin-əvvəl (oktyabr) ayının 12-də Rusiya ilə İran dövlətləri arasında əhdnamə bağlandı. Bu əhdnaməyə görə, İran dövləti Gəncə, Qarabağ, Talış, Şəki, Şirvan, Bakı, Quba, Dərbənd xanlıqlarını, bütün Dağıstanı, Gürcüstanı və ona həmhüdud olan ölkələri Rusiya dövlətinə verdi. Onlar haqqında hər cür iddiadan əl çəkdi. Rusiya imperatoru da öhdəsinə aldı ki, şah hansı bir övladını vəliəhd təyin etsə, ona yardım göstərsin və hüququnu müdafiə etsin".

Müqavilədə deyilirdi: "...Rusiya İmperiyası və İran dövləti arasında sərhəd aşağıdakı xətt olsun: Adınabazar adlanan yerdən başlayaraq düz xətlə Muğan düzündən Araz çayında Yeddibulaq keçidinədək, oradan üzü yuxarı Kəpənək çayının Arazla qovuşduğu yerə, sonra da Kəpənək çayının sağ tərəfi ilə Mehri dağları silsiləsinə, oradan da xətti Qarabağ və Naxçıvan xanlıqlarının sərhədləri ilə davam etdirərək Alagöz dağları silsiləsilə Qarabağ, Naxçıvan, İrəvan xanlıqlarının və Yelizavetpol (Gəncə) dairəsinin bir hissəsinin sərhədləri birləşən Dərələyəz sərhədinədək, buradan İrəvan xanlığını Yelizavetpol dairəsindən, həmçinin Qazax və Şəmşəddil torpaqlarını ayıran sərhədlə Eşşəkmeydan sərhədinə, oradan da dağlar silsiləsilə, çayın sağ tərəfilə, onun arxa yönündə Həmzəçəmən yolu ilə Pəmbək dağları silsiləsi ilə Şurakel sərhədinin küncünədək, bu küncdən də qarlı Alagöz dağının başınadək, buradan da Şurakel sərhədi, dağlar silsiləsi ilə, Mastaras və Artkin arasıyla Arpaçayadək. Bununla belə, Talış mülkü müharibə vaxtı əldən-ələ keçdiyinə görə həmin xanlığın Zinzeley və Ərdəbil tərəfdən olan hüdudları daha artıq dürüstlük üçün hər iki tərəfdən qarşılıqlı razılıqla seçilmiş komissarlar tərəfindən bu müqavilə bağlanıb təsdiq olunduqdan sonra müəyyən ediləcək, onda status quo ad prezenten əsasında Talış xanlığının sərhəd xətti ilə müəyyənləşdiriləcək ki, hər bir tərəf malik olduğu torpaqların sahibi qalsın".

Haradan hara gəlmişik?!

Beləliklə, 1813-1828-ci illərə qədər Azərbaycanın ərazisi 410 min kvadratkilometr olub, o cümlədən İrandakı Güney Azərbaycanın sahəsi 280 min kvadratkilometr, Rusiyadakı Şimali Azərbaycanın sahəsi 130 min kvadratkilometr idi. 1918-ci ildə Rusiyanın təzyiqilə ermənilərə verilən İrəvan xanlığı - 9 min kvadratkilometr, Rusiya əsarəti altındakı Dərbənd xanlığı - 7 min kvadratkilometr, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının ərazisi - 114 min kvadratkilometr, 1920-ci ildə ADR-i işğal edən Sovet İmperiyasının bölüşdürdüyü Azərbaycan əraziləri: Zəngəzur, Göyçə, Şərur, Dərələyəz, Dilican və Borçalının birlikdə sahəsi - 27,4 min kvadratkilometr, 1920-1991-ci illərdə Azərbaycan SSR-in ərazisi - 86,6 min kvadratkilometr, Ermənistanın təcavüzü nəticəsində 1988-1994-cü illərdə işğal olunmuş ərazilərimiz - 13.210 kvadratkilometr, - Dağlıq Qarabağ (Şuşa, Xankəndi, Xocalı, Əsgəran, Xocavənd, Ağdərə) - 4400 kvadratkilometr, Laçın - 1835 kvadratkilometr, Kəlbəcər - 1936 kvadratkilometr, Ağdam - 1094 kvadratkilometr, Cəbrayıl - 1054 kvadratkilometr, Füzuli - 1386 kvadratkilometr, Qubadlı - 802 kvadratkilometr, Zəngilan - 707 kvadratkilometr. Bir sözlə, Gülüstan sülhündən sonrakı illərdə 80 faiz ərazimizi itirmişik.

Azərbaycanı bu faciəyə gətirib çıxaran ən başlıca səbəblərdən biri o dövrdə vahid dövlətin olmaması idi. Xanlıqlar arasında gedən daimi çəkişmələr, müharibələr onların xarici qüvvələr qarşısında müqavimətini olduqca zəiflədirdi. Müqavilədən əvvəl Azərbaycan xanları - Quba xanı Fətəli xan, Şəki xanı Çələbi xan, urmiyalı Fətəli xan Əfşar, Qarabağ xanı Pənahəli xan və başqaları ayrı-ayrılıqda Azərbaycanı birləşdirmək üçün cəhdlər etsələr də, bir nəticə hasil olmadı...

Beləliklə, 1813-cü ildə Gülüstan müqaviləsindən sonra Rusiya Azərbaycanda xeyli möhkəmləndi və "əbədi" olaraq imzalanmış "Əhdnamələr"ə məhəl qoymayaraq xanlıqları bir-bir ləğv etməyə başladı. 1819-cu ildə Şəki xanlığı, 1820-ci ildə Şirvan xanlığı ləğv edildi. 1822-ci ildə Qarabağ xanlığı da ləğv edildi və onun yerində komendant üsuli- idarəsi təsis edildi.

Qarabağ xanlığı ləğv edildikdən bir il sonra - 1823-cü ildə "Qarabağ əyalətinin təsviri..." hazırlandı. Qarabağda əhalinin sayı, etnik tərkibi haqqında az-çox etibarlı məlumatlara məhz burada rast gəlmək mümkündür. Professor S.Əliyarlının bu mənbə ilə bağlı araşdırmalarına görə, 1823-cü ildə rus idarəçiliyinin Qarabağda qeydə aldığı 18563 ailədən 1559 ailə, yəni 8,4 faiz beş alban məlikliyinin payına düşürdü. Erməni alimləri isə bu mənbəyə istinadən 1823-cü ildə Qarabağda 20 mindən artıq ailədən 5107-nin erməni olduğunu yazırlar. Hətta bu variantda da - ermənilərin İran və Türkiyədən kütləvi şəkildə Qarabağa köçürülməsini nəzərə almasaq belə, onların sayca Azərbaycan türklərindən 4-5 dəfə az olduğu görünür. "Qarabağ əyalətinin təsviri..." ermənilərə sərf etmədiyi üçün sonrakı dövrlərdə, demək olar ki, onu Rusiyanın bütün kitabxanalarından müxtəlif vasitələrlə çıxarıb məhv etdilər.

Müqavilədə yazılmayanlar

Müqavilədə yazılmışdı: "Biz, yuxarıda adları çəkilmiş səlahiyyətli Müvəkkillər Qarabağ mülkündə, Zeyvə çayı yaxınlığındakı Gülüstan kəndində toplaşaraq, vəkalətnamələrimizi bir-birimizə təqdim etdikdən sonra, hər birimizə öz tərəfindən bizim BÖYÜK HÖKMDARLARIMIZ adından bərqərar edəcəyimiz sülh və dostluğa aid olan hər bir şeyi nəzərdən keçirib, bizə verilmiş hakimiyyət və Ali səlahiyyətlərə görə aşağıdakı maddələri qərara aldıq və əbədiyyət üçün təsdiq etdik".

Ancaq orada yazılanların "əbədiyyət"ə qədər uzanacağına nə onda, nə də sonrakı illərdə o taylı-bu taylı Azərbaycanda heç kim inanmadı. Elə onu vaxtilə yazıb möhür vuranlar da...

Bu isə artıq müqavilələrin heç birində yoxdur - Kürəkçay, Gülüstan, Türkmənçay...

Öz sivri ucuyla bu lələk qələm

Dəldi sinəsini Azərbaycanın.

Başını qaldırdı, ancaq dəmbədəm

Kəsdilər səsini Azərbaycanın.

O güldü kağıza qol çəkən zaman,

Qıydı ürəklərin hicran səsinə.

O güldü haqq üçün daim çarpışan

Bir xalqın tarixi faciəsinə.

(Ardı var)

Bəxtiyar QARACA

Azərbaycan.-2013.- 13 fevral.- S.9.