Son nəfəsinədək Azərbaycan dedi

Qaspralı-Yusifbəyli. Bu iki soyad bizlərə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında, mətbuat tarixində xüsusi xidmətləri, çəkisi, nüfuzu olan böyük şəxsiyyətləri xatırladır. Türk dünyasının XIX və XX əsrlərinin qovşağında yaşayıb-yaratmış böyük yazar, Rusiya müsəlmanları arasında türkçülük hərəkatının ideoloqlarından biri, maarif islahatçısı, milli nəşriyyatın və mətbuatın yaradıcılarından olan İsmayıl bəy Qaspralı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin baş naziri, dövlət xadimi Nəsib bəy Yusifbəyli. Hər iki soyadın daşıyıcısı haqqında söhbət açmaq istədiyimiz Şəfiqə xanım isə İsmayıl bəyin övladı, Nəsib bəyin isə ömür-gün yoldaşı idi.

Şəfiqə Qaspralı-Yusifbəyli ictimai xadim, pedaqoq, tərcüməçi, jurnalist, qadın hüquqları uğrunda mübarizənin öncül nümayəndələrindən biri kimi tanınmış və fədakar fəaliyyəti ilə türk xalqlarının mədəni-ictimai fikir tarixinə adını əbədi olaraq həkk edə bilmişdir.

Bu nəcib, kübar Şərq xanımı barədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyasındakı material o qədər də geniş deyil. Şəfiqə Qaspralı gənclik illərindən nəşriyyat işi, qəzetçilik, jurnalistika ilə məşğul olmuş, atasının redaktorluğu ilə çıxan "Tərcüman" qəzetində işləmişdir. Ensiklopediyada onun yaradıcılığı, jurnalistlik fəaliyyəti barədə əlavə məlumat verilməyib. Lakin burada Şəfiqə xanımın həyatının maraqlı bir məqamı açıqlanıb: "XX əsrin əvvəllərində atasının yanına gələn azərbaycanlı tələbələr Nəriman Nərimanov və Nəsib bəy Yusifbəyli - hər ikisi Şəfiqə xanıma elçi düşsə də, o, Nəsib bəyə üstünlük vermiş və onunla ailə qurmuşdur. Bu izdivacdan Zöhrə və Niyazi adlı iki övladı dünyaya gəlmişdir... Aprel işğalından (1920) sonra övladları ilə birlikdə yaşadığı mənzildən çıxarılmışdı. 1922-ci ildə İsmayıl bəy Qaspralının yaxın dostu, Bakıda işləyən türk diplomatının köməyi sayəsində əvvəlcə türk hərbçiləri ilə birlikdə Batuma, sonra Trabzona, oradan da böyük çətinliklə İstanbula gəlmişdir. "Qızıl ay" beynəlxalq xeyriyyə cəmiyyətində işləmişdir". Bununla da qısa ensiklopedik material sona yetir. Şəfiqə xanım görkəmli istiqlal mücahidinin ömür-gün yoldaşı, böyük mühərririn qızı olmasına baxmayaraq, eyni zamanda, ağrılı-acılı, əzab və mərhumiyyətlərlə dolu bir həyat yaşamışdır. Ailə zəminində də, ictimai-siyasi fəaliyyətində də çətinliklər onunla daim yol yoldaşı olmuşdu...

Lakin bir məqamı unutmaq lazım deyil ki, istər doğulub böyüdüyü, istərsə də gəlin köçdüyü ailənin tarixilik baxımından maraq kəsb etdiyi, görkəmli şəxsiyyətin övladı və tanınmış dövlət xadiminin xanımı olduğu üçün onlara aid bütün tədqiqatlarda Şəfiqə Qaspralının həyatı qırmızı xətlə keçir. Xüsusilə Vilayət Quliyevin "Baş nazirin xanımı" əsəri onun ömür yoluna aydın bir işıq salır.

Şəfiqə xanımın jurnalist və müəllim, qadın azadlığı carçısı kimi fəaliyyətindən söhbət açmazdan əvvəl onun bioqrafiyasına diqqət yetirək. "Tərcüman" qəzetinin naşiri, türkçülük hərəkatının rəhbərlərindən biri, "dildə, fikirdə və işdə birlik" tezisi ilə türk dünyasını birləşdirmək ideyasının müəllifi İsmayıl bəy Qaspralının qızı təbii ki, ev-ailə qayğıları ilə məhdudlaşa, insanlardan təcrid olunmuş vəziyyətdə, həyatın, ictimai və siyasi hadisələrin kənarında qala bilməzdi. O, türkçülük ideologiyasının öncüllərindən olan, sonralar Atatürkün silahdaşlarından birinə çevrilən və Türk Tarix Qurumunun ilk başqanı seçilən Yusif Akçuranın (1876-1935) bacısı Zöhrə xanımın qızı idi.

Şəfiqə xanım İsmayıl bəylə Zöhrə xanımın səkkiz övladından ikincisi olub. 1886-cı ildə Baxçasarayda dünyaya gəlmişdi. Əvvəlcə evdə özəl təhsil almışdı, Krım-tatar türkcəsi ilə yanaşı, rus dilini də təmiz öyrənmişdi. Bir müddət rüşdiyyə məktəbində oxumuşdu. Mətbuata demək olar ki, erkən yaşlarından atılmışdı. Belə ki, böyük qardaşı Rüfətlə birlikdə "Tərcüman"ın hazırlanmasında, qəzetin müəllifləri ilə əlaqə yaradılmasında, yazışmaların aparılmasında yaxından iştirak etmişdi.

İndiki nəslə Şəfiqə xanımın yaradıcılığının hansı dildə olduğu təbii ki, çox maraqlıdır. O, məqalələrini, qeydlərini, eləcə də məktublarını əsasən Krım-tatar türkcəsində, xatirələrini isə əksər vaxtlarda rus dilində yazırdı.

Şəfiqə Qaspralının ilk məqaləsi qadın azadlığı ilə bağlı idi. Sonralar bu, onun yaradıcılığının əsas mövzusuna çevrilmişdi. Özü bu barədə belə yazırdı: "Qələm təcrübələrimin başlanğıcında ilk olaraq qadınlara aid bir məqaləm "Tərcuman"da çap edildi. Yaxşı qarşılandı. Cəsarətləndim və Yaltada rusca çıxan qəzetdə bir rus mühərririn tatar qadınlarının geriliyi və bunun dinlə əlaqəsi haqqındakı yazısına silsilə məqalələrlə cavab verdim".

Atası İsmayıl bəy kimi Şəfiqə xanımın da işi-fəaliyyəti çoxşaxəli idi. O, Krıma sürgün edilmiş polyak inqilabçısı Olqa Dyalakovskanın tələbəsi olmuşdu. Bu maarifçi qadının məsləhəti və tövsiyələri ilə bir müddət xalq mahnılarını, nağıl və atalar sözlərini toplamışdı. Nəsib bəylə tanışlıq isə bu işin tezliklə reallaşmasına imkan vermişdi. Əslində, Nəsib bəylə Şəfiqə xanımın ilk görüşünün tarixçəsi sırf təsadüf nəticəsində olmuşdu. 1902-ci ildə Novorossiysk (Odessa) Universitetinin Şimali Qafqazdan və Azərbaycandan olan bir qrup tələbəsi Baxçasaraya - İsmayıl bəy Qaspralı ilə tanış olmağa, məsləhət və tövsiyələrini eşitməyə, fikir mübadiləsi aparmağa gəlmişdi. O zaman hüquq fakültəsində təhsil alan Nəsib bəy də həmin gənclərin arasında idi. Şəfiqə xanım azərbaycanlı tələbənin diqqətini dərhal cəlb etmişdi. Bunun səbəbi, şübhəsiz ki, gənc qızın tərbiyəsi, mərifəti, incəliyi olmuşdu. Nəsib bəyin onu özünə ömür-gün yoldaşı seçməsində isə təbii ki, Şəfiqənin savadı, istedadı, dünyagörüşü, yaşadığı ideallar da az rol oynamamışdı. Sonralar Şəfiqə xanım xatirələrində gənclərin Baxçasaraya səfəri barədə yazırdı: "1902-ci il sənəsi qanuniəvvəl ayı içində Odessa Universiteti Türk Tələbələri Dərnəyinin üzvləri (azərilər, Şimali qafqazlılar, krımlılar və s.) İsmayıl bəylə görüşmək, tanış olmaq, fikir mübadiləsi aparmaq məqsədilə Krıma gəldilər. Baxçasarayda və Ağməsciddə onların şərəfinə ziyafətlər verildi, toplantılar keçirildi. Krım gəncliyi lazım olan tərzdə hüsnü qəbuldan geri qalmadı". O zaman Nəsib bəyin alicənablığı, mütərəqqi fikirləri İsmayıl Qaspralıda, həmçinin ailə üzvlərində xoş təəssürat oyatdığından o, "Tərcüman" qəzetinin 20 illik yubileyinə həm məxsusi, həm də universitetdə təhsil alan müsəlman tələbələrin təmsilçisi kimi dəvət alır. Münasibətlərin əsası da elə həmin tanışlıq zamanı qoyulur. Gənclər ilk görüşdən bir-birilərini bəyənirlər.

1903-cü il aprelin 14-də İsmayıl bəyin həyat yoldaşı Zöhrə xanım qəflətən dünyasını dəyişir. Nəsib bəy Yusifbəyli İsmayıl bəy Qaspralıya başsağlığı teleqramı göndərir. Eyni zamanda, Şəfiqəyə də məktub yazaraq təsəlli verir. Bu, Nəsib bəyin sevdiyi qıza ilk məktubu olur...

Nəsib bəy və Şəfiqə xanımın həyatının bu dövrünü türk tədqiqatçıları Şəngül və Nəcib Həbləmitoğlunun kitabından izləmək olar. Araşdırmalara görə, gənclərin münasibətlərinin rəsmiləşdirilməsi, yəni nişan tarixi 1904-cü ildə baş tutur. Vilayət Quliyevin "Baş nazirin xanımı" əsərində oxuyuruq: "Həmin ilin may ayında Krıma gələn Nəsib bəy yas mərasimində, ardınca isə "Tərcüman"ın əvvəlcədən hazırlanan və təxirə salınması imkansız görünən 20 illik yubiley tədbirlərində iştirak etmişdi. Odessaya döndükdən sonra məktublaşma daha intensiv xarakter almışdı. Bəlli səbəblərdən yazışmanın Şəfiqə xanımla bağlı hissəsi mühafizə edilməyib. Nəsib bəyin isə bir sıra məktubları günümüzə qədər qorunub saxlanıb. Baxçasaraydan Bakıya, Bakıdan isə İstanbula aparılan həmin məktublar hazırda "Şəfiqə Qaspralı və Rusiyada türk qadın hərəkatı (1893-1920)" adlı fakt və sənədlərlə zəngin, maraqlı bir kitab yazmış türk tədqiqatçıları Şəngül və Nəcib Həbləmitoğlunun şəxsi arxivində saxlanır. Məzmununa əsasən, 1904-cü ildə yazıldığını söyləmək mümkün olan məktub azərbaycanlı gənclə tatar qızının həmin dövrdə artıq münasibətlərini rəsmi çərçivəyə saldıqlarını, yəni nişanlandıqlarını göstərir". Bir faktı da qeyd edək ki, məktubların əksəriyyətində şəxsi münasibətdən çox ölkədə baş verən ictimai-siyasi hadisələrin müzakirəsinə daha geniş yer verilirdi.

Çox qəribə idi ki, mütərəqqi fikirli İsmayıl bəy nişanlı gənclərin tez-tez görüşmələrini məqbul saymırdı. Bu da çox güman ki, onun müsəlman adət-ənənəsinə sadiqliyi, dövrün şərtləri ilə bağlı idi. Bəhs etdiyimiz məktub da elə bununla əlaqədar qələmə alınmışdı. Nəsib bəy nişanlısına "Şefi" deyə müraciət edərək yazırdı: "Şefi, nəhayət ki, məktubunu aldım. Yazırsan ki, İsmayıl Mirzə mənim Bağçasaraya gəlməyimin əleyhinədir. Çünki cəmiyyətdə formalaşan fikirlərə qarşı çıxmaq istəmir. Sizin cəmiyyətin də qəribə şıltaqlıqları var, Şefi! O, cavan xanımların yad kişilərlə ünsiyyət saxlamasına etiraz etmir, öz nişanlıları ilə görüşməsini isə böyük qəbahət, günah və ayıb sayır. Şəfiqə, cəmiyyətinizin baxışlarında bu qəribəliyi necə izah etmək olar? O, nəyə əsaslanır? Şəriətə əsaslana bilməz. Çünki ən sərt baxışlara malik əmmaməlilər də nişanlıların görüşməsini qəbahət hesab etmirlər".

Elə bil ki, bu cavanların xoşbəxtliyinə sanki hansısa əl, şər bir qüvvə həmişə mane olurdu. Məsələn, 1905-ci il dekabrın 17-nə təyin edilmiş toylarının arasına rus inqilabının başlanması, imperiya ərazisi boyunca özbaşınalığın hökm sürməsi, üstəlik, Qafqazda, əsasən də Bakıda və Gəncədə ermənilərin törətdikləri vəhşilik və qırğınlarla bağlı olaylar düşür.

Tədqiqatçıların araşdırmalarına görə, Nəsib bəylə Şəfiqə xanım talelərini 1906-cı ilin yazında birləşdirirlər. Onlar Nəsib bəyin qohumları ilə tanışlıq üçün Gəncəyə gedirlər. Yusifbəylilər təzə gəlini səmimi-qəlbdən qəbul edirlər. Cavanlar bir müddət Gəncədə, Bakıda qaldıqdan sonra yenidən Baxçasaraya qayıdırlar. O zaman Nəsib bəy təhsilini hələ davam etdirirdi. Şəfiqə isə ailə qurmasına baxmayaraq, yenə atasının "sağ əli" idi, "Tərcüman"ın nəşrinə və yayılmasına var qüvvəsi ilə kömək göstərirdi.

1906-cı ilin əvvəlində Şəfiqə Qaspralının redaktorluğu ilə Rusiya imperiyasındakı türklərin ilk qadın dərgisi sayılan "Aləmi-nisvan" ("Qadın dünyası") jurnalı nəşrə başlayır. Jurnal "müslimələrə məxsus ədəbi və tədrisi həftəlik məcmuə" kimi təqdim olunurdu. Onun "sahibi-imtiyazı" İsmayıl Qasprinski, "müdirəsi" Şəfiqə xanım idi. Jurnal Baxçasarayda, "Tərcüman" qəzetinin mətbəəsində nəşr olunurdu.

Məcmuənin əsas mövzuları uşaqların tərbiyəsi, xəstələrə ilkin tibbi yardım, əl işləri haqqında bilgilər və s. idi. O zaman türk-tatarlar və başqa millətlər arasında qadın hüquqları çox aktual bir məsələ olduğundan jurnal bu mövzunu diqqət mərkəzində saxlayırdı. Bununla yanaşı, elm, ədəbiyyat, dövlət idarəçiliyi və siyasət sahəsində çalışan qadınlar haqqında yazılar, onların portretləri dərginin səhifələrində tez-tez görünürdü. Davranış və əxlaq məsələləri ilə bağlı yazıların, şeir və hekayələrin, tarixi araşdırma və səyahət qeydlərinin dərc olunması isə müsəlman qadınlarının savadını artırmaq, onların dünyagörüşlərini genişləndirmək bir növ maarifçilik məqsədi daşıyırdı.

Məcmuəni tədqiq edən türk müəllifləri Şəngül və Nəcib Həbləmitoğlunun yazdıqlarına görə, "Aləmi-nisvan"ın mövcud nüsxələrinə nəzər yetirdikdə heç bir yazı, yaxud xəbərin təsadüfi səciyyə daşımadığı, hər birinin "bilgiləndirmə", "aydınlatma", "təşviq və istiqamətləndirmə", nəhayət, "təşkilatlandırma" məqsədinə xidmət etdiyi ortaya çıxır". Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, yuxarıda adıçəkilən müəlliflər Nəsib bəy Yusifbəyli və Şəfiqə xanımın ailə tarixçəsinin də ən böyük tədqiqatçılarıdır.

Şəfiqə xanım öz xatirələrində yazırdı: "Aləmi-nisvan" 1906-cı il sənənin ilk ayında intişar etdi. Müdir və yazarı məndən başqa zövcim idi. İstanbuldan gəncəli Abdulla Sur (tələbə) yazırdı. Krım, Qafqaz və Şimal qadınlarından da dərdlərlə dolu məqalə və məktublar gəlir, basılırdı. Bir sənə davam etdi məcmuə. Lisanı "Tərcüman" lisanıydı".

Jurnalın qırxa yaxın sayı işıq üzü görmüşdü. Burada Azərbaycanla bağlı məsələlər də mütəmadi olaraq öz əksini tapırdı. Məsələn, 1907-ci ildə çıxan dördüncü nömrədə Şəfiqə xanım öz Gəncə təəssüratlarını qələmə almışdı. Müəllif bir ay ərzində həyat yoldaşının vətəni Gəncədə qalmağından bəhs edirdi. Milli zəmindəki qarşıdurmadan və şəhərin yarısından çoxunun ermənilər tərəfindən yandırılıb dağıdılmasından və talan edilməsindən ürəkağrısı ilə danışırdı. Şəfiqə xanımı narahat edən məsələlərdən biri də avamlıq və cahilliyin tüğyan etməsi, təhsilin, xüsusən də qadın təhsilinin bərbad vəziyyətdə olması idi. Müəllifin fikrincə, yandırılan binaların yerində yenilərini tikmək mümkündür. Cahilliyi aradan qaldırmayınca isə insanlar öz vətənlərinin həqiqi sahibi ola bilməyəcəkdilər. Bunu Şəfiqə xanım millətin faciəsi adlandırırdı.

"Bakıda qadınlar cəmiyyəti" adlı digər yazıda deyilirdi: "Bu son vaxtda Bakıda müsəlman qadınlar "Elm və həyat" adlı bir cəmiyyət təşkil etmişlər. Məhz o cəmiyyət indən sonra qızlar arasında elm və maarifi yayacaqmış. Toplanan paraları Gəncədəki ac və fəqirlərə yollamışlar. Belə cəmiyyətlərin təşkili bizim müsəlman qadınların ağıl və zəkalarının işıqlandığını göstərir".

İmzasız çap olunmuş məqalədə Bakıdakı qadınların xeyirxah təşəbbüsünü digər müsəlman qadınlar arasında yaymaq məsləhət görülürdü: "Belə bir cəmiyyət bütün Rusiya müslimələri arasında birinci olmaqdan başqa onun mislinin Türkiyədə də, Misirdə də, başqa müsəlman məmləkətlərində də bulunmadığı məlumdur. Bu kimi işlərə iqdam etmək üçün elm və maarif nuru ilə münəvvər olmaq və milliyyətçilik duyğularına sahiblənmək dəxi lazımdır".

Jurnal "Molla Nəsrəddin"i daim izləyirdi. 1906-cı ildəki nömrələrinin birində bütün başqa məsələlərdə olduğu kimi, qadın azadlığı mövzusunda da ən cəsarətli fikirlərin "Molla Nəsrəddin"də söyləndiyi vurğulanırdı: "Bu axır vaxtlarda mətbuatımızda biz biçarə qadınların halına və məişətinə dair az-çox məqalələr və mülahizələr gözə görünməkdədir. Bu xüsusda Tiflis şəhərində nəşr olunan "Molla Nəsrəddin" hər bir məsələdə məharət göstərdiyi kimi, biz məzlumələrin məişətinə dair tərsim etdiyi lövhələrdə və yazdığı məqalələrdə də məsələyə ciddi nəzər ilə baxaraq qələmindən alimanə bir tərzdə istifadə edir".

"Cəhrə xala" təxəllüslü müəllif qələmini "Molla Nəsrəddin"in ruhuna uyğunlaşdıraraq onun ayrı-ayrı nömrələrində qadınların vəziyyəti ilə bağlı verilmiş məqalə və felyetonlara münasibətini bildirirdi. Belə yazılarda müəlliflər adətən jurnalın bədii üslubundan, satira və yumor ünsürlərindən məharətlə istifadə edirdilər. Qadın azadlığı haqqında bir sıra yazılar "Molla Nəsrəddin"dən götürülərək müəyyən ixtisarlarla "Aləmi-nisvan"da dərc olunurdu.

Rusiya türklərinin ilk qadın jurnalında Azərbaycan həyatı da müxtəlif janrlı yazılarda öz ifadəsini tapırdı və bu, şəksiz ki, Nəsib bəyin məsləhətlərindən qaynaqlanırdı. Hətta məqalələrin bəzilərinin bilavasitə onun müşahidə və araşdırmalarının, zəhmətinin nəticəsi olduğu şübhəsizdir.

"Aləmi-nisvan", eləcə də müxtəlif ölkələrdə qadınların siyasi fəallıq göstərməsindən xəbər verirdi. Burada fin qadınlarının parlamentə seçmək və seçilmək hüququ qazanmaları, Vıborq şəhərində mindən çox qadının iştirakı ilə mitinqin keçirilməsi, ali təhsilli bolqar qadınlarının tədricən məktəblərdə aparıcı qüvvəyə çevrilməsi, Londonda ingilis qadınlarının seçki hüququ tələbi ilə parlamentə doğru yürüş etməsi kimi xəbərlər dərc olunmuşdu. Tədqiqatçıların yazdıqlarına görə, jurnalın siyasi mündəricəsinin formalaşmasında da Nəsib bəyin xidməti və təsiri hiss olunurdu.

Təsadüfi deyil ki, N.Yusifbəyli sonralar hökumət başçısı olduğu dövrdə Azərbaycan Cümhuriyyəti dünyanın bir sıra inkişaf etmiş dövlətlərini qabaqlayaraq qadınlarla kişilərin hüquq bərabərliyini təsbit etmiş, onlara seçmək və seçilmək hüququ vermişdi.

1906-1912-ci illəri Şəfiqə xanımın ailə həyatının ən xoş və hüznlü dövrü adlandırırlar. Nə qədər çətinliklərlə üzləşsə də, bu fədakar xanım həmin illərdə sevdiyi insanın və atası İsmayıl bəyin yanında idi. Müəllimlik edir, qəzetçiliklə məşğul olurdu, ictimai fəaliyyətini genişləndirirdi. Bundan savayı, iki övladı - oğlu və qızı dünyaya gəlmişdi. Sıxılmırdı, çünki nəhəng insanların əhatəsində idi. O, xatirələrində Nəsib bəylə birgə həyatlarının həmin dövründən bəhs edərək yazırdı: "1906-cı ildən Nəsib bəy "Tərcüman" qəzetində çalışmağa başladı. Bu çalışma fasilələrlə 1912-ci ilə qədər davam etdi. Həmin dövrdə Gəncə bələdiyyə idarəsi məclisinin üzvü seçilməsi onun şəhərdən ayrılmasını mümkünsüz etmişdi. Yeni vəzifəsi ona ictimai və milli işlərdə daha çox çalışmaq fürsəti verirdi. Birinci Cahan hərbindən sonra yaranmış vəziyyət illərcə aparılan hazırlıq işlərinin, ümid və çalışmaların boşa getmədiyini göstərdi. Nəsib bəy 1917-ci il inqilabına qədərki bu illəri şəhər işləri, məktəb, kitabxana və s. arasında çalışmaqla keçirmişdi".

Azərbaycanda görüləcək işlərin planı, layihəsi əsasən Bağçasarayda qoyulurdu. Şəfiqə xanım 1954-cü ilin yanvarında yazdığı kiçik bir qeyddə göstərirdi ki, Nəsib bəy universitet təhsilinin başlanğıcında sosialist görüşlərinə daha böyük üstünlük verirdi. "Hətta Odessadakı tələbə mitinqlərinin birində körpü üstündə dayanaraq inqilabi mahiyyətli nitq də söyləmişdi... "Əməlli-başlı solçu idi. Baxçasarayda atamın təsiri altında iki-üç il ərzində qatı bir millətçi oldu". Cələcək baş nazirin liderlik xüsusiyyətlərinin meydana çıxmasında, onun siyasi cəhətdən formalaşmasında Krım-Baxçasaray mühiti mühüm rol oynamışdı. Şəfiqə xanım xatirələrində yazırdı ki, "Baxçasarayın gənc münəvvərləri və yarımmünəvvər gəncləri ilə Nəsib çox tez tanış oldu, birləşdi. Təbii ki, özünü onlara sevdirmişdi. Teatra maraq burada da özünü göstərdi. Nəsib bir truppa təşkil edərək müsamirə və tamaşalar verməyə başladı. Bəzi gənclərin sağa, yaxud sola meyillənmələrini o, məharətlə yoluna qoyurdu".

1909-cu ildə İsmayıl bəy Qaspralı Krım-tatar icmasının dəvəti ilə İstanbula gedir. Bu səfərə Nəsib bəyi də özü ilə aparır. Onlar çoxsaylı siyasi və mədəni-ictimai tədbirlərdə, türk dərnəyinin toplantısında iştirak edirlər. Bir-birindən maraqlı, həyəcanlı görüşlərə qatılırlar. Orada Nəsib bəy gənclərin diqqətini daha çox cəlb edir. Fikirləri, irəli sürdüyü ideyalar onlara maraqlı görünür. Krım Milli Hərəkatının liderlərindən olan Cəfər Seyidəhməd Krımər öz xatirələrində yazırdı: "İsmayıl bəy ciddi, mübahisə qəbul etməyən bir əda ilə bizə elmə sahib olmağı tövsiyə edir, elmi və siyasi əndişələrimizə cavab verməyə isə lüzum belə görmürdü. Yusif bəy də (Y.V.Çəmənzəminlidən söhbət gedir - İ.Ə.) təxminən eyni fikirləri müdafiə edirdi. Nəsib bəy isə biz gənclərdə gördüyü imandan, fədakarlıq hisslərimizdən, xüsusən də inqilab atəşində yanmağımızdan, bütün əməllərimizi xalqımızı xilas etməyə və onun adını ucaltmağa səfərbər etməyimizdən çox sevindiyini söylədi və tutduğumuz yola sadiq qalaraq bu əməl uğrunda hazırlanmağa təşviq etdi. Nəsib bəy hər şeydən ziyadə, xarakterimizin sağlam, doğru, ciddi olmasına diqqət yetirməyimizi hərarətlə tövsiyə elədi... Biz ruhən Nəsib bəyə bağlanmışdıq". N.Yusifbəylinin və sonralar Y.V.Çəmənzəminlinin Krım və Azərbaycan türkləri arasında qurduğu əlaqələr daha da möhkəmləndi, dostluğa çevrildi, zaman keçdikcə hər iki xalq öz istiqlalı uğrunda mübarizəyə qalxdı və bu mücadilə 1918-ci ildə daha geniş vüsət aldı.

1908-ci ildə "Tərcüman" qəzetinin 25 illik yubileyi qeyd edildi. Möhtəşəm tədbirin yüksək səviyyədə, təntənəli şəkildə keçirilməsində Nəsib bəy və Şəfiqə xanımın əməyi, səyləri görkəmli yazarların xatirələrində xüsusi vurğulanırdı. Azərbaycan mətbuatında neçə-neçə yubiley məqalələri çap olundu, Bakıdan, Gəncədən, Şəkidən, Şamaxıdan çoxsaylı təbrik məktubları göndərildi.

Şəfiqə xanım 26-27 yaşlarında artıq iki uşaq anası olmasına, ev-ailə qayğıları ilə yüklənməsinə baxmayaraq, həyat yoldaşı Nəsib bəyə, onun silahdaşlarına, həmfikirlərinə əlindən gələn köməyi göstərir, maarifçilik fəaliyyətindən kənarda qalmaq istəmirdi. Çətinlikləri, problemləri çox olsa belə özünü rahat hiss edirdi. 1908-ci ildə qızı Zöhrə (anasının adını qoymuşdu), bir il sonra oğlu Niyazi dünyaya gəlmişdi. Nəsib bəy isə cavanlığına baxmayaraq, millətin öncüllərindən sayılırdı, bütün məsələlərdə onun fikirləri ilə hesablaşırdılar. Şəfiqə xanım da həmişə olduğu kimi, əri ilə birlikdə onun yanında idi.

Lakin atalar yaxşı deyib ki, sən saydığını say, gör fələk nə sayır. 1912-ci ildə gənc ailə iztirablı, sarsıntılarla dolu günlərini yaşamağa başlayır. Bu dövrdə onlar artıq Gəncədə məskunlaşmışdılar. Lakin günlərin birində sanki sakit bir dənizdə fırtına qopur - ailənin rahatlığı pozulur. Nəsib bəyin ailə xəyanəti üzə çıxır. Şəfiqə xanım xəbər tutur ki, canından çox sevdiyi həyat yoldaşı kənarda imam nigahı ilə, hətta özünün tanıdığı, dostluq, rəfiqəlik etdiyi Eynülhəyat adlı gözəl və ziyalı bir xanımla izdivac qurub yaşayır. Gənc qadının mənəvi dünyası, ailəsi ilə bağlı gələcək planları alt-üst olur. Evdə söz-söhbət, narazılıq, gərginlik son həddə çatır. Şəfiqə xanım xəyanəti qəbul edə bilmir və övladları ilə birlikdə yenidən öz ata ocağına qayıdır.

1914-cü ildə İsmayıl bəyin xəstəliyi güclənir. Xəbəri eşidən Nəsib bəy təcili özünü Baxçasaraya çatdırır və son günlərini yaşayan qayınatasının yatağı başında durur. Həmin il sentyabrın 11-də İ.Qaspralı dünyasını dəyişir. Nəsib bəy dəfndə iştirak edir, yas mərasiminin bütün qayğılarını, ehtiyaclarını öz üzərinə götürür. Lakin bu hüzr də ailə münasibətlərini istiləşdirmir.

İ.Qaspralının ölümündən sonra Şəfiqə xanım qələminə daha da qüvvət verir. O, böyük qardaşı Rüfətlə "Tərcüman"ın ağırlığını öz çiyinlərinə götürür. Şəfiqə həm texniki redaktorluq edir, həm də yaradıcı işlə məşğul olurdu. Ancaq nədən yazırsa-yazsın, öz sevimli mövzusuna sadiqliyini hər zaman göstərirdi. Maarif və qadın hüquqları uğrunda qələmi ilə mübarizə aparırdı.

Çar Rusiyasında yeni-yeni dəyişikliklər baş verdikcə, Şəfiqə xanım öz fəaliyyət dairəsini genişləndirməli olurdu. Belə ki, 1917-ci ilin aprel ayında o, Kazan şəhərində keçirilən Rusiya müsəlman-türk qadınları konqresinə nümayəndə seçilir. Həmin ilin may ayında Moskvada Rusiya müsəlmanlarının birinci konqresində Krımı təmsil edir.

Həmin il Şəfiqə xanım üçün daha bir yeniliklə əlamətdar olur. Aprel ayında Krımda onun rəhbərliyi ilə "Qadın komitələri" yaradılır. Dekabr ayında isə Şəfiqə Qaspralı Gözləvdən Tatar Milli Qurultayına, 1918-1919-cu illərdə iki dəfə Krım Millət Məclisinə üzv seçilir. Bu dövrdə Şəfiqə xanım həmçinin Baxçasarayda İsmayıl Qaspralı adına Darülmüəllimatın və Milli Muzeyin yaradılmasına, Gözəl Sənətlər Məktəbinin təsis edilməsinə dəstəkçi olur. O, Krımda milli qüvvələrin dövlətçilik uğrunda apardığı mücadilədə əhəmiyyətli rol oynayır. Lakin çar Rusiyası Krım türklərinin bu işlərindən çox qəzəblənir. Bölgədə vəziyyət getdikcə gərginləşir.

1918-ci il fevralın 23-də "Tərcüman"ın bağlanmasına qərar verilir. Qəzetin mətbəəsini də əldə saxlamaq mümkün olmur. Müsadirə edilib Xarkova göndərilir. Beləliklə, 35 il türk dünyasına "işıq saçan" "Tərcüman" tamamilə susur. Krım tatarlarının lideri Cələbi Cihan rus matrosları tərəfindən vəhşicəsinə, işgəncələrlə öldürülür. Bu zaman təşviş içərisində olan Nəsib bəy od-alov püskürən Krımdakı vəfalı xanımını, gözəl balalarını istər bundan əvvəl, istərsə də bu dövrdə və sonra bir an belə unuda bilmir. Övladlarının nigarançılığı ona rahatlıq vermir. Dəfələrlə onları Bakıya dəvət edir, israrlı, yalvarışlı məktublarla müraciət edir. Ərinin doğmaları Şəfiqəyə yazırlar ki, o, çox peşmandır. Bunu özü də müxtəlif illərdə yazdığı məktublarda etiraf edir. Nəsib bəyin həsrətlə və ürəkağrısı ilə yazdığı bir etiraf məktubunda oxuyuruq: "Şefi! Sənə çəkdirdiyim bunca iztirabları unutmağını istəməyə haqqım çatırmı? Hər halda mənə nifrət etməyə əsasın var. Özüm barədə nə yazacağımı bilmirəm. Həyat məni bəlkə də layiq olmadığım mövqeyə yüksəldib. İndi Azərbaycan Cümhuriyyətinin baş naziriyəm. Hər kəsdən hörmət görürəm. Amma özümü xoşbəxt saymıram. Uşaqları xatırladıqca varımdan yox oluram. Yuxum ərşə çəkilib, rahatlığım itib. Hansımızın daha çox günah işlədiyini bilmirəm. Bildiyim tək şey ortalıqda bir xətanın olmasıdır".

Nəsib bəyin ailəsi, doğmaları da Şəfiqə xanıma çox bağlıydılar. Bacısı Şükufə 1916-cı ilin martında Şəfiqəyə yazırdı: "İzzətli, səadətli Şəfiqə sultan! Məktubunuz vüsul oldu. And olsun Allaha, oxuyandan sonra bir saat ağladım. Axı çox yalvardım sizə ki, getməyin. Yenə sözümə baxmadınız. Bir-iki ay səbr etsəydiniz, sanıram, hər şey yoluna düşərdi. Sizin getdiyinizi biləndə çaşıb qaldıq. ...Sizə gözümüz alışmışdı. Özümüzə böyük bacı, ana bilirdik. Bizləri fəna hallara qoyub getdiniz. Bir dəqiqə də yadımızdan çıxmırsınız".

Məktub bu sözlərlə bitir: "Özgə bir əhval yoxdur. Nəsib həmişəki kimi, işə gedib-gəlir, evdə çörəyini yeyib-yatır. Axşamlar gəzməyə çıxır. Təkbaşına dolaşıb qayıdır.

Zöhrə xanımın, Niyazinin gözlərindən öpürəm. Sizi çox sevən Şükufə".

Çətin məqamda Nəsib bəy Şəfiqə xanımdan bir daha uşaqları da götürüb Azərbaycana dönməyi rica edir. Çox tərəddüdlərdən sonra o bu təklifi qəbul edir və 1919-cu ilin təxminən avqust ayının ortalarında gözyaşları ilə ayrıldığı Bakıya gəlir. Şəxsi münasibətləri yoluna düşməsə də, Nəsib bəy ailə başçısı kimi evinin, uşaqlarının qeydinə qalır. Sevdiyi insanların əzab-əziyyətlərdən, təqiblərdən, hətta ölümün pəncəsindən qurtardığına şükürlər edir.

Əlbəttə, Şəfiqə xanım Bakıya salamat çatdıqdan sonra həyatını bundan belə iki övladına həsr edə bilərdi. Lakin illərlə uğrunda mücadilə apardığı amallar buna imkan vermirdi. Odur ki, yenidən ictimai-siyasi proseslərə qoşuldu, Xalq Maarifi Nazirliyi yanında uşaq bağçaları üçün tərbiyəçilər hazırlayan kursların təşkilinə başladı. Lakin tale bu həyatı da ona çox gördü. 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi. Nəsib bəy kimlər tərəfindənsə müəmmalı şəkildə öldürüldü, cümhuriyyət liderlərinin ailələrinə qarşı bolşevik terroru Şəfiqə xanımı yenidən ağır problemlər, ən əsası təhlükələrlə üz-üzə qoydu. Xüsusilə sevdiyi insanın həyatının faciəli sonluğu içini göynədirdi, gözü onu axtarırdı. Bu yoxluq münasibətlərindəki soyuqluğun aradan qaldırılmasında kiçicik bir ümidi də alt-üst etmişdi. Nəsib bəyin ölümü ilə bağlı dəqiq məlumat ala bilməməsini xatirələrində dəfələrlə vurğulayırdı: "1920-ci il mayın ilk günlərində təbdili-qiyafət edərək ata minib qərarlaşdırılan səmtə yollanan Nəsib Kürdəmir yaxınlığında yoxa çıxdı. Kürdəmirdən kiçik bir məktubunu aldım. Gətirən məndən, mən də ondan qorxa-qorxa açıb oxudum. Sağ-salamat Kürdəmirə gəlib çatdığını xəbər verir, Kürü keçmək üçün gözlədiyini yazırdı. Ondan sonra nə bir səs, nə də bir soraq gəldi..." Neçə illərdən sonra küskün olsalar da, eyni şəhərdə yaşayıb bir-birlərini görüb ünsiyyət qurmaq səadəti onlara yenə də qismət olmadı.

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Şəfiqə xanımın başı üstünü təhlükələr alır. İsmayıl bəy Qaspralının qızı, Nəsib bəy Yusifbəylinin həyat yoldaşı olması, üstəlik özünün də fəaliyyəti, xüsusilə Krımda milli tatar dövləti yaratmaq uğrunda mübarizəsi həmin qorxu və təhlükələrin qaçılmaz olduğunu göstərirdi.

Amma qəribədir ki, yeni rejim Şəfiqə xanıma iş təklif edir. O, Xalq Maarif Komissarlığının "ana məktəbləri" (yəni, uşaq bağçaları, yaxud məktəbəqədər tərbiyə ocaqları) üzrə təlimatçı təyin olunur. Lakin çox güman ki, bu, bolşeviklərin "gözdən pərdə asmaq" siyasəti idi. Sovetlər öz hakimiyyətlərini möhkəmləndirdikcə "təmizləmə" prosesi daha sürətlə aparılır, cəza maşını durmadan işləyirdi.

Şəfiqə xanımın hər günü qorxu və həyəcan içində keçirdi. Ailənin Bakını necə tərk etməsini Vilayət Quliyev belə qələmə alıb: "Yardım heç gözləmədiyi halda Türkiyədən gəldi. Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökumətinin 1920-ci ilin sentyabrında Bakıya təyin olunmuş təmsilçisi Məmduh Şövket Esendal İsmayıl Qaspralının qızının, şəhid Nəsib bəy Yusifbəylinin xanımının Bakıda iki övladı ilə çətin durumda qaldığını öyrənən kimi dərhal yollar aramağa başladı. Həmin dövrdə TBMM hökuməti ilə Sovet Rusiyası arasında imzalanmış Moskva anlaşmasına görə türk hərbi əsirləri, habelə müxtəlif vəsilələrlə Azərbaycana gələn və inqilabdan sonra geri qayıda bilməyən türk ailələri Türkiyənin Bakı təmsilçiliyindən sənədlər alaraq vətənə dönürdülər.

Təbii ki, sovetlər də həmin sənədləri nəzarətdə saxlayırdılar. Lakin Məmduh Şövket risk etməyi qərara aldı. Şəfiqə xanımla övladlarını müharibənin Azərbaycana gətirdiyi Türkiyə vətəndaşları kimi qeydiyyata götürdü. Sonra isə onlara türk pasportu verərək Türkiyəyə keçmələrinə və bölşevik cəhənnəmindən xilas olmalarına yardım göstərdi".

Şəfiqə xanım ömrünün axırınadək Türkiyədə qalır. Burada çox məşəqqətlər çəkir, acılı-şirinli günlər yaşayır. Doğrudur, o, ilk dəfə balaları ilə Türkiyəyə gələndə burada artıq iki qardaşı, bir bacısı məskunlaşmışdı. Başqa qohumlar, dost-tanışlar da vardı. Amma hamısının vəziyyəti çətin olduğundan ona heç kəs əl tuta bilmədi. Dayısı Yusif Akçura Şəfiqəni dövlət idarələrindən birində rus dili tərcüməçisi kimi işə düzəltməyə səy göstərdi, amma buna nail olmadı. Odur ki, Şəfiqə xanım bir müddət yetimxanalarda çalışdı. Sonra Türkiyə Hilali-Əhmər (indi "Qızıl ay") cəmiyyətində işlədi. 1936-cı ildə Atatürkün göstərişi ilə rus türkoloqu Y.Rekarskinin "Yakut dili sözlüyü" çoxcildliyi türk dilinə çevriləndə onu da tərcüməçilər qrupuna daxil etdilər.

1920-1930-cu illərdə Şəfiqə Qaspralı Türkiyədəki Azərbaycan və Krım siyasi mühacirləri ilə əlaqəsini kəsmirdi. 1930-cu ildə Türkiyədə Krım Qadınlar Cəmiyyəti yaratması və onun fəaliyyətinə axıradək rəhbərlik etməsi bu qadının necə möhkəm iradəyə, yenilməz ruha və güclü xarakterə malik olduğunu təsdiqləyirdi.

Şəfiqə xanımın həyatın sərt sınaqlarından alnıaçıq, üzüağ çıxdığını göstərən bir fakt da odur ki, daim çətinliklərlə üz-üzə qalan bu qadın ömrünü şama döndərərək övladlarının yoluna işıq saçdı. Hər ikisinə ali təhsil verdi. Qızı Zöhrə Türkiyədə öz gəncəli soydaşı ilə ailə qurdu.

Şəfiqə Qaspralı ölənəcən "Nəsib bəy" dedi, "Azərbaycan" dedi. Gəncə, Bakı bir an belə yadından çıxmadı. Ərindən incidiyi zaman "Yusifbəyli" soyadından imtina edən bu xanım illər sonra bir gün xatirə və qeydlərini səliqəyə salıb iri hərflərlə "Sudamısan, torpaqdamısan, Nəsib? Ətrafın nurla dolsun!" sözlərini yazdı və özündən ixtiyarsız yenidən "Şəfiqə Qaspralı-Yusifbəyli" imzasını atdı.

Ömrü daim mübarizələrdə keçmiş bu mərd, cəsarətli və vüqarlı xanım 1975-ci ilin avqustunda, 86 yaşında Türkiyədə həyata vida etdi.

* * *

Bir haşiyə çıxıb qeyd etmək istərdik ki, adətən görkəmli insanların doğmalarına münasibətləri, ailə daxilində yaşam tərzləri, gizli saxlanan sirləri hamının marağını çəkir. Bunun ilkin səbəbi odur ki, həmişə bizə yol göstərən, həyatda büdrəməmək üçün məsləhətlər, tövsiyələr verən həmin şəxsiyyətlərin bəzən özlərinin bəxti, taleyi gətirmir, şəxsi zəmində həlli müşkül olan böyük problemlər yaşanır, hətta onların qarşısında bu insanlar aciz qalırlar. Nəsib bəy Yusifbəylinin də ailə yaşantıları dramatik çalarla zəngin olmuşdur. Siyasi ideallarını sonadək reallaşdıra bilmədiyi kimi, ailəsini də yanında saxlaya bilməmiş, ömrü yarımçıq qırılmış, həyatı faciə və kədərlə bitmişdir.

İradə ƏLİYEVA

Azərbaycan.-2013.- 21 iyul.- S.4,5.