Tarixin fəlsəfi əsasları

Tarix və fəlsəfə

"Tarix" anlayışı üç müxtəlif səviyyədə və mənada istifadə olunur. Birincisi, sosial-tarixi proses - ictimai inkişaf kimi; ikincisi, ictimai-siyasi hadisələrin xronoloji ardıcıllıqla təsviri kimi və nəhayət, üçüncüsü, bu prosesin insan tərəfindən bütöv bir fenomen kimi dərk olunması mənasında - "tarix fəlsəfəsi" kimi. Burada terminlərin ənənəvi işlənməsindən yaxa qurtara bilsək və məsələyə konseptual yanaşmağa çalışsaq, görərik ki, tarixçilərin tədqiqat predmeti olan "tarix" və filosofların tədqiqat predmeti olan "tarix", heç də həmişə üst-üstə düşmür. Belə ki, birinci halda söhbət zaman və məkanca bölünmüş, ayrılmış və müstəqilləşmiş lokal hadisələrin "canlandırılması" və sonradan ipə-sapa düzülməsindən, canlı hadisələrin cansız toplusundan gedirsə, ikinci halda söhbət məkan-zaman müəyyənliyi və sərhədləri itmiş, bütövün içinə qatılmış hadisələrdən, daha doğrusu, hadisələrdən yox, bütövün özündən gedir. Hadisənin "canlandırılması", onun təsvirinin "elmiləşdirilməsi" - daxili səbəbiyyət əlaqələrinin tapılması heç də o demək deyil ki, hər bir hadisəni başqa hadisələrin səbəbiyyət zəncirində davamı kimi vermək mümkündür. Hər hansı bir hadisənin tarixi zərurət kimi anlaşılması onun bütöv sosial tarixi proses kontekstində nəzərdən keçirilməsini tələb edir. Bu isə ancaq o zaman mümkündür ki, mərkəzində həmin hadisə dayanan bütöv tarix mənzərəsi çəkilmiş olsun. Onda biz nə qədər hadisə varsa, o qədər alternativ tarixlər yaratmış olarıq. Tədqiqata cəlb olunmuş hadisəni zərurət kimi təqdim edə bilmək üçün tarixçilər digər hadisələri təsadüf və ya ictimai-tarixi fon kimi verməyə məcbur olurlar. Bəs tarixi prosesin bütövlüyü necə dərk oluna bilər? Ancaq fəlsəfi fikrin köməyi ilə! Çünki fəlsəfə üçün zaman və məkan lokallığı yoxdur! İlk baxışda nə qədər paradoksal görünsə də, əsas mövzularından biri zaman və məkanın tədqiqi olan fəlsəfənin özü - fəlsəfi düşüncə zaman və məkanın fövqündə dayanır.

Tarix dəyişiklikləri, elm dəyişmənin qanunauyğunluqlarını, fəlsəfə sabit qalanları əks etdirir. Zaman və məkan müəyyənliyi tarixin tələbi olub, elmə və fəlsəfəyə aid deyil.

Tarixin fəlsəfə kontekstində öyrənilməsi ona görə vacibdir ki, keçib gedənlərin üzərində çox da bənd olmayaraq, diqqəti daha çox tarixdən bizə qalanlara, bu gün də davam edənlərə yönəldək.

Tarix indi yaşadığımız həyatın deyil, nə vaxtsa keçmişdə yaşanmış bir həyatın fikirlərdə və mətnlərdə bərpası cəhdidir. Tarixçi artıq keçmişdə qalmış hadisələrin maketini yenidən qurur və bu zaman faktlarla yanaşı, öz interpretasiyasını da ortaya qoyur. Yəni istər-istəməz müəyyən bir metodoloji prinsipdən və ideoloji mövqedən çıxış edir. Ən pisi odur ki, tarixçi özündən əvvəl hansı isə məşhur tarixçinin (əcnəbi və ya "milli-əcnəbi") yazdıqlarını interpretasiya kimi yox, ehkam kimi, fakt kimi qəbul edir və öz şəxsi mövqeyini ortaya qoymur. Bu halda o, başqalarının dəyirmanına su tökmüş olur.

Vəziyyəti yoluna qoymaq üçün fəlsəfənin köməyinə müraciət etmək lazım gəlir. Akademik Ramiz Mehdiyevin baxılan əsərində ancaq tarix məsələləri nəzərdən keçirilmir. Burada həm də fəlsəfənin bir sıra fundamental məsələlərinə müraciət edilir və hətta bəzi fəlsəfi anlayışların müəllif versiyasında yeni, orijinal izahı verilir. Məsələn, "tarixi şüur", "tarixi bilik", "tarixi proses", "tarixi idrak" anlayışlarına yenidən baxılır. Onların qarşılıqlı əlaqəsi və dialektikası şərh olunur. Həm də bu yanaşmalar o dərəcədə orijinaldır ki, onların hər biri gələcək müzakirələrin predmeti ola bilər.

Azərbaycan tarixinin konkret bir dövründən, tarixşünaslığın müəyyən bir bölməsindən - Səfəvilər dövlətindən, Şah İsmayıldan başlanan söhbətin belə mürəkkəb nəzəri ümumiləşdirmələrlə nəticələnəcəyini öncədən təsəvvür etmək çətin olardı. Amma akademik Ramiz Mehdiyev tarixin müəyyən bir bölməsini, səhifəsini, hətta ən kiçik bir hissəsini belə tamın kontekstində araşdırmaq zərurətini əsaslandırır. Müəllif tarixi kompilyasiya kimi anlayanları tənqid edir. Onun fikrinə görə, tarixçilər əvvəlcə fəlsəfəni öyrənməli, fəlsəfi metodologiya ilə silahlanmalı və bunun sayəsində sadəcə faktları təsvir etməklə kifayətlənməyərək və onları fikir süzgəcindən keçirərək, müəyyən bir ideya istiqamətində yönəltmək qabiliyyətini nümayiş etdirməlidirlər. O, tarix fəlsəfəsinə də orijinal tərif verir: "Tarix fəlsəfəsi tarixin tədqiq edilməsi təcrübəsi üzərində düşünməkdir".

Bu məqamda akademik Ramiz Mehdiyevin yazdığı bu əsəri dəyərləndirmək üçün onun öz dediklərindən çıxış etmək yerinə düşər: "Tarixi idrakın xüsusiyyətləri barədə yalnız o adam düşünə bilər ki, o, bunun üçün zəruri olan idrak sistemini tətbiq etməyi öyrənmişdir". Lakin bu, kifayət qədər ciddi bir tələbdir və müasir Azərbaycanın elmi mühitində bu şərtləri ödəyən şəxslər çox azdır. Çünki ilk ixtisasına görə tarixçi olub, daha sonra ölkəmizdə tarixi prosesin iştirakçısı olmaq, müasir Azərbaycan tarixinin memarı Heydər Əliyevin yaxın silahdaşlarından biri kimi bu quruculuq işində fəal iştirak etmək, sonra isə fəlsəfə sahəsində akademik kimi tarixin həm təcrübəsinə, həm də nəzəriyyəsinə fəlsəfi təhlil səviyyəsindən qiymət vermək heç də hamıya nəsib olmur. Yəni akademikin bu əsərdə irəli sürdüyü ideyaları mənimsəmək, qəbul etmək və inkişaf etdirmək səviyyəsində tədqiqatçıları haradan və necə tapmaq olar? Ara-sıra tarix fəlsəfəsinə dair məqalələr yazsam da mənim ilk ixtisasım fizikadır və mən tarix məsələlərinə olsa-olsa elmşünaslığın aspektlərindən biri kimi yanaşıram. Yəni müəllifin bu əsərdə qaldırdığı konkret məsələlərin böyük bir qismi mənim üçün qaranlıqdır. Peşəkar tarixçilər fəlsəfəni, fəlsəfəçilər isə tarixi yetərincə bilmədikləri üçün akademikin qarşıya qoyduğu vəzifələri yaxın gələcəkdə həll etmək elə də asan görünmür. Lakin başqa yol yoxdur: "Tarix fəlsəfə metodunu, onun idrak imkanlarını mənimsəməlidir, fəlsəfə isə tarixi təfəkkürün təcrübəsinə arxalanaraq öz nəzəriyyə və metoduna zəruri düzəlişlər etməlidir". Yaxud: "Tarixin dərindən dərk edilməsi fəlsəfənin və tarixin yaxınlaşmasını nəzərdə tutur". Bu müddəalar ölkəmizdə ictimai elmlərin, xüsusilə tarixin inkişaf perspektivləri ilə bağlı yeni bir doktrina kimi dəyərləndirilə bilər.

Tarix fəlsəfəsi və fəlsəfə tarixi

Bəşər tarixi özünü "tarix" (tarix fənni və ya tarixşünaslıq) səviyyəsində dərk edə bilmədiyi üçün tarixin fəlsəfəsi yaranır.

Tarix fəlsəfəsinin predmetinə hadisələrin təsviri və xronoloji düzümü deyil, cəmiyyətdə gedən proseslərin ümumiləşdirilməsi və burada ənənələrin, qanunauyğunluqların aşkara çıxarılması və müasir ictimai gerçəkliklə, bəşəriyyətin müasir problemləri ilə əlaqələndirilməsi daxildir.

Fəlsəfə ilə tarixin arasında çox geniş bir fikir sahəsi dayanır ki, elmi və bədii təfəkkür də bura daxildir. Aristotelin "poeziya fəlsəfəyə tarixdən daha yaxındır" fikri də bu kontekstdə daha çox aydın olur.

Tarixçi mahiyyətləri yox, hadisələri təsvir edir. Hadisədən mahiyyətə keçid cəhdi isə artıq tarix fəlsəfəsidir.

Mənə elə gəlir ki, akademik Ramiz Mehdiyevin tarix və fəlsəfənin ittifaqı ilə əlaqədar dedikləri tək tarixçilərə aid olmayıb, həm də və daha çox dərəcədə fəlsəfəçilərə aiddir. Çünki son illərdə tarixçilərimizin aktual mövzular üzrə fəaliyyəti xeyli dərəcədə məqsədyönlü və intensivdir. Düzdür, hələ ki tədqiqatlar əsasən müəyyən mövzular üzrə materialların toplanması və sistemləşdirilməsi istiqamətində gedir. Lakin bu mərhələ də çox vacibdir. Metodoloji əsasların işlənib hazırlanması və tədqiqatların fəlsəfi yükünün artması məsuliyyəti isə daha çox fəlsəfəçilərin üzərinə düşür.

Hazırda fəlsəfə sahəsində yazılan dissertasiyaların və tədqiqatların böyük əksəriyyətinin kimə və nəyə xidmət etdiyi bəlli deyil. Tarix qarşısında məsuliyyətin ədalətli bölgüsü milli tariximizin metodoloji, ideoloji və ideya-siyasi əsaslarının fəlsəfi tədqiqatların prioritet istiqamətlərindən birinə çevrilməsini tələb edir. Amma, təəssüf ki, ölkəmizdə bu sahədə fundamental tədqiqatlar, demək olar ki, aparılmır.

Azərbaycanla bağlılıq, milli maraqlar təkcə şəxsiyyətlərə münasibətdə yox, tarixi hadisələr, təlimlər, fəlsəfi cərəyanlarla bağlı yazılarda da önə çəkilməlidir. Akademik yazır: "Təəssüf hissi ilə deməliyik ki, Azərbaycanın bir sıra layiqli oğulları, onların fəaliyyəti və irsi insafsızcasına unudulmuşdur və heç kəs etiraz edə bilməz ki, bunun səbəbi bizim tarixçilərin və mənbəşünasların passivliyidir". Mən buraya fəlsəfə tarixçilərini də əlavə edərdim. Çünki zehniyyət tarixinin araşdırılması tarixçilərlə yanaşı və bəlkə daha çox dərəcədə filosofların işidir. Akademik Ramiz Mehdiyev başqa bir kontekstdə milli mədəni irsin konkret aspektlərini də sadalayır: "Azərbaycan xalqının görkəmli siyasi, elm və mədəniyyət xadimlərinin dünya sivilizasiyası xəzinəsinə töhfələri haqqında elmi araşdırmaların olmaması yalnız təəssüf doğurur". Etiraf etmək lazımdır ki, tarixçilər əsasən, siyasi liderlərin, dövlət başçılarının həyat və fəaliyyətini işıqlandırırlar. Halbuki, tarix anlayışı çox genişdir və hər bir sahənin öz daxili tarixi vardır. Elm və mədəniyyət xadimlərinin miras qoyduğu irsin öyrənilməsi isə daha spesifik səciyyə daşıdığından bu iş tarixçilərdən daha çox, müvafiq sahə üzrə mütəxəssislərin üzərinə düşür.

Akademik Ramiz Mehdiyev "Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi" məqaləsində yazır: "Qədim dövrə və orta əsrlərə aid ilk mənbələri öyrənməklə asanlıqla yəqin etmək olar ki, Azərbaycan tarixində həm siyasi, həm də mədəni və elmi sahələrdə parlaq şəxsiyyətlər çox olmuşdur. Lakin indi böyük təəssüf hissi ilə deməliyik ki, Azərbaycanın bir sıra layiqli oğulları, onların fəaliyyəti və irsi insafsızcasına unudulmuşdur və heç kəs etiraz edə bilməz ki, bunun səbəbi bizim tarixçilərin və mənbəşünasların passivliyidir". Daha sonra akademik Ramiz Mehdiyev milli fikir tariximizin unudulmuş böyük nümayəndələrindən bəzilərinin adlarını çəkir və bizim əslində necə böyük bir mədəni intellektual sərvətdən və tarixi dəyərlərdən imtina etdiyimizi yada salaraq, keçmişimizə münasibətdə köklü dəyişikliklər etməyin vaxtı çatdığını bildirir. Olduqca haqlı iradlardır. Çünki azərbaycanlılar bütün dünya xalqları arasında nəinki siyasi təşkilatlanma və dövlətçilik tarixi baxımından, həm də dünya fikir xəzinəsinə misilsiz şəxsiyyətlər bağışlamaq və ümumbəşəri intellektual və fəlsəfi tərəqqi prosesinə əvəzsiz töhfələr vermək baxımından seçilirlər.

Belə böyük abidələr içərisində bilavasitə dünya fəlsəfi fikrinin təməlində dayanan mənbələrdən biri də "Avesta"dır. Onun məhz Azərbaycan xalqının ideya sərvəti kimi təsbit olunması məsələsi qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdəndir. Dünya fikir tarixi əksər hallarda bu böyük abidəni fərqinə varmadan İrana aid etsə də, onun məhz Azərbaycanla bağlı olduğunu sübut edən mənbələr də az deyil. Lakin biz müstəqil dövlət olduqdan sonra Zərdüştün timsalında öz milli fikir sərvətimizə sahib çıxmaq baxımından nə kimi bir yaradıcılıq axtarışları aparmışıq? Arada bir kiminsə, haradasa göstərdiyi şəxsi təşəbbüsləri, sistemsiz, arqumentsiz çalışmaları çıxsaq, bu sahədəki tədqiqatlar yox dərəcəsindədir. Hətta Azərbaycan xalqının tarixinə, habelə fəlsəfi fikir tarixinə aid ensiklopedik kitablarda da bu böyük və əhəmiyyətli məsələyə başdansovdu yanaşılır. Ən azından, vahid mövqe və ciddi metodoloji əsasın çatışmazlığı göz qabağındadır.

Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının Azərbaycana həsr olunmuş ayrıca cildində "Avesta" məhz ölkəmizin tarixi və mədəniyyəti ilə əlaqələndirildiyi və milli-fəlsəfi fikrin ilk abidəsi kimi təqdim olunduğu halda, 2-ci cilddə "Avesta" haqqında ayrıca məqalə verilərkən ölkəmizlə əlaqə tamamilə unudulmuş və iranpərəst mövqelərdən yazılmış bir mənbə tərcümə edilərək ensiklopediyaya daxil edilmişdir. Nəticədə bir ensiklopediyada iki bir-birinə zidd məlumat və izahlar verilmişdir.

Milli ensiklopediya çox ciddi bir mənbədir və burada fəlsəfi mətnlərin işıqlandırılması üçün ölkəmizin bütün fəlsəfi potensialı səfərbər olunmalıdır. Xüsusi cilddəki "Fəlsəfə" məqaləsində Azərbaycan fəlsəfi fikrinin təməllərini nə üçünsə zərvaniliklə əlaqələndirirlər. Halbuki, zərvaniliyin Azərbaycan məfkurəsinə heç bir aidiyyəti yoxdur. Əgər biz zərdüştiliyi milli fəlsəfi fikir mənbəyi kimi qəbul ediriksə, onda zərdüştliyin və "Avesta"nın ilk mətnlərinin təhrifləri üzərində qurulmuş, əsl zərdüştiliyə və təkallahlıq ideyasına bidət kimi yaranmış, Xeyiri təmsil edən Hörmüzü (Ahura Mazda) hər vasitə ilə aşağılayaraq Əhrimənə üstünlük verən və şərin ideologiyası kimi çıxış edən bir təlimə sahib çıxmaq cəhdi nə ilə izah oluna bilər?

Başqa bir misal: yenə həmin "Fəlsəfə" məqaləsində zərvaniliyə iki səhifə yer ayrıldığı halda, Azərbaycana aidiyyəti şübhə doğurmayan "işraqilik" təliminin sadəcə adı çəkilir, halbuki bu təlim dünya fəlsəfi fikrinin fundamental mənbələrindən biridir, müasir dövrdə Qərb filosoflarının maraq dairəsindədir. Bu sətirlərin müəllifinin Romada və Oksforddakı məruzələrində və Avropanın mötəbər jurnallarında çap olunmuş məqalələrində sübut etdiyi kimi, Husserl fenomenologiyasının əsas ideyaları yeddi əsr əvvəl işraqilik təlimində öz əksini tapmışdır. Habelə, Kant fəlsəfəsi ilə müqayisələr göstərir ki, onun inqilabi çevriliş sayılan bir çox ideyaları Ş.Y.Sührəvərdinin əsasını qoyduğu işraqilik təlimindən hasil olur. Lakin təəssüf ki, son onilliklərdə aparılmış bu tədqiqatların nəticələri nə ensiklopediyada, nə də "Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi"ndə öz əksini tapmamışdır. Təsadüfi deyil ki, akademik Ramiz Mehdiyev də öz məqalələrində milli irsimizin yetərincə tədqiq olunmadığını vurğulayır. Halbuki, akademik nəşrlər çox ciddi elmi araşdırmaların nəticəsinə əsaslanmalı və mötəbər ekspertizadan keçməlidir.

"Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi"nin müəlliflərinə bütün hörmət və minnətdarlığımıza rəğmən, nə vaxtsa rusca yazılmış və əsasən marksist metodoloji prinsiplərə söykənən, bir çox bölmələri elmi və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş bu çoxcildliyin yeni metodoloji və konseptual əsasda, daha geniş və hərtərəfli şəkildə yazılmasına böyük ehtiyac vardır. Eyni sözləri "Azərbaycan tarixi" haqqında da demək olar. Əksər bölmələri sovet dövründə yazılmış bu çoxcildlik də müasir tələblərə cavab vermir və hər dəfə yenidən nəşr olunmaqdansa, yenidən yazılması daha məqsədəuyğundur.

(Ardı var)

Səlahəddin XƏLİLOV,

AMEA-nın müxbir üzvü,

Professor

Azərbaycan.-2013.- 22 may.- S.4.