Ölkənin ərzaq təhlükəsizliyini tam təmin etməliyik

1 noyabr kənd təsərrüfatı işçilərinin günüdür

Azərbaycan ildən-ilə inkişaf edir və gözəlləşir. Hazırda respublika əhalisinin 47 faizi kənddə yaşayır. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə 1673,8 min nəfər məşğul olur. Bu qədər insan respublika əhalisini çörəklə, tərəvəzlə, üzüm, kartof, ət, süd, yumurta və digər məhsullarla təmin edir. Buradan belə çıxır ki, kənd təsərrüfatı işçilərinin bayramı təkcə aqrar sahədə çalışanların bayramı deyil, həm də bütün Azərbaycan xalqının bayramıdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə kənd təsərrüfatı işçiləri günü 2008-ci ildən bayram edilir. Bu, kənd əməkçilərinin əməyinə verilən yüksək qiymətdir. Prezident İlham Əliyev 25 avqust 2008-ci il tarixli 3004 nömrəli sərəncamı ilə "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə təminatına dair Dövlət Proqramı" imzalamışdır. Dövlət proqramına əsasən 2015-ci ildə dənli bitkilərin əkin sahələrinin 900 min hektara, ət istehsalının 340 min tona, süd və süd məhsulları istehsalının 2,4 milyon tona, sənaye üsulu ilə illik quş əti istehsalının 80 min tona, yumurta istehsalının 1,3 milyard ədədə, tərəvəz və bostan bitkiləri istehsalının 1,72 milyon tona, meyvə istehsalının 800 min tona, kartof istehsalının 1,12 milyon tona, yağlı bitkilərin əkin sahələrinin 135 min hektara, çay yarpağı istehsalının 3000 tona, yem bitkilərinin əkin sahəsinin 500 min hektara, yüksək keyfiyyətli balanslaşdırılmış qarışıq yem istehsalının 2 min tona çatdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları qarşıya qoyulmuş bu hədəflərə çatmaq üçün bütün imkanlardan istifadə edirlər.

2013-cü ildə kənd təsərrüfatının bütün sahələrində rekord miqdarda məhsul yetişdirilmişdir. Belə ki, bu il 2897,7 min ton taxıl, o cümlədən 1881 min ton buğda, 983,8 min ton kartof, 1137,8 min ton tərəvəz, 427,4 min ton bostan məhsulları, hələlik 530 min ton meyvə, 104,3 min ton üzüm, bu ilin 9 ayında diri çəkidə 358,1 min ton ət, 1385,5 min ton süd, 1043,3 min ədəd yumurta, 16,3 min ton yun istehsal olunmuşdur.

Son illər ölkə Prezidenti tərəfindən imzalanmış qərar və sərəncamlar aqrar sahənin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Hazırda daxili istehsal hesabına bir çox məhsullara, o cümlədən meyvə və tərəvəzə, kartofa, bostan və digər məhsullara olan tələbat 1,6-1,8 dəfə ödənilir.

Heyvandarlıq məhsulları istehsalı sabit templə artır. Keçən il kəsilmiş çəkidə 285,6 min ton ət, o cümlədən 89,3 min ton quş əti, 1719,6 min ton süd, 1 milyard 227 milyon ədəd yumurta, 16,4 min ton yun istehsal olunmuşdur.

Adambaşına heyvandarlıq məhsulları istehlakı ildən-ilə yaxşılaşır. Keçən il adambaşına 33,2 kq ət, 250 kq süd, 133 ədəd yumurta istehlak olunmuşdur. Bu göstəricilər minimum istehlak normalarıdır. Kənd təsərrüfatı işçiləri öz işlərini elə qurmağa çalışırlar ki, rasional qidalanmağa dair beynəlxalq normalar həyata keçirilsin.

Ət istehsalının intensiv inkişaf etdirilməsi sahəsində geniş iş başlanmışdır. Belə ki, Bərdə rayonunun Mehdili və Qəbələ rayonunun Vəndam kəndlərində yaradılmış iri heyvandarlıq komplekslərində südçülüklə yanaşı, ətlik qaramalın bəslənilməsinə də xüsusi diqqət yetirilir. Hər iki kompleksdə ət emalı fabrikləri fəaliyyət göstərir. Bu komplekslərin hər birində ildə 2-3 min ton ət istehsalı proqnozlaşdırılır.

Ət istehsalında əsas üstünlük fermer, ailə kəndli və ev təsərrüfatlarına verilir. Bərdə rayonunun Hacallı, Mehdili və onlarca başqa kəndlərində heyvanlar kütləvi surətdə kökəldilir. Ağcabədi rayonunun Qaravəlli kəndində Rəhman Abbasov və Rahim Quliyevin hər biri tərəfindən ildə 500-1000 baş heyvan kökəldilir. Malların diri çəkisi 350-400 kiloqrama çatdırıldıqdan sonra kəsimə göndərilir. Rahim Quliyev Qaravəlli kəndində ət satışı mağazası açmışdır. Qonşu kəndlərin sakinləri də bu mağazadan istifadə edirlər.

Son 4 ildə respublikaya ətlik cinslərdən olan xeyli qaramal gətirilmişdir. 1646 simmental, 380 baş şvis, 25 baş Aberdin-anqus cinslərindən olan heyvanlar respublikanın iqlim şəraitinə tezliklə uyğunlaşır və yüksək ət çıxarı verirlər.

Azərbaycana ilk dəfə olaraq 324 baş Fransanın dünyada məşhur ətlik cinsi kimi tanınan şarole heyvanlarından gətirilmişdir. Əlavə olaraq 271 baş da gətiriləcəkdir. Bu heyvanlar 650-700 kiloqramadək kökəlmək qabiliyyətinə malikdirlər. Şarole heyvanların ət çıxarı dünyada ən yüksəkdir - 70 faizdir.

Hazırda Bakı şəhərinin bazarlarında mal ətinin hər kiloqramının qiyməti 8-8,50 manatdır. Maya dəyərinin 4,50-5,00 manata başa gəldiyi halda, məhsulun belə baha satılması ciddi narahatlıq doğurur. Möhtəkirlər respublikanın rayonlarından heyvanın diri çəkisinin kiloqramını 3,30-3,40 manata alıb, Bakı şəhərində 8 manata satırlar. Belə halların qarşısını almaq üçün İsmayıllı rayonunun İvanovka kəndinin nümunəsində ayrı-ayrı fermerlərə Bakı şəhərində ət mağazalarının açılması üçün şəraitin yaradılması zərurəti yaranmışdır. Heyvanı kökəldən sahibkar istehsal etdiyi ətini də şəhərdə özü satmalıdır. Ucuzluq belə yarana bilər.

Azərbaycanda kifayət qədər heyvan olduğu halda, 2012-ci ildə Gürcüstandan 42679 baş, 2013-cü ildə isə 49061 baş mal idxal olunmuşdur. Bu heyvanlar əsasən kökəldilmək və kəsilmək üçün gətirilir. Azərbaycana əmtəəlik heyvanların idxal olunmasına ehtiyac yoxdur. Yerli iş adamları ayrı-ayrı sahibkarlarla müqavilə bağlayaraq heyvanların kökəldilib satılması üçün qrafik tərtib etməli və bu qrafikə uyğun hərəkət etməlidirlər.

Bir çox ölkələrin, xüsusilə, Rusiyanın təcrübəsi göstərir ki, açıq meydançalarda heyvanların kökəldilməsi yaxşı nəticə verir. Bu meydançalar çox ucuz başa gəlir. Heyvanların küləkdən və günəşdən daldalanması üçün talvarlar tikilir. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yeni kökəltmə meydançalarının tikilib istifadəyə verilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə, İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyinə təkliflər vermişdir. Bu təkliflər həyata keçirilərsə, respublikada mal əti istehsalını 20-25 faiz artırmaq mümkündür.

Respublikada quş ətinin istehsalı üçün böyük imkanlar var. Keçən il 89,3 min ton quş əti istehsal olunmuşdur. Quş əti istehsalının intensiv artımına Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun ayırdığı kreditlər ciddi təsir göstərmişdir.

Ərzaq Təhlükəsizliyinə dair Dövlət Proqramında sənaye üsulu ilə illik quş əti istehsalının 80 min tona çatdırılması hədəf seçilmişdir. Son illər İmişlidə, Abşeronda və digər rayonlarda quşçuluq fabrikləri istifadəyə verilmişdir. Bu yaxınlarda Ucar rayonunda quşçuluq fabriki işə salınacaqdır. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi belə hesab edir ki, broyler fabriklərinin sayı artırılmalı və sənaye üsulu ilə quş əti istehsalı 2012-ci ildə olan 45,7 min tondan 80 min tona çatdırılmalıdır.

Daxili istehsalı qorumaq üçün idxal olunan məhsullar minimuma endirilməlidir. Keçən il respublikaya 3862 ton mal əti və 3566 min ton kolbasa məmulatları və ət konservləri, bu ilin 6 ayında isə müvafiq olaraq 3130,5 ton və 1566 ton kolbasa məmulatları və ət konservləri gətirilmişdir.

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi bütün imkanlardan istifadə edir ki, ət istehsalı intensiv artsın və ölkə əhalisi daxili imkanlar hesabına təmin olunsun.

Adambaşına 360 kq istehlak hesabı ilə ölkə əhalisinin südə olan tələbatı 3350,0 min tondur. Bu səviyyəyə çatmaq üçün istehsal olunan süd təxminən 2 dəfə artırılmalıdır. Bu, çox böyük və olduqca ağır vəzifədir. Lakin həlli mümkün olan işdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev öz çıxışlarında süd istehsalının daha da inkişaf etdirilməsini qarşıya əsas vəzifə kimi qoymuşdur. Bu vəzifəni müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün ölkədə 12 iri südçülük kompleksi işə salınmışdır. Ağcabədi rayonunun Ağabəyli kəndindəki "Aqat-aqro" südlük-maldarlıq kompleksi Avropada ən iri komplekslərdən biridir. İndi burada 3060 baş heyvan saxlanılır. Onun 1363 başı sağmal inəklərdir. Kompleksdə hər inəkdən ildə orta hesabla 6000 kiloqramdan çox süd sağılır. Təsərrüfatda yeni innovasiyalardan və texnologiyalardan geniş istifadə olunur. İkinci laktasiyada holştin-friz cinsindən olan inəklər gündə 29-30 kiloqram süd verirlər. Süd istehsalını intensiv artırmaq üçün mal-qaranın cins tərkibi daim yaxşılaşdırılmalıdır. Respublika üzrə hər inək və camışdan keçən il 1307 kq süd sağılması inək və camışların cins tərkibinin keyfiyyətsiz olduğunu göstərir.

Mal-qaranın cins tərkibi 3 yolla yaxşılaşdırıla bilər: respublikaya cins mal-qara gətirməklə, heyvanların süni mayalanması metodu ilə və xalq seleksiyası yolu ilə.

2009-cu ildən başlayaraq Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə ölkəyə damazlıq heyvanların satın alınıb gətirilməsi üçün "Aqrolizinq" ASC-yə hər il xeyli vəsait ayrılır. Bu vəsait hesabına 2009-2013-cü illərdə ölkəyə 7574 baş damazlıq düyə gətirilmiş və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına lizinqə verilmişdir. Damazlıq heyvanlar alınıb gətirilərkən respublikanın təbii iqlim şəraiti nəzərə alınır. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi çalışır ki, ölkəyə gətirilən və regionlara verilən heyvanlar iqlimə tez uyğunlaşsınlar. Damazlıq düyələrin 6022 başı holştin-friz, 1646 başı simmental, 380 başı şvis, 25 başı Aberdin-anqus və 324 başı şarole cinslərindən olan heyvanlardır.

Respublikada yeni yaradılan iri heyvandarlıq kompleksləri ilk növbədə damazlıq düyələrlə komplektləşdirilir. Ayrı-ayrı fərdi, ailə, kəndli və ev təsərrüfatlarına da damazlıq düyələr lizinqə verilir. Damazlıq düyə satılan təsərrüfatlara bu heyvanların nümunəvi qaydada saxlanılması, yemləndirilməsi və yetişdirilməsi üçün Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanmış tövsiyələr verilir. Heyvanların yemlənməsinə və saxlanmasına ciddi nəzarət olunur.

Bu dövrdə damazlıq düyələr doğub törəyərək xeyli artmış, damazlıq heyvanların sayı 13840 başa çatmışdır.

Beyləqan rayonunun Bahar kəndində Elşən Aslanova 2009-cu ildə 20 baş simmental cinsindən olan heyvan lizinqə verilmişdi. Onlara yüksək səviyyədə zoobaytar xidməti göstərilir. Bu heyvanlar artıb 73 başa çatmışdır. Hər inəkdən ildə orta hesabla 4000 kq süd sağılır.

Lakin bu da bir həqiqətdir ki, təkcə ölkəyə gətirilən heyvanların hesabına mal-qaranın cins tərkibini kütləvi surətdə yaxşılaşdırmaq mümkün olmayacaqdır. Mal-qaranın cins tərkibini yaxşılaşdırmaq, ət və süd istehsalını intensiv artırmaq istəyiriksə, birinci növbədə heyvanların süni mayalanmasını təşkil etməli və bu iş kütləvi formada aparılmalıdır. Bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün respublikada kənd təsərrüfatı heyvanlarının süni mayalandırılması proqramı həyata keçirilir.

Bu məqsədlə Azərbaycanda Süni Mayalama Mərkəzi istifadəyə verilmiş, ölkədə süni mayalamada istifadə olunması üçün yüksək keyfiyyətli toxum istehsalına başlanılmış, dövlət vəsaiti hesabına 500 nəfər süni mayalama texniki hazırlanmış və onlar avadanlıqlarla, nəqliyyat vasitəsi, maye azotla və digər vasitələrlə təmin olunmuşlar.

Süni mayalama texnikləri heyvan toxumlarını yalnız və yalnız respublika Süni Mayalama Mərkəzindən və onun Bakı məntəqəsindən almalıdırlar. Mənşəyi bəlli olmayan toxumlardan istifadə olunması yolverilməzdir.

Mal-qaranın məhsuldarlığı digər ölkələrlə müqayisədə xeyli aşağıdır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, 2012-ci ildə respublika üzrə hər inək və camışdan orta hesabla 1307 kq süd sağıldığı halda, bu göstərici Türkiyədə 3000 kq, Rusiya Federasiyasında 4017 kq, Ukraynada 4010 kq, Belarus Respublikasında 4700 kq, Almaniyada 6900 kq, Niderlandda 7926 kq, İsraildə 13600 kq olmuşdur.

Niderland və Almaniya kimi ölkələrdə heyvanların 100 faizi, Rusiya Federasiyasında 80 faizi, Türkiyədə 85 faizi, Ukraynada 90 faizi süni yolla mayalandırılır və heyvandarlıq sahəsində yüksək göstəricilərə nail olunur. Bu yaxınlarda Belarus Respublikasında olarkən Azərbaycan nümayəndə heyətinə bu ölkədə heyvanların 80 faizinin süni mayalandırıldığı barədə məlumat verilmişdir.

Azərbaycan Respublikasında isə inək və camışların hələ ki, 6 faizi süni mayalandırılır. 2012-ci ildə respublika üzrə cəmi 88415 baş mal-qara süni mayalandırılmış və süni mayalama yolu ilə 59449 baş bala alınmışdır. Ailə kəndli, ev, fərdi sahibkar təsərrüfatlarında və kənd təsərrüfatı müəssisələrində yüksək keyfiyyətli törədici heyvanlar çatışmadığından doğar mal-qaranın 20-25 faizi qısır qalır. Heyvanların cins tərkibinin yaxşılaşdırılması, ət və süd məhsulları istehsalının intensiv artırılması üçün ölkədə mal-qara arasında süni mayalama tədbirlərinin həyata keçirilməsinin intensivləşdirilməsi zərurəti yaranmışdır.

2012-ci ilin may ayında Sabirabad rayonunda keçirilən süni mayalama texniklərinin respublika seminar-müşavirəsində, süni mayalamanın heyvandarlıqda həyata keçirilən dövlət siyasətinin tərkib hissəsi olduğunu nəzərə alaraq, yaxın gələcəkdə inək naxırının 80 faizinin süni mayalandırılması imkanlarının olduğu qeyd edilmişdir.

Qeyd edilənləri nəzərə alaraq, 2013-cü ildə 140 min, 2014-cü ildə 200 min, 2015-ci ildə isə 300 min baş inək və camışın süni mayalandırılması proqnozlaşdırılır.

Bunlarla yanaşı, yerlərdə kənd əhalisinin böyük bir qismi süni mayalamanın əhəmiyyətli bir tədbir olmasına, onun üstünlüklərinə hələ də inanmırlar. Heyvanların süni mayalanması ləng inkişaf edir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, heyvandarlığın inkişaf etməsində süni mayalama başlıca vasitədir. Əksər ölkələrdə süni mayalamanı heyvandarlığın intensiv inkişaf etdirilməsinin magistral yolu hesab edirlər.

Buna baxmayaraq Oğuz, Şabran, Quba, Şamaxı, Göygöl, Cəlilabad, Astara, Lənkəran, Daşkəsən, Lerik, Yardımlı, Qobustan, Ucar, Zərdab, Ağsu, Yevlax və Şamaxı rayonlarında heyvanların süni mayalanması işi yarıtmaz təşkil olunmuşdur.

Heyvandarlığın intensivləşdirilməsində yem həlledici və əsas amildir. Respublikada bu sahədə başlanmış yeni mərhələdə - heyvandarlığı təşkilatca yenidən qurmaq, iri heyvandarlıq təsərrüfatları yaratmaq və sənaye təməli üzərinə keçirmək mərhələsinə qədəm qoyduğumuz bir zamanda yemçilik məsələləri ilə məşğul olmaq çox aktualdır.

2012-ci ildə 4373,8 min ton ot, 11,8 min ton silos və yaşıl yem üçün qarğıdalı, 3,7 min ton kökümeyvəlilər istehsal olunmuşdur. Tədarük olunan quru otun 2688,5 min tonu və ya 61,5 faizi yonca otu olmuşdur.

Yem bitkilərinin əkinləri ildən-ilə genişlənir. Yem bitkilərindən ən çox yonca əkinlərinə üstünlük verilir. 383,2 min hektar sahədə yonca otu yetişdirilir. Sovet dövründə ən yaxşı ildə 208 min hektar sahədə yonca əkilirdi.

Bir çox rayonlar, xüsusilə, Abşeron, Göygöl, Qazax, Xızı, Tovuz, Xaçmaz, Beyləqan və Gədəbəy rayonları, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Babək rayonu yem istehsalına diqqəti artırmışlar. Bunun nəticəsində həmin rayonlarda heyvandarlıq məhsulları istehsalı da intensiv artır. 2012-ci ildə hər inək və camışdan orta hesabla Abşeron rayonunda 3344 kq, Göygöl rayonunda 2265 kq, Qazax rayonunda 1688 kq, Xızı rayonunda 1904 kq, Tovuz rayonunda 1663 kq, Xaçmaz rayonunda 1541 kq, Beyləqan rayonunda 1409 kq, Gədəbəy rayonunda 1487 kq, Babək rayonunda 1537 kq süd sağılmışdır.

Bu il 329,5 min hektar sahədə arpa əkilmiş və 800 min ton məhsul yığılmışdır. Bu, mal-qara üçün əvəzsiz yemlərdən biridir.

Qoyunçuluq üçün əsas yem bazası olan qış və yay otlaqlarının səthi yaxşılaşdırılması sahəsində müəyyən işlər görülmüşdür.

BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) layihəsinə əsasən İmişli rayonunun ərazisində yerləşən 100 hektar qış otlağında və Gədəbəy rayonunun 50 hektar yay otlağında otlaqların yaxşılaşdırılması və idarə olunması təcrübədən keçirilmiş, sahələrə bitki toxumları və gübrə səpilmiş, 2 il otlaqlar dincə qoyulmuşdur. Nəticədə otlaqların bitki örtüyü zənginləşdirilmiş və hər hektardan 10-15 sentnerə qədər quru ot yığılmışdır. Bu işdə Azərbaycan ETOÇ İnstitutunun əməkdaşları fəal iştirak etmişlər. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) əməkdaşları layihənin yekunlarından razı qaldıqlarını bildirmişlər.

Bütün bunlarla yanaşı, yem bazasının ümumi vəziyyəti heyvandarlığı keyfiyyətcə yeni pilləyə qaldırmaq tələbinə cavab vermir.

Respublikanın kənd təsərrüfatı müəssisələri, ev, fərdi və ailə kəndli təsərrüfatları tarla şəraitində yetişdirilən yemlər hesabına yem istehsalını artırmaq üçün həqiqətən, çox böyük imkanlara malikdirlər, Lakin əkinçilik mədəniyyəti aşağı olduğuna, becərmə aqrotexnikası pozulduğuna görə yem bitkiləri, xüsusilə, yonca əkinlərinin məhsuldarlığı əsla, kifayət deyildir.

Yem bitkiləri əkinlərinin hər hektarından yem çıxımı 16-18 sentner yem vahidindən çox olmur, bu isə mövcud imkanlardan 2-3 dəfə aşağıdır.

Yonca və xaşanın hər hektarından 72 sentner quru ot alınır. Bu elə də yüksək göstərici hesab olunmur. Yoncanın məhsuldarlığını 120-150 sentnerə çatdırmağa, ildə azı 3-4 dəfə çalın keçirməyə real imkanlar mövcuddur. Neftçala rayonunda hər hektardan 150-180 sentner quru yonca otu əldə edən təsərrüfatlar vardır.

Hər baş şərti mal-qara hesabı ilə normada nəzərdə tutulan 32 sentner əvəzinə, cəmi 10 sentner yem vahidi tədarük olunmuşdur. Tədarük edilən yemlər həm miqdarca, həm də öz strukturuna görə heyvandarlığın tələbatını ödəmir. Heyvandarlıq yaşıl yemlər və otlaq yemləri sarıdan böyük çatışmazlıq hiss edir, rasionlarda protein çatışmır. Hər yem vahidinə normativlərdə nəzərdə tutulan 105-110 qram əvəzinə, cəmi 70-80 qram protein düşür. Zülal çatışmazlığı tədarük edilən yemin qida keyfiyyətlərini xeyli aşağı salır, yemin israf edilməsinə səbəb olur. Yem tədarükü texnologiyasında, mal-qaranın yemlənməsində bir qayda olaraq zülal problemi nəzərə alınmır, halbuki bunsuz heyvandarlıq məhsulları istehsalının artırılması mümkün deyil.

İnək və camışların məhsuldarlığının az olmasının başlıca səbəblərindən biri rayonlarda silosluq qarğıdalının əkilməməsi və silos basdırılmamasıdır. Silos və senaj heyvanların yem rasionundan çıxarılmışdır. Keçən əsrin 70-80-ci illərinin təcrübəsi göstərir ki, respublikada silosluq qarğıdalı üçün kövşənliklərdə 100 min ha əkin aparmaq mümkündür.

Hazırda silosluq qarğıdalı, yem çuğunduru demək olar ki, əkilmir. Bu il cəmi 1460 hektar sahədə silos və yaşıl yem üçün qarğıdalı, 187 hektar yemlik kökümeyvəlilər əkilmişdir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, cəmi 11,8 min ton silos və yaşıl yem üçün qarğıdalı, 3,7 min ton kökümeyvəlilər istehsal olunmuşdur. 58 rayonun təkcə 10-da az da olsa, silos və yaşıl yem üçün qarğıdalı əkilmişdir. Cəlilabad, Sabirabad, Bərdə, Zaqatala, Şəki kimi iri maldarlıq rayonlarında qarğıdalı və yemlik kökümeyvəlilər əkilmir. Vəziyyətə daha çox aydınlıq gətirmək üçün sovet dövründə yem istehsalının bəzi göstəricilərini xatırlatmaq pis olmazdı. 1986-cı ildə təkcə kolxoz və sovxozlarda 1323 min ton senaj, 1304 min ton silos, 350 min ton meyvəköklülər, 33 min ton ot unu tədarük olunmuşdur.

Ölkədə mövcud olan 12 iri südlük-maldarlıq kompleksindən başqa maldarlıq təsərrüfatlarının heç birində qarğıdalı silosu basdırılmır. Silos olmadan süd istehsalını intensiv artırmaq mümkün deyildir. Respublikada yem istehsalı ilə məşğul olan ixtisaslaşdırılmış təsərrüfat yoxdur. Buna görə də Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Kollegiyası yem istehsalını xeyli artırmağı, onların strukturunu zootexnika normalarına uyğunlaşdırmağı və keyfiyyətini yaxşılaşdırmağı işimizin strateji istiqaməti hesab edir.

Bir sıra rayonlar yem istehsalında arpanın rolunu kifayət qədər qiymətləndirmir və bu rayonlarda arpa istehsalını məhdudlaşdırmaq meyli yaranmışdır. Xüsusilə, Qazax (2386 ha), Ağstafa (2311 ha), Masallı (2430 ha), Quba (1260 ha), Beyləqan (1620 ha), Bərdə (2917 ha), Saatlı (2942 ha), Tərtər (2683 ha) rayonlarında və Naxçıvan Muxtar Respublikasında (3421 ha) arpa əkinləri azalmışdır.

"2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı"nda yem bazasının intensiv texnologiyalar əsasında inkişaf etdirilməsinin stimullaşdırılması, yem bitkilərinin, xüsusilə, yonca, qarğıdalı, yem çuğunduru, arpa və digər əkin sahələrinin genişləndirilməsi, yem bitkilərinin əkin sahələrinin 500 min hektara, yüksək keyfiyyətli, balanslaşdırılmış qarışıq yem istehsalının ildə 2 milyon tona çatdırılması nəzərdə tutulmuşdur.

Təbii yem sahələri yem balansında böyük yer tutur. Respublikanın çəmən-otlaq təsərrüfatlarının müasir vəziyyəti və məhsuldarlığı onların potensial inkişaflarından xeyli aşağıdır və heyvandarlığın artan tələbatına uyğun gəlmir. Uzun illərdir ki, dövlət büdcəsindən vəsaitin ayrılmaması nəticəsində yay və qış otlaqları üzdən və əsaslı yaxşılaşdırılmır. Bunun nəticəsində yay və qış otlaqlarının ot örtüyü seyrəlir və onun məhsuldarlığı ildən-ilə azalır. Hazırda qış otlaqlarında hektarın orta məhsuldarlığı 3-5 sentner, yay otlaqlarında isə 8-10 sentner quru ota bərabərdir.

Sahə vahidinə düşən heyvanların sayının ilbəil artması, otlaqlardan sistemsiz istifadə olunması, qış otlaqlarında son illər iqlimin quru və isti keçməsi, yay otlaqlarında torpaq eroziyasının ildən-ilə artması və digər amillər otlaqların deqrasiyaya uğramasına səbəb olur.

Qış otlaq sahələrinin müxtəlif məqsədlərə ayrılması və onun təyinatının dəyişdirilməsinin intensivləşməsi ciddi narahatlıq doğurur.

Yemlik bitkilərin və otların toxumçuluğu yaxşı nizama salınmadan, təsərrüfatlar toxumla lazımınca təmin edilmədən tarla şəraitində yem istehsalının və otlaq təsərrüfatının intensivləşdirilməsi mümkün deyildir. Hər cür şəraiti olan bir çox rayonlar özlərini toxumla təmin etmirlər. Soya, göy noxud, çöl noxudu, vələmir, çovdar, raps, sorqo, perqo və digər yem bitkiləri toxumçuluğu sahəsində əslində, iş aparılmır. Otlaqların bitki tərkibini yaxşılaşdırmaq üçün nəzərdə tutulan topasl, tülküquyruğu, yovşan və bir sıra yem bitkilərinin toxumçuluğu sahəsində hətta təcrübə məqsədi ilə də heç bir iş görülmür.

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin "Yay və qış otlaqlarının istifadəyə verilməsindən daxil olan icarə haqqının otlaqların yaxşılaşdırılmasına yönəldilməsi barədə" "Gücü 2 milyon ton olan balanslaşdırılmış qarışıq yem istehsal edən müəssisələrin tikilməsi barədə" təkliflərinə indiyədək baxılmamışdır.

Respublikada qarışıq yem istehsal edən 3 müəssisə: İmişli yem fabriki, Balakən rayonundakı "Azəryem zavodu" və Qazax rayonunda yem istehsalı müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Bu müəssisələrdə ildə 22672 ton qarışıq yem istehsal olunur. Onun 12168 tonu südlük maldarlıq üçündür.

Respublikada mal-qara əsasən ot, küləş və kəpəklə yemləndirilir. Qarışıq yem istehsal edən müəssisələrin tikilib istifadəyə verilməsinə ciddi zərurət yaranmışdır. Ət və süd istehsalında mühüm rol oynayan qarışıq yemin çatışmaması bu məhsulların istehsalının ləngiməsinə səbəb olur.

Ölkədə mal-qaranın qarışıq yemlərə böyük ehtiyacının olmasına baxmayaraq, keçən il ölkədən 30500 ton, bu ilin 6 ayında isə 6729 ton kəpək ixrac olunmuşdur ki, bu da qətiyyən yolverilməzdir.

Çingiz FƏRƏCOV,

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aparatının Heyvandarlıq məhsullarının istehsalı, emalı, damazlıq işi və otlaqlar şöbəsinin müdiri, respublikanın əməkdar heyvandarlıq işçisi

Azərbaycan.-2013.- 1 noyabr.- S. 10.