İkili standartların dünya nizamı

və müasir Azərbaycan

Biz hamımız son 25 ildə dünyanın geosiyasi xəritəsinin necə

dəyişməsinin şahidiyik. Şərqi Avropa ölkələrində “məxməri

inqilablar” “sosializm düşərgəsi”nin dağılmasının və dünya

arenasında qüvvələrin yenidən yerləşməsinin başlanğıc nöqtəsi oldu.

Dünyanın yalnız bir mərkəzdən idarə edilməsinin təməli qoyuldu.

SSRİ dağılandan sonra ikiqütblü dünya faktiki olaraq bir qütblü

dünya ilə əvəz edildi və belə dünyada mövcud olmağın bütün

xüsusiyyətlərini biz artıq öz gündəlik həyatımızda hiss etməyə

başlayırıq.

İstər-istəməz bir faktı xatırlayıram. XX əsrin 80-ci illərinin

axırlarında Sov.İKP MK yanında İctimai Elmlər Akademiyasında

müxtəlif, o cümlədən xarici ölkələrdən olan politoloqlarla

söhbətlərdə dəfələrlə eşitmişdim ki, SSRİ-nin dağılması praktiki

olaraq həll edilib və bunun ardınca Yaxın Şərqin “yenidən

formatlanması” dövrü başlanacaq.

İllər keçdi. “Ərəb baharı” hadisələrini müşahidə edərkən bu

qənaətə gəldim ki, kütlələrin şüuruna “üsyan etmək hüququ

vətəndaşların hakimiyyətin qəsb edilməsinə müqavimət göstərməsi

kimi təbii hüququdur” tezisinin yeridilməsi ilə yanaşı, burada,

əlbəttə, mükəmməl hazırlanmış texnologiyalar işləyir. Həmin

texnologiyaların müəllifləri və bu cür aksiyaların hazırlanma

mexanizmləri yaxşı məlumdur. Bu halda, nə qədər qəribə də olsa,

demokratik səsvermə və seçki prosedurları nəticəsində hakimiyyətə

gəlmiş hökumətlərə qarşı müqavimət göstərilir. 2

Hələ SSRİ-nin mövcud olduğu dövrdə Baltikyanı ölkələrə gələn

məşhur Cin Şarp vaxtilə Cənub-Şərqi Asiya materialı üzərində

işlənib hazırlanan metodların müəllifi və onların sınaqdan

çıxarılmasının təşəbbüsçüsüdür. Bu gün onu Vladimir Leninin və

Mahatma Qandinin bir növ simbiozu adlandırır və faktiki olaraq

“ərəb baharı”nın ideya atası hesab edirlər. Doğrudan da, “müsəlman

qardaşlar” və onlara yaxın təşkilatlar Şarpın “Diktaturadan

demokratiyaya doğru” və “Qeyri-zorakı hərəkətlərin 198 metodu”

kimi əsərlərini ərəb dilinə tərcümə edib kütləvi tirajla nəşr etməkdən

əlavə onları öz saytlarında da yerləşdiriblər. Lakin Lenini ruhlandıran

ayrıca götürülmüş bir ölkədə kommunizm qurmaq ideyası idisə,

Qandi isə passiv müqavimət yolu ilə öz vətəninin müstəqilliyinə nail

olmaq istəyirdisə, Şarp ilə bağlı halda biz yüksək ideyalar və

ideologiyalar görmürük. Əsas məqsəd dağıtmaqdır. Məhz dövlət

maşınının sındırılması xarici qüvvələrin “idarə edilən xaos” deyilən

vəziyyət yaratmasına imkan verir.

Siyasi ekspertlər hesab edirlər ki, Şarp Qərbin müxtəlif

ölkələrinin, xüsusi xidmətlərinin, o cümlədən ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat

İdarəsinin göstərişlərini yerinə yetirir. Aşkar görünür ki, onlar

həqiqətdən çox uzaqlaşmayıblar. Bununla belə etiraf etmək lazımdır

ki, o, həqiqətən dövlət hakimiyyəti ilə mübarizə arsenalına yeni

metodlar və yanaşmalar daxil edib. Nümunə kimi məsələn, bunu

xatırlatmaq kifayətdir ki, Qahirədəki Beynəlxalq Qeyri-Zorakılıq

Münaqişələr Mərkəzi müxtəlif ölkələrdən olan müxalifətçiləri onun

ideyaları ilə tanış etmək üçün onları müvafiq treninqlərə cəlb edirdi.

Bu gün politoloqların çoxu qeyd edir ki, “rəngli inqilablar”

istənilən regionda təhlükəsizlik üçün təhdid mənbəyinə çevrilir və

müstəsna olaraq ABŞ-ı qane etməyən hökumətləri onun nəzarəti 3

altında olan rejimlərlə əvəz etmək məqsədi güdür. Bütün bunlar

müxtəlif ölkələrdə, o cümlədən keçmiş SSRİ məkanındakı

respublikalarda demokratikləşmə və üzdəniraq “demokratiya

proqramları” həyata keçirmək arzusu adı altında baş verir.

ABŞ-ın Rusiyadakı sabiq səfiri Maykl Makfl riyakarlıqla deyir ki,

bu gün ABŞ Prezidenti Barak Obamanın nümayəndələri “rəngli

inqilablar”a sponsorluq etmirlər. Bununla belə, o da etiraf edir ki,

ABŞ əvvəllər bu işlə məşğul olurdu. O, Yuqoslaviyadakı “buldozer

inqilabı” və sonradan Serbiyada baş verən hadisələrdən bəhs edərək

açıq etiraf edir ki, “vəziyyətin sabitliyini pozmaq üçün müxalifətə

birbaşa pul verilirdi və bu, öz işini gördü”.

Lakin Şarpın texnologiyaları hakimiyyətin iflic olmasını təmin

etmək lazım gələndə işə düşürsə, guya Amerikanın siyasi

mədəniyyət modelini populyarlaşdıran ictimai təsisatlar şəbəkəsi

yaratmaq praktikası bir qədər fərqlidir. Aparılan təhlil göstərir ki,

əslində xaricdəki müvafiq strukturlar “Amerika demokratiyası”nın

irəlilədilməsi üzrə potensial baxımdan fəal agentə çevrilə biləcək hər

kəsin qeyri-hökumət təşkilatları çərçivəsində dəstəklənməsi,

öyrədilməsi və təşkil edilməsi ilə məşğul olurlar.

Onlar yaxşı bilirlər ki, yalnız müvafiq sayda QHT-lər olduqda,

onlar müntəzəm maliyyələşdirildikdə və təlimatlandırıldıqda bu

QHT-lərə kafi sayda şəxs cəlb etmək olar. Yalnız bundan sonra

müvafiq instansiyalara raport vermək mümkün olacaq ki, bu və ya

digər ölkədə “rəngli inqilab” üçün artıq baza yaradılıb. Bundan sonra

artıq sınaqdan çıxarılmış sxemlər işə düşəcək. Bu halda ədalət

uğrunda mübarizənin qeyri-zorakı metodlarının nə vaxt öz yerini

zorakılığa güzəşt edəcəyi və qarşısıalınmaz faciəli nəticələrə gətirib

çıxaracağı həddi müəyyən etmək çətindir.

Kütlələrin şüuruna əvvəlcədən “xalqın üsyan etmək hüququ”

kimi müəyyən fikirlər yeridilir. Belə bir tezis də yayılır ki, inqilab

guya rasional və kortəbii şəkildə baş verən hadisədir, yaranmış

ziddiyyətlər düyünündən çıxış yoludur. Lakin “rəngli inqilablar”

dövrünü yaşamış ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bu inqilablar həyata

keçiriləndən sonra problemlərin və ziddiyyətlərin həcmi qat-qat

artır.

Biz xalqın hüququ barədə danışanda bu problemin hüquqi

aspektlərini təfsilatı ilə öyrənmiş mütəfəkkirlərə müraciət etmək

yerinə düşərdi. Bu aspektlər hüquq məsələlərində şəksiz nüfuz

sahibi olan İmmanuil Kantın əsərlərində yetərincə aydın şərh edilib.

Hüquq prinsipləri və qiyam

İ.Kant 1793-cü ildə yazılmış “Zərb-məsəl haqqında” əsərində

üsyanı “cəmiyyət çərçivəsində ən mənfur və ən ciddi cəzalandırılan

cinayət” hesab edir, çünki o, cəmiyyətin əsaslarını dağıdır. O, öz

fikrini davam etdirərək yazır: “Xalq öz hüququna bu yolla nail

olmaqla ən böyük ədalətsizlik edir, çünki hüquq ən azı təsir

göstərmir”1. Bu halda filosof belə hesab edir ki, qiyamların ədalətli

olması barədə bütün mülahizələr ona əsaslanır ki, bu halda

təsəvvürəgəlməz nemətlər haqqında bütün vədlərə baxmayaraq,

“hüquq prinsipi” özü nəzərə alınmır. Məhz bu hüququn pozulması

ona gətirib çıxarır ki, hər bir qiyam anarxiya vəziyyəti ilə başa çatır.

Beləliklə, yüksək ideallar naminə edilən hərəkətlər xalqın bir hissəsi

tərəfindən onun digər hissəsinə münasibətdə törədilən ən böyük

ədalətsizliyə gətirib çıxarır.

Mütəfəkkirin mülahizələrində iki prinsip qarşı-qarşıya qoyulur:

hüquq prinsipi və xoşbəxtlik prinsipi. Paradoks ondan ibarədir ki,

məhz bu prinsiplərin saxtalaşdırılması xalqın dövlət hakimiyyətini

devirmək hüququ barədə məsələlərdə çaşqınlığa gətirib çıxarır, bu

da öz növbəsində xalqın hüququnu kobud şəkildə pozur.

Xalqın istənilən hakimiyyətə, o cümlədən istibdadçı

hakimiyyətə müqavimət göstərmək hüququ prinsipini Kantın nəyə

görə inkar etməsini təhlil etməyə çalışaq. Kantın arqumentlərini

nəzərdən keçirək:

- təbəələr xoşbəxtliyə təbii can atmaq naminə hökmdarı

devirmək istəyirlər, lakin “müqavimət hüququnun əsaslandırılması

zamanı xoşbəxtliyə istinad etmək prinsipcə yararsızdır, çünki o,

təqdim edilən və tələb olunan maddi məqsədlərə aiddir”, onlar isə

subyektivdir və deməli, ümumilik çatışmır. Təbəənin vəzifəsi

istənilən hakimiyyətə qanuni hakimiyyət kimi tabe olmaqdır;

- dövlət qanunvericiliyində müqavimət göstərmək hüququnun

nəzərdə tutulması “dövlətin nüfuzunun ikiləşməsinə” və dövlət

hakimiyyətinin vəhdətinin pozulmasına gətirib çıxarardı, çünki o,

narazı təbəələrin hakimlərə çevrilməsinə imkan verərdi;

- müqavimət hüququ konstitusiyada ziddiyyət yaradır, çünki

müqavimət hüququ mövcud olduqda “qanunverici hakimiyyət başqa

bir hakimiyyətə onun qanunvericiliyini, eləcə də onun özünü

dağıtmaq hüququ verir. Bu dağıtma dağıdıcı normanın özünün

əsasında baş verir, bu isə ziddiyyətlidir”;

- qarşıdurmada istər-istəməz belə bir sual yaranır: hökmdar ilə

xalqın mübahisəsində hakim kim olacaq? Hər bir ali hakimə qarşı6

yeni müqavimət hüququ irəli sürülə bilər, buna görə də biz

sonsuzluğa gedib çıxa bilərik;

- xalqın dövlət haqqında mühakimə yürütmək səlahiyyəti

yoxdur, çünki o, şəxsi fikirlərlə məhduddur, dövlət təsis edildikdə

isə “xalq özünün məcburedici mühakimə səlahiyyətini ona verir”;

- xalqın dövlətə münasibətdə məcburi hakimiyyət hüququ

yoxdur, çünki xalq dövlət deyil, amma dövlətin tabeliyindədir;

- müqavimət hüququ yalnız məcburi hakimiyyətə məxsus

olmalıdır, o, bütün məcburiyyət hüquqlarını həyata keçirməyə

borcludur.

Kanta görə müqavimət yalnız qanuni konstitusiyanı məhv edən

müqavimət kimi, bütün mülki-hüquqi münasibətlərin və deməli,

istənilən hüququn çevrilişi kimi başa düşülür.

Beləliklə, müqavimət hüququ, ilk növbədə, dövlətin

konstitusiyası ilə uzlaşmır. Dövlət hakimiyyətinin mümkün qeyrimükəmməlliklərinə

baxmayaraq, onun dəyişdirilməsi üçün müəyyən

mexanizmlər mövcuddur. Bu mexanizmlərin hər hansı şəkildə

pozulması, ilk növbədə, hüquqi kollapsa gətirib çıxarır.

Kanta bu qədər müfəssəl müraciətdən aydın olur ki,

hakimiyyətin dəyişdirilməsinin yeni mexanizmləri əhalinin bir

hissəsinin hüquqi savadsızlığından istifadə edərək, onun şüuruna

hüquq ideyasına tamamilə yabançı fikirlər yeridir. Kantın irsinə

müraciətdən aydın olur ki, “xalqın üsyan etmək hüququ” söz

birləşməsinin özü yüksək dərəcədə absurddur.

İkili standartlar siyasəti və “beşinci kolon”

Bu il sentyabrın axırlarından başlayaraq, artıq iki aydır ki,

dünya bu dəfə Honkonqda növbəti “rəngli inqilab” cəhdinin

şahididir. Bu hadisələr bizə bir daha göstərdi ki, dünyada müəyyən

qüvvələr onları qane etməyən hakimiyyətin dəyişdirilməsi üçün

“rəngli inqilablar”dan istifadə etmək praktikasından hələ imtina

etməyiblər. Hərçənd, bu inqilabların bütün mənfi nəticələri və

onların doğurduğu hərc-mərclik göz qabağındadır.

Belə kəskin etirazların təşkil olunmasında əsas rol oynayan

üzdəniraq “beşinci kolon”dur. Bəs “beşinci kolon” nədir və onun

ilhamvericisi kimlərdir? Müxtəlif ölkələrdə “beşinci kolon” fərqli ola

bilər. Təcrübə göstərir ki, müvafiq ekspertlər konkret ölkədəki

vəziyyəti hərtərəfli öyrənir və çoxsaylı amillərdən asılı olaraq

əhalinin bu və ya digər qruplarından “beşinci kolon” formalaşdırmaq

üçün həmin qrupları seçirlər.

Məlumdur ki, bu anlayış ilk dəfə keçən əsrin 30-cu illərinin

ortalarında Madridə hücum edən frankistlər tərəfindən işlədilib.

Həmin dövrdə general Frankonun ordusu Madrid üzərinə dörd

kolonla hücum edirdi, beşinci kolon dedikdə isə, onun arxa cəbhədə

işləyən agentlərinin və təxribatçılarının pozucu fəaliyyəti başa

düşülürdü. Sonrakı illərdə bu terminin mənası xeyli dəyişib.

Bu gün “beşinci kolon” anlayışının interpretasiyaları çoxdur –

ölkə daxilində agentura şəbəkəsindən başlamış, digər dövlətlərin

mənafelərini təmin edən, yığcam şəkildə yaşayan etnik və dini

qruplara qədər. Tarixçilər bu söz birləşməsindən düşmən ölkələrin

pozucu agenturasını göstərmək üçün istifadə edirlər. Çox vaxt bu

termin kollaborasionizmə, yəni, düşmənin mənafeyi üçün, öz 8

dövlətinin ziyanına düşmənlə şüurlu, könüllü və bilərəkdən

əməkdaşlığa bərabər tutulur. Beləliklə, “beşinci kolon” birbaşa və ya

dolayısı ilə xarici hökumətlər üçün işləyən və fəaliyyəti öz ölkəsinin

milli maraqlarına müxtəlif üsullar və metodlarla ziyan vurmaq

məqsədi güdən ayrı-ayrı insanlar, yaxud insan qrupları, təşkilatlar

və hərəkatlardır. Ən təəccüblüsü budur ki, bəzən hər hansı mühüm

proseslərdə özünün iştirak etməsi faktına aludə olan “sütül” gənclər

onlardan öz məqsədlərinə nail olmaq üçün alət kimi istifadə

edilməsini yaxşı təsəvvür etmirlər.

Bu sahədə spesifik meyil ondan ibarətdir ki, beynəlxalq

münasibətlərdə qarşılıqlı asılılığın qloballaşması və güclənməsi,

ayrı-ayrı qeyri-hökumət təşkilatlarının (QHT) beynəlxalq arenaya

çıxması və insan hüquqları kateqoriyasının transmilliləşməsi

nəticəsində “beşinci kolon” müasir şəraitə uyğunlaşaraq yeni forma

kəsb edib.

Bu gün müxtəlif beynəlxalq hüquq-müdafiə təşkilatları, ABŞ-

ın, onun Avropadakı müttəfiqlərinin beyin mərkəzləri və adi QHT-lər

öz həqiqi məqsədlərini maskalayaraq guya insan hüquqlarının

müdafiəsi, demokratik dəyərlərin və bazar iqtisadiyyatının təşkilati

əsaslarının yayılması üçün bütün dünyada öz filiallarının nəhəng

şəbəkəsini yaradıblar. Yeni tipli “beşinci kolon” rolunda çıxış edənlər

də məhz onlardır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə, xüsusən

postsovet məkanındakı ölkələrdə göstərilən strukturlar həmin

dövlətlərin qanunvericiliyi ilə hesablaşmadan işləyirlər. Bu

təşkilatların əksəriyyəti Qərb dövlətlərinin hökumətlərindən birbaşa

və ya xüsusi xidmətlərin formalaşdırdığı müxtəlif fondlar vasitəsilə

çox böyük məbləğdə maliyyə dəstəyi alır. 9

XXI əsrdə Qərbin başqa regionlardakı dövlətlərə münasibəti

yalnız forma etibarilə dəyişib. İnkişaf etmiş Qərb dövlətləri, o

cümlədən ABŞ bu gün də əvvəlki kimi açıq-aydın ikili standartlar

siyasəti yürüdür, insan hüquqlarından hökumətlərə təzyiq aləti kimi

istifadə etməklə dünyanın əksər ölkələrinin daxili işlərinə qarışır.

Onlar məhz bu məqsədlə həmin ölkələrdə yeni tipli “beşinci

kolon”lar formalaşdırır və onların köməyi ilə həmin dövlətlərin daxili

və xarici siyasətini müəyyən etməyə çalışırlar. Bu praktikanın

məqsədi insan azadlıqlarının və hüquqlarının müdafiəsi deyil,

konkret siyasi və iqtisadi səmərə əldə etmək üçün bu və ya digər

dövləti arzu olunan güzəştlərə məcbur etməkdir. XXI əsrdə

beynəlxalq münasibətlərdə güc siyasətinin yeni formasının

reallaşması məhz bundan ibarətdir.

Demokratiyanın yayılması

ABŞ-ın milli mənafeləri kontekstində

Tədqiqatçıların çoxu bu fikirlə razıdır ki, beynəlxalq

münasibətlər sistemi üçün ən təhlükəli amil demokratiya ideyası

pərdəsi altında siyasi xarakterli müxtəlif ideyaların təbliğ

edilməsidir. Faktiki olaraq birqütblü dünyaya transformasiya etmiş

müasir postbipolyar dünyada ABŞ-ın siyasətini məhz bu sözlərlə

təsvir etmək olar. Bu, o cümlədən Barak Obamanın baxışlarında

aydın təzahür edir. O, “sülh” şüarları altında ABŞ-ın milli maraqlarını

fəal təbliğ edir. Obama, məsələn, “Klintonun qlobal təşəbbüsü” adlı

illik forumdakı çıxışında bildirib ki, xarici ölkələrdə vətəndaş

cəmiyyətinin dəstəklənməsi milli təhlükəsizlik məsələsidir və

Vaşinqton həmişə, bütün dünyada müxtəlif QHT-ləri dəstəkləyəcək. 10

İlk baxışda demokratiyanın yayılması kimi humanist

niyyətlərin arxasında ABŞ-ın tamamilə real siyasi məqsədləri

dayanır. Barak Obamanın bu bəyanatı əyani şəkildə göstərir ki, ABŞ-

ın QHT-lərə, vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarına, insan hüquq və

azadlıqlarına diqqəti yalnız və yalnız Amerikanın geosiyasi

maraqlarından irəli gəlir. Onların arasında sözəbaxan və ABŞ-ın

göstərişlərini yerinə yetirən qrupların hakimiyyətə gəlməsinin

dəstəklənməsini, Amerika kapitalının yeni bazarlara nüfuz etməsini

və başqa ölkələrin təbii sərvətlərinin istismarının yeni formalarının

tətbiq olunmasını, onları özündən daha çox asılı etmək məqsədilə

müxtəlif millətlərin milli və mədəni xüsusiyyətlərinin

nivelirlənməsini, “istehlakçı demokratiya və mədəniyyət”

formalaşmasını və s. qeyd etmək olar. Bəziləri bunu

müstəmləkəçiliyin müasir forması adlandırır, bəziləri dünya

iqtisadiyyatının yeni bazarlar axtarmağa məhkum olması barədə

danışır və s. Lakin məsələnin mahiyyəti bununla dəyişmir.

Digər tərəfdən, Barak Obama bəyan edir ki, demokratiyaya

doğru irəliləyən və insan hüquqlarının müdafiəsi təsisatlarını inkişaf

etdirən hər bir ölkə bizim dostumuzdur və biz onları həmişə

dəstəkləyirik. Bu bəyanatlar da həqiqətdən son dərəcə uzaqdır və

yuxarıda göstərilən siyasətin davamıdır. Məsələn, Vaşinqton

demokratiyanın yayılması inamını deyil, özünün geosiyasi

maraqlarını əsas götürərək İran-İraq müharibəsi dövründə Səddam

Hüseynin qeyri-demokratik rejimini silahla təchiz etməklə onu

dəstəkləyirdi. Əlbəttə, “düşmənimin düşməni mənim dostumdur”

prinsipinə istinad etmək olar, lakin indiki halda bu tezis regionda

sülh yaradılmasına kömək etmək istəyindən daha çox, ABŞ-ın siyasi

və iqtisadi maraqlarını əks etdirir. 11

Amerika Administrasiyası onilliklər boyu siyasi realizmin,

hələ bu məktəbin banisi Hans Morgentau tərəfindən ifadə edilmiş

başlıca prinsiplərini pozur. Biz bütün bu prinsipləri hərtərəfli

müzakirə etmək fikrində deyilik. Onlardan yalnız birini göstərək:

“Universal mənəvi dəyərlər bu və ya digər dövlətlərin siyasətini

qiymətləndirmə vasitəsi ola bilməz. Dövlətlər salamat qalma

prinsipini mənəvi dəyərlərdən üstün tutmalıdırlar... Müxtəlif

dövlətlərdə mənəvi normalar müxtəlifdir”2.

Morgentaunun bu tezislərindən çıxan nəticə belədir: dövlətlərin

siyasəti barədə xeyir və şər baxımından mühakimə yürütmək olmaz.

Başqa sözlə desək, ABŞ üçün şər hesab edilə biləcək məsələ başqa

dövlətlər üçün heç də belə deyildir. Siyasətdə mənəvi normalar ilə

manipulyasiya etməkdən çəkindirən “milli maraq” kateqoriyası bu

problemi çox səmərəli şəkildə həll edir. Beynəlxalq arenada

dövlətlərin milli mənafeləri qarşısında hətta hüquqi öhdəliklər də

geri çəkilməlidir və bu, Morgentauya görə “beynəlxalq siyasətin

dəmir qanunu”dur.

Digər tərəfdən, Morgentaunun mənəvi normaların heç də

universal olmaması barədə fikri onu göstərir ki, beynəlxalq

münasibətlər sistemi milli maraqlardan və siyasi

məqsədəuyğunluqdan çıxış edərək interpretasiya olunmalıdır. Əks

halda, mənəvi normalar dövlətlərin dünya arenasında davranışını

qiymətləndirmək üçün sadəcə səmərəsiz olacaq.

Buna baxmayaraq, bugünkü Obama Administrasiyası bu və ya

digər dövlətlərin fəaliyyətinə yalnız öz siyasi istəkləri baxımından

çıxış edərək qiymət verməyə çalışır. Ağ Ev hətta bununla da

hesablaşmaq istəmir ki, dünyada hər bir ölkənin öz maraqları,

inkişaf məqsədləri və siyasi mədəniyyət xüsusiyyətləri vardır.

Dünyada bütün ölkələrin ABŞ tərəfindən göstərilən qaydalar üzrə

yaşayacağını gözləmək olmaz. Bu, apriori qeyri-mümkündür, çünki

dünya özü eyni deyil, müxtəlifdir.

Hətta eyni ailədə doğulmuş və eyni tərbiyə almış uşaqlar da

müxtəlifdir, nəinki Yer kürəsinin müxtəlif nöqtələrində yerləşən,

tarixən formalaşmış sosial, iqtisadi, mənəvi və siyasi struktura,

özlərinin milli mənafelərinə malik olan ölkələr. Müxtəlif dövlətlər

arasında siyasi münasibətlərin məzmunu müxtəlif olduğu kimi,

dünya da rəngarəngdir. Ağ Evin xarici siyasət strateqlərinin bunu

başa düşməsinin vaxtıdır. Hərçənd, onların bunu dərk etmədiklərini

güman etmək çətindir. Lakin iş burasındadır ki, müxtəlif, o

cümlədən ABŞ-ın “milli maraqları” haqqında şüarlarla pərdələnən

siyasi məqsədləri bütün gerçəklikləri üstələyir.

Beynəlxalq münasibətlərin regionallaşması ideyasını

Kopenhagen Beynəlxalq Təhlükəsizlik Məktəbi də təsdiq edir. Bu

məktəbin nümayəndəsi, London İqtisadiyyat və Siyasi Elmlər

Məktəbinin professoru Barri Buzan yazır ki, bipolyar (ikiqütblü)

beynəlxalq münasibətlər sisteminin dağılması və Qərb ilə Şərqin

ideoloji qarşıdurmasının başa çatması şəraitində müxtəlif

regionlarda müstəqil beynəlxalq siyasi prosesin həcmi artır3.

3 Security: A New Framework for Analysis Barry Buzan, Ole Wæver, Jaap de Wilde

1997

Ona görə də bu müəllifin fikrincə, postbipolyar dünyada

beynəlxalq münasibətlərin qlobal səviyyəsi prinsiplərinin regiona

proyeksiyası imkanları azalır. Regional dövlətlər öz xarici siyasətinin

manevr dərəcəsini daha çox gücləndirmək imkanı qazanırlar. Bütün

bunlara əsasən güman etmək olardı ki, qlobal qüvvələr müxtəlif

regionlarda inkişafın dəyişən məntiqinə uyğunlaşmalıdırlar. Lakin

reallıqda belə deyil. ABŞ-ın və onun Qərbdəki müttəfiqlərinin xarici

siyasət strategiyası öz hegemonluğunu nümayiş etdirərək hələ də

bu və ya digər regional şəraitə uyğunlaşmaq istəmir. Belə hərəkətlər

reallığa uyğun gəlmir, dünyanın müxtəlifliyi ilə ziddiyyət təşkil edir.

Məsələn, ABŞ-ın yürütdüyü xarici siyasətin effektivliyinin

məhdudlaşdırıcısı məhz budur.

Lakin Qərbin ən səmimi politoloqlarından biri olan Zbiqnev

Bjezinski bu fikirlə razılaşmır. O, hesab edir ki, lider mövqeyi tutan

ABŞ dünyada qaydanı bərpa edən “böyük qardaş” rolunda çıxış edir.

Onun fikrincə, “ABŞ əsas sülhməramlı rolunda çıxış edib və bundan

sonra da çıxış edəcəkdir”. Lakin təəssüf ki, faktlar hələlik tamam

başqa mətləbdən xəbər verir. ABŞ-ın xarici siyasətində ədalətsizlik

və subyektivizm üstünlük təşkil edir.

Müasir dünyanın inkişaf təcrübəsi göstərir ki, birqütblülük, bir

güc mərkəzinin üstünlüyünün artması xalqlar və dövlətlər arasında

etimadın azalmasına gətirib çıxarır. Bu qeyri-sabit konstruksiya

beynəlxalq münasibətlərin harmonikləşməsinə təsir göstərməyə,

dünyada nizam yaradılması, regional və qlobal təhlükəsizliyin təmin

edilməsi üçün əsas kimi xidmət etməyə qabil olmamasını sübut

edib. Dünyanı öz maraqlarına uyğun olaraq yenidən qurmaq əsla

ağlabatan deyildir. Axı, asanlıqla görmək olar ki, demokratik

dəyərlər pərdəsi altında gizlədilmiş mənafelərin aqressiv şəkildə14

irəlilədilməsi Barak Obamanın hesab etdiyi kimi, liberal Amerika

ideyalarının lokomotivi deyil, əksinə, bu ideyaların yayılması yolunda

əngəl olur. Bunu hətta beynəlxalq münasibətlər sahəsində görkəmli

Amerika alimləri, məsələn, Stiven Uolt da vurğulayır.

O yazır: “Liberalizmin əsas xüsusiyyətləri olduqca cəlbedicidir

və mən taleyimdən çox razıyam ki, demək olar, bütün həyatımı

(əsasən) liberal Amerikada yaşamışam. Lakin bu cür baza

əhəmiyyətli liberal prinsiplərin mənəvi cəhətdən cəlbediciliyi heç də

o demək deyildir ki, bu, xarici siyasətin həyata keçirilməsi üzrə

sağlam və məntiqli rəhbər vasitədir. Əslində, son iki onilliyin tarixi

onu göstərir ki, əgər böyük dövlət öz xarici siyasətini əsas etibarilə

liberal ideallara uyğun olaraq həyata keçirsə, bu, labüd surətdə

həmin siyasəti baha başa gələn uğursuzluqlara gətirib çıxaracaqdır.

Təəssüf ki, son 20 ilin təcrübəsi liberalizmin xarici siyasətin həyata

keçirilməsində pis məsləhətçi olduğunu göstərir ...”4.

Onun fikrincə, liberalizm xarici siyasət məsələlərində dəqiq

strategiya verə bilməz. Əgər bu və ya digər dövlət beynəlxalq

arenada beynəlxalq siyasətin həyata keçirilməsinin Qərb anlayışlarını

və dəyərlərini rəhbər tutmursa, Vaşinqton buna ciddi qəzəb və nifrət

bildirməklə reaksiya verir. Bu isə reallıqda yaranmış mürəkkəb

vəziyyəti daha da gərginləşdirir.

Belə stereotip onunla şərtlənir ki, liberalizm konsepsiyası

amerikalı siyasətçilərin əksəriyyətinə liberal Qərb dəyərlərinin

alternativsizliyi ideyasını aşılayır. Buna görə də amerikalı siyasətçilər

4 Democracy, Freedom, and Apple Pie Aren't a Foreign Policy. Stephen M. Walt

http://www.foreignpolicy.com/articles/2014/07/01/american_values_are_to_bl

ame_for_the_worlds_chaos_democracy_human_rights_ukraine_iraq

http://inosmi.ru/world/20140703/221401996.html15

hətta təsəvvür edə bilmirlər ki, onların dünyasından fərqli, öz

dəyərləri və əxlaqı olan dünya da var. Bu cür davranış ABŞ-ın xarici

siyasətinin manevr imkanlarını xeyli məhdudlaşdırır və çox güman

ki, bu siyasətin həyata keçirilməsinə kömək etməkdən daha çox

münaqişələrdə “özününkülər və yadlar” qütbləşməsini gücləndirir.

ABŞ-ın xarici siyasətinin patriarxlarından biri olan professor

Henri Kissincer də “Dünya nizamı: millətlərin xarakteri və tarixin

gedişi barədə düşüncələr” adlı yeni kitabında bugünkü dünya

nizamının böhranından bəhs edərək yazır: “Birqütblü zaman kəsiyi

bu gün özünün şərəfsiz sonluğuna yaxınlaşır. Kiçik Corc Buş

dövründə 11 sentyabr (2001-ci il) terror aktlarından sonra Amerika

öz üzərinə gücü çatmayan bir vəzifə götürüb, onun birinci

prezidentlik müddətində isə xarici siyasətin militaristləşdirilməsi baş

verib, bunun nəticəsində ən yaxşı halda Əfqanıstanda işlər düyünə

düşüb, İraqda mürəkkəb vəziyyət yaranıb. Nəticə budur: Qərb

alyansında parçalanma, Amerika cəmiyyətində məyusluq və

teokratik İranın güclənməsi. Barak Obama dövründə Birləşmiş Ştatlar

öz fəaliyyət xəttinin təshihində ola bilsin ki, çox uzağa gedib.

Əvvəlcə İraqdakı, sonra isə Əfqanıstandakı Amerika əsgərlərinin evə

qaytarılması vurğulanır. Lakin indiki dövrdə Birləşmiş Ştatlar Yaxın

Şərqdə yenidən hərbi əməliyyatlara başlamağa hazırdır, habelə

Putini dayandırmaq üçün səy göstərir. Ərəblərin oyanmasından

sonra yürüdülən siyasəti də ardıcıl siyasət adlandırmaq çətindir...”.

Henri Kissincerin gəldiyi qənaət qlobal geosiyasətin əsas

prinsiplərini yeniləşdirməyin zəruri olmasından ibarətdir. Onun

“beynəlxalq münasibətlərin mövcud sistemi böhran keçirir” tezisi

müasir reallığı əks etdirir. H.Kissincerin fikrincə, bu gün hətta sərt

güc tətbiq edilməsi bahasına da olsa, Amerika dəyərlərinin bütün 16

dünyada yayılmasının tərəfdarları ABŞ-ın xarici siyasətində

möhkəm mövqe tutur.

Dünya nizamının təmin edilməsi mexanizmlərinin əksəriyyəti

yetərincə çoxdan formalaşıb. Beynəlxalq münasibətlərdə müasir

böhranın səbəbi onunla bağlıdır ki, bu münasibətləri ağlabatan

şəkildə yenidən qurmaq, müasir reallıqlara uyğunlaşdırmaq əvəzinə

onları sındırırlar. Heç də təsadüfi deyil ki, “Müasir dünyanın əsasını

təşkil edən qayda konsepsiyasının böhran vəziyyətində olmasını”

vurğulayan Henri Kissincer bunu iri dövlətlərin qüvvələr tarazlığı

yaratmağa deyil, özlərinin maraqlarını maksimum təmin etməyə

çalışmaları ilə izah edir. Yeri gəlmişkən, o, dünya nizamının

böhranının başqa bir səbəbi barədə də yazır: bütün bunların

arxasında Amerika Birləşmiş Ştatlarının dünyada liderliyi təmin

etmək üçün yeni üsullar axtarması dayanır.

Lap yaxın vaxtlarda – noyabr ayının ortalarında Avstraliyanın

Brisben şəhərində “böyük iyirmiliyin” (G20) sammitində Barak

Obama Henri Kissincerin gəldiyi bu nəticələri bir növ təsdiq edərək,

ABŞ-ı hər hansı təhdidə davam gətirməyə qabil olan “yeganə dünya

dövləti” adlandırıb. Bu, dünya birliyinə yeni xəbərdarlıq siqnalı idi ki,

o, “çoxqütblü dünya arzusunda olmasın”.

Həqiqətən də, Ağ Evin “regionda sülhü və həmrəyliyi təmin

edirik”, “demokratiyanı yayırıq”, “regiona sabitlik gətirmək istəyirik”

kimi bəyanatlarının arxasında bu gün tamam başqa məqsədlər

dayanır. Bunu yəqin etmək üçün müasir dünyada dövlətlərarası

münaqişələrin və müharibələrin yaranması səbəblərinə obyektiv

nəzər salmaq kifayətdir.

Amma hər halda, hətta Henri Kissincer kimi görkəmli alim,

beynəlxalq münasibətlər üzrə mütəxəssis və ABŞ-ın xarici 17

siyasətində böyük iş təcrübəsi olan bir adam sistemin

böhranından danışırsa, Barak Obama Administrasiyası ABŞ-ın bu cür

xarici siyasətinin qüsurlu olması barədə düşünməlidir.

Şübhə yoxdur ki, beynəlxalq münasibətlərdəki müasir böhran

ABŞ-ın siyasəti ilə bağlıdır. Bu böhranın kökü amerikalı alim C.Nay

tərəfindən neoliberalizm baxımından işlənib hazırlanmış “yumşaq

güc” (soft power) nəzəriyyəsinin düzgün implementasiya edilməməsi

ilə bağlıdır. “Yumşaq güc” dedikdə, ilk növbədə, qeyri-hərbi

vasitələr, iqtisadi, informasiya, mədəni və digər təsir tədbirləri

nəzərdə tutulur. Bu nəzəriyyənin inkişafında əsas oyunçular qeyridövlət

subyektləridir. C.Naya görə, “yumşaq güc” “sənin ölkənin

istədiyini başqa ölkələrin istəməsinə nail olmaq, çəkindirmək və

məcbur etmək əvəzinə onları cəlb etmək və onlarla əməkdaşlıq

etmək bacarığıdır”5.

Bəli, dünya birliyi qlobal səviyyədə Amerikanın siyasətinə

alternativ təqdim edə bilməyib. Sonuncu alternativ kommunizm idi,

lakin bu eksperiment özünü doğrultmadı. Sosialist düşərgəsi

parçalanandan sonra ABŞ bütün dünyada vesternləşmə siyasətində

nəzərəçarpacaq uğurlar qazandı. Lakin çox vaxt Amerikanın

dünyaya gətirdiyi “aydınlıq və demokratiya” ideyaları heç də

humanist üsullarla inkişaf etdirilmir. Nümunələr istənilən qədərdir.

Amerika demokratik tranzit nəzəriyyəsində bu postulata hətta “gücə

əsaslanan demokratik tranzit nəzəriyyəsi” deyilən ayrıca bir

istiqamət də həsr edilib. Lakin təcrübə göstərir ki, Yaxın Şərqdə bu

cür eksperimentlər tərəqqiyə, sülhə və demokratiyaya deyil, daha

çox terrorizmin, ümumi hərc-mərcliyin və gərginliyin görünməmiş

5 Nye, Joseph. Bound to Lead: The Changing Nature of American Power (New

York: Basic Books, 1990)18

dərəcədə artmasına gətirib çıxarır. Bu strategiya kiçik C.Buşun

prezidentliyi dövründə çox populyar idi.

Yeri gəlmişkən, ABŞ-ın sabiq dövlət katibi Madlen Olbrayt da

bunu etiraf edir. O, 2014-cü il noyabrın 21-də Demokratiyaya

Dəstək Milli Fondunda çıxışında qeyd edib ki, demokratiyanı

irəlilətmək səyləri onun militaristləşmiş aspekti ilə assosiasiya

edilməyə başlayıb. “Amerikanın səsi” radiosu 2014-cü il noyabrın

21-də Olbraytın bu sözlərini sitat gətirib: “Demokratiya əvvəlki

administrasiyanın fəaliyyəti nəticəsində, o cümlədən İraqda baş

verənlərə görə pis reputasiya qazanıb”.

Dünya ictimaiyyəti Barak Obamanın ABŞ rəhbərliyinə gəlməsi ilə

bu təcavüzkar xarici siyasətin dəyişəcəyinə ümid edirdi. Bəs bu gün

biz nə görürük? Suriyada və İraqda özlərini “İraq-Şam İslam Dövləti”

(İŞİD) adlandıran terrorçu qruplaşmaya qarşı əməliyyat genişlənir.

Halbuki bu qruplaşmanı ABŞ özü Suriya müxalifətini

silahlandırmaqla, bunun nəticələrini proqnozlaşdırmadan yaradıb.

Bu gün Amerika generalları hətta hava hücumları ilə kifayətlənmir,

İŞİD-in məhv edilməsi üçün təkcə hava hücumlarının səmərəli

olmamasına əsaslanaraq, Ağ Evdən quru qoşunlarının buraya

yeridilməsini tələb edirlər. Məğrib ölkələri ABŞ tərəfindən öz keçmiş

“demokratik” müttəfiqlərinə qarşı çox fəal dəstəklənən “Ərəb

baharı”nın dağıtdığı ictimai nizamı hələ də tam bərpa edə bilmirlər.

Bu regionda bütün xalq tərəfindən seçilmiş liderlər hərbi çevrilişlər

yolu ilə devrilir, Qərb demokratiyaları isə yalnız “dərin narahatlıq

keçirmələri” barədə bəyanatlar dərc edirlər. Demokratiyaya doğru

durmadan irəliləyən hər kəsin arxasında ABŞ-ın dayanması barədə

Obamanın ideyalarının gerçəkləşməsi bəs harada qaldı? Məgər bu,

C.Nayın “yumşaq güc” barədə danışarkən istinad etdiyi cəlbetmə və19

kooperasiyadırmı? Bombardmanlar, rəngli inqilablar hazırlanması

və buna oxşar pozucu ssenarilər vasitəsilə başqa ölkələri də ABŞ-ın

istədiklərini istəməyə sövq etməyin mümkün olması ehtimalı azdır.

Bütün bu faktlar onu göstərir ki, Amerika xarici siyasətinin

qondarma liberal məzmunu, əslində Hans Morgentaunun dediyi

kimi, dəyişməz olan xudbin “milli maraqlar”ın həyata keçirilməsi

üçün yalnız pərdədir.

Əgər ABŞ öz milli maraqlarına dönmədən əməl edirsə, onda

başqa ölkələr nəyə görə öz maraqlarını inkar etməli və ya

anlaşılmaz, dağıntılara gətirib çıxara biləcək güzəştlərə

getməlidirlər. ABŞ-da E.Sunouden barəsində qaldırılmış işi nəyə görə

cinayət işi (amma siyasi motivləri olmayan iş) hesab edirlər? Halbuki

o da guya əsl liberal kimi hərəkət edib – azadlığı təhlükəsizlikdən

üstün tutub, bir sıra milli və beynəlxalq qanunların, normaların ABŞ

tərəfindən pozulmasını dünyaya açıqlayıb. Eyni zamanda, ABŞ-dakı

və Avropadakı beynəlxalq “qeyri-hökumət” təşkilatları nə üçün Leyla

Yunus və Arif Yunus, həmçinin “beşinci kolon”un digər

nümayəndələri barəsində cinayət işləri üzrə araşdırmaları siyasi

motivli araşdırma hesab edirlər? Nəyə görə ABŞ hamıdan

transparentlik tələb edir və korrupsiya ilə mübarizəyə çağırır?

Halbuki onun dünyanın müxtəlif guşələrində yaratdığı QHT-lərin

fəaliyyəti yetərincə korrupsiyalaşıb və ictimai nəzarət üçün açıq

deyildir.

Qeyri-hökumət təşkilatları (QHT)

yeni nəsil “beşinci kolon”lar rolunda

Dövlətlərin tarixindən bildiyimiz kimi, xarici dövlətlərin xeyrinə

işləyən müxtəlif agentlər, terrorçular və separatçılar əsasən şüurlu

şəkildə dövlətçiliyin zəiflədilməsinə çalışır, konstitusiyaya zidd

hərəkətlər törədirlər. Bu işdə onlara inam verən o idi ki, onların

fəaliyyəti xaricdən güclü dəstəklə təmin olunur və yaxşı haqq

ödənilirdi. Xarici dövlətlər üçün ən böyük risk onların “beşinci kolon”

yaratmaq planlarının üstünün açılması idi. Onlar ehtiyat edirdilər ki,

bu planın iştirakçıları özlərinin xaricdəki himayədarlarını ələ verə,

bununla da dövlətlərarası ikitərəfli rəsmi münasibətlərə ziyan vura

bilərlər. Sovet İttifaqının dağılması dalğasında ABŞ-da məhz bu cür

riskləri minimuma endirmək üçün postsovet dövlətlərində “beşinci

kolon”larla iş konsepsiyası hazırlanmışdı.

Əgər əvvəllər “beşinci kolon” üzvlərinin ələ alınması məsələləri

ilə əsasən xüsusi xidmətlər məşğul olurdusa, keçən yüzilliyin 90-cı

illərinin əvvəlində “beşinci kolon”ların dəstəklənməsi və

formalaşması üzrə səlahiyyətlərin və maliyyə vəsaitlərinin xeyli qismi

ABŞ Dövlət Departamentinə həvalə edildi. O da öz növbəsində bu işi

ona yaxın olan QHT-lər və fondlar vasitəsilə həyata keçirirdi. Bu,

artıq Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin ictimaiyyətdən gizlədilən qara

büdcəsi deyildi. İndi bu mənbə demokratiyanın dəstəklənməsi, insan

hüquqlarının müdafiəsi, KİV azadlığının təmin edilməsi və digər

yetərincə ümumi bölmələri ilə dünya üçün açıq idi. Bu bölmələrə çox

böyük məbləğlər sərf edilirdi, lakin əsas xidmət heç də bu deyildi.

ABŞ birbaşa ələalma metodlarından bir növ imtina edərək “beşinci 21

kolon”ların agentləri və rezidentləri arasında bilavasitə əlaqələri

xeyli təkmilləşdirdi.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə ABŞ tərəfindən yaradılmış QHTlərin

nümayəndələrinin çoxu əksər hallarda heç ağıllarına da

gətirmir ki, onlar “beşinci kolon”lar rolunda çıxış edir və onların

informasiyasından elə öz ölkələrində sabitliyi pozmaq üçün istifadə

edilir. Onlar bilmirlər ki, “demokratiya dəyərlərinin yayılması”

anlayışı ilə pərdələnmiş böyük Amerika siyasətinin agentləridirlər.

Nəticədə bu cür şəbəkələrin üstü açıldıqda belə, onların

nümayəndələri çox söz deyə bilmirlər, çünki hansı konkret planların

həyata keçirilməsi üçün işlədiklərindən özlərinin də dəqiq məlumatı

olmur. Yeni nəsil “beşinci kolon”ların əsas fərqli xüsusiyyəti,

həmçinin ABŞ və onun müttəfiqlərinin bu agentlərlə işinin bugünkü

özəlliyi məhz budur.

Dövlət Departamentinə yaxın QHT-lərin qeyri-transparent

fəaliyyəti, həmin QHT-lərdə korrupsiya faktları və bu təşkilatların

büdcələrində dövlət vəsaitlərinin üstünlük təşkil etməsi daha bir

mühüm reallıqdır. Məsələn, Azərbaycanda “beşinci kolon”

yaradılması üzrə müxtəlif QHT-lərin fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi

sxemi təxminən belədir. Dövlət Departamenti demokratiyanın

yayılması üzrə əsas təşkilat olan USAİD (ABŞ Beynəlxalq İnkişaf

Agentliyi) üçün pul ayırır. USAİD də öz növbəsində rəngli inqilabların

NED (Milli Demokratiya Fondu), İRİ (Beynəlxalq Respublika İnstitutu)

və NDİ (Milli Demokratiya İnstitutu) kimi təşkilatçılarını

maliyyələşdirir. Bundan əlavə, USAİD yerli QHT-ləri və xarici

təşkilatların Azərbaycandakı digər nümayəndəliklərini birbaşa

maliyyələşdirir. Bununla yanaşı, Milli Demokratiya Fondu (NED) yerli 22

QHT-ləri və xarici təşkilatların ölkəmizdəki nümayəndəliklərini

bilavasitə özü maliyyələşdirir.

Azərbaycan.-2014.-4 dekabr.-S.3-7.