Azərbaycanda neft-kimya elminin flaqmanı

Azərbaycan neft-kimya sənayesinin güclü elmi bazası olan akademik Yusif Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu (NKPİ) böyük və şərəfli inkişaf yolu keçmişdir. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda neftlə zəngin yataqların kəşf edilməsi və keçən əsrin 20-ci illərində neftin sonrakı intensiv hasili və neft emalında və neft kimyasında fundamental, təcrübi tədqiqatların intensivləşdirilməsi məsələsini qarşıya qoymuşdu.

Bununla əlaqədar 1920-ci ildə “Azneft” Birliyi nəzdində mərkəzi kimya laboratoriyası yaradılmışdır və onun ilk rəhbəri İ.F.Qutt olmuşdur (1924-1933-cü illərdə). 1929-cu ildə onun bazasında Kuybışev adına Azərbaycan Neft Tədqiqat İnstitutu (AzNTİ) yaradılmış və həmin tarix indiki NKPİ-nin yaradıldığı gün hesab edilmişdir.

1959-cu ildə akademik Y.H.Məmmədəliyevin təşəbbüsü ilə AzNTİ, Azərbaycan Neft Emalı Elmi-Tədqiqat İnstitutu (AzNEETİ) və Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Kimya İnstitutunun bir sıra laboratoriyaları əsasında Elmlər Akademiyası sistemində Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu təşkil olunmuşdur.

Bu gün institut respublikada ən böyük və aparıcı elmi mərkəzlərdən birinə çevrilmişdir və 1962-ci ildə instituta akademik Yusif Məmmədəliyevin adı verilmişdir.

1965-1969-cu illərdə NKPİ-nin laboratoriyaları bazasında daha beş elmi-tədqiqat institutu, yəni akademik Ə.M.Quliyev adına Aşqarlar Kimyası İnstitutu, akademik M.F.Nağıyev adına Kimya Texnologiyalarının Nəzəri Problemləri, indiki Kataliz və Qeyri-üzvi Kimya İnstitutu, ÜİET Qaz Emalı İnstitutunun Azərbaycan filialı, NKPİ-nin Sumqayıt filialı-indiki Polimer Materialları İnstitutu, Radiasiya Tədqiqatları Sektoru - indiki Radiasiya Problemləri İnstitutu yaradılmışdı. Beləliklə, NKPİ faktiki olaraq Azərbaycanda kimya elminin və sənayesinin yaranmasına və inkişafına böyük təkan vermişdir. İnstituta 1933-1936-cı illərdə M.Kapelyuşnikov, 1940-1942-ci illərdə T.Tahirova, 1942-1943-cü illərdə N.Luçenko, 1945-1951-ci illərdə H.Haşımov, 1951-1959-cu illərdə akademik V.Əliyev, 1959-1962-ci illərdə akademik M.Nağıyev, 1962-1987-ci illərdə akademik Vahab Əliyev, 1987-2011-ci illərdə akademik M.Rüstəmov rəhbərlik etmişlər. 2011-ci ildən isə akademik Vaqif Abbasov institutun direktorudur.

85 illik fəaliyyəti dövründə elm ocağının alimlərinin elmi işləri Azərbaycan neftinin tədqiqinə, yüksək keyfiyyətli yanacaq və yağların alınması məqsədilə onların effektiv emalının elmi əsaslarının işlənilməsinə, neft kimyası və neft emalı prosesləri üçün yeni texnologiyalar və katalizatorların yaradılmasına, kataliz, üzvi kimya, yüksəkmolekullu birləşmələr kimyası, fiziki kimya, neft-kimya sintezi sahəsində fundamental tədqiqatların aparılmasına və Azərbaycan neft kimyası və neft emalı sənayesinin kompleks inkişaf sxemlərinin işlənib hazırlanmasına həsr olunmuşdur. Hazırda institutda öz elmi məktəblərini yaratmış və dünya miqyasında uğurları ilə tanınan akademiklər M.Rüstəmov, M.Məmmədyarov, N.Seyidov, V.Abbasov, müxbir üzvləri F.Səmədova, N.Canıbəyov, H.Əlimərdanov, Z.Əsədov və onlarla elmlər doktoru fəaliyyət göstərir. Bu alimlərin fundamental tədqiqatlarına əsasən yeni elmi istiqamətlərin bünövrəsi qoyulmuş, ölkəmizə dəyərli töhfəsini vermiş neft emalı, neft kimyası sahəsində mütəxəssislər, kimyaçı-texnoloqlar məktəbi yaranmışdır.

NKPİ-nin alimlərinin apardığı tədqiqatların nəticələri və verdikləri tövsiyələr müxtəlif illərdə sənaye miqyasında nəinki Azərbaycanda, eləcə də keçmiş Sovet İttifaqının və xarici ölkələrin neft emalı və neft kimyası zavodlarında uğurla tətbiq olunmuşdur. Ölkənin kimya elminin, xüsusilə də neft sənaye kimyasının və üzvi sintezin inkişafında akademik Y.H.Məmmədəliyevin rolu son dərəcə mühümdür. XX əsrin 30-cu illərində onun rəhbərliyi altında təbii qaz neft-kimya sintezinə cəlb edilmiş və onun əsasında bir sıra qiymətli neft-kimya məhsullarının-karbon dörd xlorid, etil spirti, sintetik kauçuk, hidrogen və s. alınmasının sənayedə istehsalı təşkil olunmuşdur. Benzolun metilləşməsi və ksilolların dismutasiyası sahəsində apardığı işlərinə görə o, SSRİ alimləri arasında “Alkilləşmənin kralı” adlandırılmışdır. Onun yaratdığı benzolun sulfat turşusu ilə alkilləşməsi yolu ilə kumolun alınması prosesi Böyük Vətən müharibəsi illərində cəbhəni yüksək oktanlı benzinlə təmin etmişdir. Bu işlərə görə 1942 və 1946-cı illərdə Y.Məmmədəliyev, V.Qutirya və başqaları SSRİ Dövlət Mükafatına layiq görülmüşlər. NKPİ-də heterogen-katalitik proseslərin yeni sistemlərinin yaradılması və elmi əsaslarının işlənib hazırlanması sahəsində elmi və praktiki tədqiqatlar inkişaf etdirilərək akademiklər V.Əliyev və M.Rüstəmovun rəhbərliyi ilə SSRİ-də ilk dəfə olaraq, mütərəqqi texnoloji sistemlər və “lift” reaktor konstruksiyaları işlənib hazırlanmış, tətbiq üçün tövsiyə edilmişdir. Bu sistemləri tətbiq etməklə iki pilləli katalitik krekinq prosesi işlənib hazırlanmış və sənayedə tətbiq olunmuşdur. Bu iş 1982-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür.

Reaktiv və dizel yanacaqlarının, az özlülüklü yağların, karbamidin izopropil spirti məhlulunda fazaların qravitasiyası ilə ayrılmasının nəzəri əsasları işlənməklə aşağı donma temperaturlu dizel yanacağının və transformator yağının sənayedə istehsalı təşkil olunmuş, MDB məkanındakı məhsuldarlığı 0,5 milyon ton olan beş sənaye qurğusu inşa edilmişdir (Ufa, Novokuybışev (2 qurğu), Sızran, Volqoqrad). Bu iş 1976-cı ildə Azərbaycan SSR Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür. Bu üsul dizel distillatının parafinsizləşdirilməsi sahəsində dünyada yaradılmış ən mütərəqqi üsullardan biri kimi bu gün də böyük əhəmiyyət kəsb edir.

NKPİ alimlərinin əsas işlərindən biri M.Rüstəmovun neft emalı sahəsi institutları ilə (Qroz ETİ, ÜETNEİ) əməkdaşlığı nəticəsində daha yüksək məhsuldarlıqlı, az metal tutumlu, patent qabiliyyətli Q-43-107 katalitik krekinq kompleksinin yaradılmasıdır. Bu kompleks kombinə edilmiş qurğu olub, ona vakuum qazoylunun hidrotəmizlənmə, şaquli lift reaktorda katalitik krekinq, qazfraksiyalaşdırma bölmələri daxildir.

Hazırda bu tip qurğular MDB-nin bir neçə şəhərində, o cümlədən Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodunda istifadə olunur. Qurğu ölkənin yüksək oktanlı benzin istehsalında müstəsna əhəmiyyətə malikdir, onun verdiyi mənfəət institutda çox onilliklər müddətində qoyulmuş büdcə vəsaitindən dəfələrlə çoxdur.

1995-ci ildə institutda yaradılmış “Kaspi-X” inhibitorunun dünyada analoqu yoxdur və yeganə inhibitordur ki, neft emalı komplekslərində xüsusi neytrallaşdırıcı istifadəsi olmadan avadanlıqların korroziyadan müdafiəsini təmin edir. 1995-ci ildən Azərbaycanın neft emalı zavodlarında istifadə edilir. 1995-2014-cü illərdə bu inhibitor 16641,05 ton miqdarında istehsal olunmuşdur.

1998-ci ildə institutda yaradılmış “Xəzər” deemulqatoru Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodunda, Almaniyadan alınan Proqalit deemulqatorunun əvəzinə uğurla istifadə olunur. 1998-2014-cü illər ərzində 2960,2 ton deemulqator istehsal olunmuş və istifadə edilmişdir. 2009-cu ildə yaradılmış “Kaspi-X(M)” inhibitoru elə həmin ildən neft emalı zavodunda kimyəvi təmizlənmiş suyun nəqli sisteminin korroziyadan müdafiəsi üçün istifadə olunur (2009-2014-cü illərdə 286,2 ton istehsal olunaraq istifadə edilmişdir).

2009-cu ildə yaradılmış Bakı ərp həlledicisi ölkəmizin hər iki neft emalı zavodlarında qapalı soyutma konturlarının ərpdən təmizlənməsi üçün uğurla istifadə olunur. 2011-ci ildə institutda yaradılmış “Xəzər-24” deemulqatoru “Azərneftyağ” Neft Emalı Zavodunda və Bahar neft yatağında uğurla sənaye sınağından çıxmış və tətbiq üçün təklif olunmuşdur. Qeyd olunan reagentlərin təcrübə-sənaye istehsalı büdcə vəsaiti sərf olunmadan yaradılmışdır.

Son illər institutun fəaliyyəti nəticəsində ənənəvi istiqamətlərdə aparılan tədqiqatlarda yeni, daha mühüm göstəricilərə nail olunmuşdur. Neftlərdə yüksəkmolekullu heteroatomlu və asfalt-qatran birləşmələri, onların mikroelement tərkibi və həmçinin oksigenli, azotlu birləşmələri öyrənilmiş, Azərbaycan neftinin keyfiyyətinə dair məlumat bankı yaradılmışdır; riforming benzininin benzol fraksiyasının hidrogenləşməsi, alkilləşməsi və katalitik krekinqin yüngül benzin fraksiyasının hidrotəmizlənmə proseslərindən, oktan ədədini qaldıran oksigenləşdirilmiş əlavələrdən istifadə etməklə tərkibində aromatik karbohidrogenlərin, benzolun və kükürdün miqdarına görə Avro-4 və Avro-5-in müasir tələblərinə cavab verən yüksək keyfiyyətli avtomobil benzinləri alınmış, aşağı keyfiyyətli kokslaşma benzinlərini prosesə cəlb etməklə yüksək oktanlı benzinlərin resursları genişləndirilmişdir; neftin çıxarılmasında və emalında istifadə olunan yeni effektiv kimyəvi maddələr yaradılmışdır (korroziyaya və duzçökməyə qarşı polifunksional inhibitorlar, ərpin qarşısını almaq üçün maddələr, deemulqatorlar və s.); dərman preparatlarının istehsalı sahəsində istifadə olunan məhsullar almaq üçün stirol və onun törəmələrinin selektiv hidrovinilləşmə prosesləri üçün yüksək effektli katalizatorlar işlənib hazırlanmışdır; bioloji-aktiv ağ naftalan yağının alınma texnologiyası işlənmiş və təcrübə-sənaye miqyasında mənimsənilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi bu ilin oktyabrında “Ağ Naftalan yağı”nı dərman preparatı kimi qeydiyyata almışdır. Bu, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası tarixində rəsmi qeydiyyata alınmış ilk dərman preparatıdır. Bu preparat burun-boğaz xəstəliklərinin, o cümlədən allergik rinitin, paradontozun, I-III dərəcəli yanıqların, dəri xəstəliklərinin, o cümlədən pullu dəmrovun, qadın xəstəliklərinin, dayaq-oynaq hərəkəti aparatı xəstəliklərinin və s. müalicəsində əvəzsiz dərman və eyni zamanda təbii kosmetik vasitədir. İndi onun Almaniya və Səudiyyə Ərəbistanında istifadəsinin təşkili üçün işlər aparılır. Ağ naftalan yağının müxtəlif fraksiyalarının funqisid xassələri, onların respublikamızda, əsasən, Naxçıvanda bitən dodaqçiçəkli fəsiləsinin efir yağları ilə kompozisiyaları tədqiq olunmuş və yüksək antimikrob təsirli kompozisiyalar yaradılmışdır.

İnstitutda müasir və perspektiv texnikanın tələblərinə cavab verən, yüksək keyfiyyətli, mürəkkəb efir tipli yeni sürtkü yağları yaradılmışdır. Alınan nəticələr haqqında çox danışmaq olar. Elm ocağında ion-maye texnologiyalarının işlənməsi, nanotexnologiyaların yaradılması sahələrində də tədqiqatlar aparılır. Hazırda institutda 536 əməkdaş çalışır, onlardan 225-i elmi işçidir, o cümlədən

4-ü akademik, 4-ü AMEA-nın müxbir üzvü, 45-i elmlər doktoru və 91-i kimya üzrə fəlsəfə doktorudur.

İnstitut əməkdaşları tərəfindən 2000-2014-cü illərdə 130-dək kitab və monoqrafiyalar, 20 biblioqrafiya, 25 preprint, tematik icmal, toplu və kataloqlar, 11 konfrans materialı, 15 standart, 66 normativ texniki sənəd tərtib edilmiş və buraxılmışdır. 3500-dən çox məqalə və məruzələrin tezisləri respublika və xarici mətbuatda çap olunmuşdur (xarici mətbuatda 1000-dən çox).

İnstitutun fəaliyyəti dövründə alimlərimiz tərəfindən aparılan elmi-tədqiqat işlərinin yeni nəticələrinə - ixtiralara 1000-dən artıq müəlliflik şəhadətnaməsi, 150 xarici ölkə patenti (Rusiya, ABŞ, Kanada, İngiltərə, Almaniya, Fransa, Yaponiya, Niderland, Rumıniya, İran, İraq, Əlcəzair, Bolqarıstan, Çexiya, Slovakiya, İsveçrə və s.), 140 Azərbaycan Respublikası patenti, 3 AVRASİYA patenti və lisenziyalar alınıb. Hazırda institutun sahib olduğu 50-dən artıq patent sənaye mülkiyyəti obyekti kimi hüquqi cəhətdən qüvvədə saxlanılıb.

2000-ci ildən başlayaraq NKPİ-də rus və ingilis dillərində “Neft kimyası və neft emalı prosesləri” jurnalı buraxılır. İnstitutun işləri və əməkdaşlarının elmi fəaliyyəti dövlət tərəfindən həmişə yüksək qiymətləndirilmişdir. 1940-2014-cü illər ərzində 230 orden, medal, diplom və s. təltif olunmuşlar.

İnstitutun alimləri uzun illər ərzində keçmiş SSRİ-nin, Bolqarıstanın, Çexoslovakiyanın, ABŞ-ın, İranın, Taylandın və digər ölkələrin akademik və elmi-tədqiqat institutları ilə sıx elmi əlaqələr saxlayıb, bir sıra beynəlxalq forumların təşkilatçısı olublar.

İnstitut kifayət qədər ixtisaslaşdırılmış elmi potensiala malikdir, tədqiqatları yüksək səviyyədə aparmağa imkan verən müasir cihaz və avadanlıqlarla təchiz olunmuşdur. 2012-2013-cü illərdə 36 adda yeni cihaz və avadanlıq alınmışdır.

İnstitutda “Gənc Alimlər və Mütəxəssislər Şura”sı fəaliyyət göstərir. Burada ADNA-nın baza kafedrası yaradılmışdır. NKPİ alimləri respublikanın bir çox təhsil ocaqlarında pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olurlar.

Bunlar bir daha göstərir ki, respublikamızda aparıcı elmi müəssisə statusunu qoruyub saxlayan AMEA-nın akademik Y.H.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu müasir elmimizə daim yeni-yeni töhfələrini verir.

İradə ƏLİYEVA,

Azərbaycan.-2014.- 7 dekabr.- S.6.