Əsrlərin hikmətindən yoğrulan şeirlər

Böyük türk abidəsi "Kitabi-Dədə Qorqud"dan sonra tərcüməsiz, şirin türk dilində oxuya və anlaya bildiyimiz ən böyük abidəmiz, türk ədəbiyyatının, poeziyasının sufisi və mütəsəvvüfü hesab edilən Yunus İmrədir. Yazıb-yaratdığı hər misra Anadolu türkcəsinin və türk xalqlarının çox qiymətli dil xəzinəsidir.

XII yüzilliyin yetirdiyi Yunus İmrə türk-islam sivilizasiyasının inkişafına böyük töhfə vermişdir. İlahi varlığa yaxınlığın yolları, insanların könül dünyasında Allah sevgisi yaratmaq, onları haqq yoluna çağırmaq şairin yaradıcılığının əsas mövzusu idi. Zəmanəsində ədəbi-bədii mühitdə, poeziyada daha çox ərəb-fars dili hökmran idi. Şairlər, söz adamları divanlarını, qəzəllərini, məsnəvilərini ərəbcə, farsca yazırdılar. Yunus İmrə isə mənsub olduğu xalqın dilindən bəhrələndi, XIII əsr türkcəsinin çöhrəsini açdı, şeirlərində türk dilini canlı-canlı, aydın, işıqlı əks etdirdi. Sevdiyi türk dilinin yazı dili, ədəbi-bədii, sənət və mədəniyyət dili olduğunu sübut etdi. Həmçinin o, türk-islam dünyasının saysız-hesabsız şair, elm adamları içərisində adı ehtiramla çəkilən sufilərdən, təsəvvüfçülərdən və vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin davamçılarından biri idi. Həm yaradıcılığı, həm düşüncəsi ilə.

XIII yüzillikdə Anadoluda yeni türk ədəbi dilinin meydana gəlməsində Yunus İmrənin əvəzsiz rolu olmuşdur. Azərbaycan dilinə daha yaxın olan qədim Anadolu türkcəsini son dərəcə cilalanmış bir şəkildə, sevə-sevə işlədən, inkişaf etdirən böyük şairin dilində ümumtürk dili özünün ən gözəl şəklini almışdır. Mütəxəssislərin fikrincə, türk, Azərbaycan və türkmən ədəbiyyatı onun yaradıcılığından xeyli bəhrələnmişdir. Xüsusən də o, şeirlərində xalq danışıq dilini qoruyub saxlamış, onu ədəbi dilin normalarına uyğunlaşdırmışdır. Şeirləri türk xalqlarının yaratdığı minillərin hikmətindən yoğrulub, Anadolu və azəri türkcəsini formalaşdırıb. Əsrlərdir Yunus İmrə poeziyası özündən sonra gələn şairlərin yaradıcılığında yaşayır, aşıqların dilində dastana çevrilib, dini bayramlarda mövludnamə kimi oxunur. Çünki onun yaradıcılığı bütün zamanların insanına, yaşamına və həyəcanlarına xitab edir:

Bən Yunusi-biçareyim,

Aşk elinden avareyim.

Başdan-ayağa yareyim,

Gel gör bana aşk neyledi.

Təsəvvüf - varlığın mövcud olma səbəbini kamil insana bağlamış, şəxsiyyətin yetişdirilməsinə həsr olunmuş elmdir. Əsasını islam dini təşkil etməklə qədim Misir, yunan, İran və hind mədəniyyət sahələrinin islamdan əvvəl mistik təlimləri, məhəlli din və etiqadları təsəvvüfü formalaşdırmışdır. Bu elmə vaqif olanlar kamilliyə çatmış, əxlaqi naqisliklərdən uzaq, müqəddəs məqsədlərinə çatmaq üçün ən ağır sınaqlara hazır olan insanlardır. Müsəlman Şərqində yetişən dahi insanların çoxu təsəvvüf məktəbini keçmiş, bu elmin müridləri olmuşlar. Onlardan biri də düşüncələrini dövrün türk təsəvvüf mədəniyyəti çərçivəsində ifadə edən sufi şair Yunus İmrədir. O, şeirlərində istər təbiəti, cəmiyyəti, insanı, istərsə də daşı, quşu belə ifadə edərkən ona əxlaqi, hikmətamiz məzmun verir, ilahi eşqə bağlayır. Yunus İmrə islam təsəvvüfünün ən dərin mətləblərini incəliklərinə qədər sadə Anadolu ləhcəsində anlatmış böyük türk-müsəlman şairidir.

Məni məndən sorma, məndə deyiləm,

Bir mən vardır məndə məndən içəri...

Mövlana Cəlaləddin Rumi fəlsəfəsini dərindən mənimsəmiş haqq aşiqi özü də coşqun vəhdəti-vücudçu olmuş və Rumi kimi, bütün insanları bir bərabərdə tutmuşdur. Lakin haqq diləyib də onu özündən qıraqda, başqalarında axtaranlara acımış, gözlərinin önünü kəsmiş cahillik pərdəsini qaldırmağa çalışmışdır. Yəni mənim var olmağım zahirimdə deyil, batinimdədir. İnsan özündən içəridə olandır, -demək istəmişdir.

Yunus İmrənin duyğu və düşüncəsindəki mədəniyyətin qaynağında iman, Allah sevgisi, insan sevgisi, sufilik dayanır. Onun anlayışına görə hər insanda Allahın bir zərrəsi var. Bu üzdən "Yaradılanı sevdim Yaradandan ötrü" söyləmiş.

Türklüyə və milliliyə köklənən sufi şairin şöhrəti Anadolunu, Rum elini, Asiyanı, eləcə də Azərbaycanı bürümüşdür. Həyatı boyu ilahi eşq atəşi ilə yaşayan şair Allah sevgisini və bu sevginin istisinə necə sığınmağı insanlığa çatdırmışdır. Şeirlərində özünü qul Yunus, aşiq Yunus, dərviş Yunus, miskin Yunus, qoca Yunus, bəzən də Yunus Əmrə kimi təqdim edən şair daha çox heca vəzninin bütün formalarında yazmışdır. Onun beş, altı, yeddi, səkkiz, on bir, on dörd və on altılıq şeirləri türk xalqları arasında geniş yayılmışdır. Yunus İmrə şeirlərini ilk tədqiq edənlərdən olan Əmin Abid onun yaradıcılığını Orxan-Yenisey abidələrinə, Mahmud Kaşğarlının "Divanü-Lüğət it-Türk" əsərindəki şeirlərə, Şah İsmayıl Xətainin, Aşıq Kərəmin, Qaracaoğlanın, Cövhərinin, Dərdlinin, Koroğlunun, Aşiq Ömərin, Məhtimqulunun şeirlərinə bənzətmişdir.

Sərhədlər, qanunlar, qadağalar tanımayan mədəniyyət Yunus İmrənin də yaradıcılığına mane ola bilməyib. Şeirləri bütün maneələri aşaraq dünyaya yayılıb, türk xalqları arasında sevginin, birliyin qopmamasına yardım edib, dil birliyini öyrədib, bir-birinə bağlayıb. Yaradıcılığı əsasən məsnəviyyatdan, qəzəllərdən və ilahiləri özündə birləşdirən divandan ibarət olub, "Risalətun-nushiyyə" nəsihətnaməsində rəhmani və şeytani qüvvələrdən, qənaət və səbrin əhəmiyyətindən bəhs olunur, torpağın, suyun, havanın və odun vəhdətindən cahanın yarandığı bildirilir.

Divanı eşq fəryadlarıyla doludur. "Üregine eşq odın vurmayan aşiqmidir?!" deyə zəmanəsinə sorur. Eşq şərabını içib içəli ahu-zar olan şair aşiqin diliylə "... var eşqin rənginə boyan" söyləyir. Yəni, haqqa yetişən kamil insanın yolu, varlığı ilahi eşqin dərkindən keçir. Ondan sonra yaşayan şairlərin şeirlərinə nəzər salsaq görərik ki, onlar da Yunus İmrə kimi düşünmüş, "həyatın əzəli eşqdir" demişlər.

Eşq oduna yananların külli vücudu nur olur,

Ol od bu oda bənzəməz,

hiç bəlürməz zəbanəsi.

Yunus İmrə yaradıcılığı, şeirləri XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycanda sevilə-sevilə oxunmuş, öyrənilmişdir. Sovet rejiminin qadağaları Azərbaycan xalqının qəlbindəki türklük sevdasını məhv edə bilmədi. Böyük maarifçilər, işıq ürfanlarımız Abdulla Şaiqdən, Əmin Abiddən, Salman Mümtaz, Hənəfi Zeynallı və F.Köprülüdən tutmuş ən müasir araşdırıcılara, ədəbiyyatşünaslara qədər Yunus İmrə irsini öyrənmiş, türk sufi şairinin qəlbindəki ilahi eşqi, aydın türk ləhcəsinin şirinliyini, imanı, kamilliyi bizə çatdırmışlar. Bu əfsanəvi insana sevgi o qədər böyük olmuşdur ki, türkdilli xalqların düşüncəsində Yunus İmrə əfsanələşib, sanki hər yerdə Dərviş Yunusun məzarı var. Böyük şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə türk xalqlarının Yunus İmrə sevgisini belə ifadə edirdi:

Hər gün qazılır çünki könüllərdə məzarı,

Otlarda, çiçəklərdə və güllərdə məzarı.

Əfsanəmi, gerçəkmi, bir insan neçə insan?

Varlıq səsidir, o qopmuş Türkün qopuzundan.

Rəsmiyyə QARAYEVA,

Azərbaycan.-2014.-18 fevral.-S.12.