54 gün mühasirədə

Laçının Oğuldərə kəndinin 68 yaşlı müəllimi Əli Əliyevin acı həyat hekayəti

...Vida vaxtı çatmışdı. Üst evə qalxıb sandığı açdım. Bir ağ torba tapdım və həmin torbaya bir cüt qara ayaqqabı, bir cüt yun corab qoydum. Sonra çörək və yağ-pendir yığdım. Hazırladığım əşyaları götürdüm. Üst evin qapılarından öpdüm, pilləkənlərin başında üzümü divara söykədim, yenə də öpdüm, aşağıya endim. Pilləkənin ayağında diz çökdüm, üzümü pilləkənə söykədim, gözümün yaşı ilə ağacı və daşı islatdım, yenə də öpdüm. Dilsiz daş-divarla danışdım. Dedim ki, bağışla, ata ocağı, bağışla ki, səni qoruya bilmədim. İkimərtəbəli və beş-altı otağı olan evimdən, on beş metr uzunluğu, səkkiz metr eni olan tövlədən, tövlə dolu mal-qaradan, evdəki hər şeydən mənə düşən pay bu oldu - bir ağ torba, bir cüt qara ayaqqabı və bir cüt də yun corab...

Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarına etdiyi təcavüz nəticəsində öz ata-baba yurdundan, elindən-obasından didərgin düşən, erməni xislətinin, erməni vəhşiliyinin şahidi olan məcburi köçkünlərdən biri də Laçın rayonunun Oğuldərə kənd sakini 68 yaşlı Əli Əliyevdir. Faciəli günlərə qədər Oğuldərə kəndində ədəbiyyat müəllimi işləyən Əli Əliyev 1993-cü il martın 30-dan mayın 23-nə kimi Laçın və Kəlbəcər ərazisində erməni mühasirəsində qalıb, ağır mühasirə həyatı yaşayıb 54 gün erməni mühasirəsində qalan müəllim iki aydan sonra ailəsinə qovuşub.

Qısa arayış: Əli Əliyev 1946-cı ildə Laçının Oğuldərə kəndində doğulub. Maksim Qorki adına Moskva Ədəbiyyat İnstitutunda, Azərbaycan Dövlət Universitetində (indiki Bakı Dövlət Universiteti) təhsil alıb. 1992-ci ilə, Laçın rayonu işğal olunana qədər Oğuldərə kənd məktəbində ədəbiyyat müəllimi işləyib. Hazırda təqaüdçüdür. Ailəlidir. Altı övladı var.

Onu da qeyd edək ki, Əli Əliyevin mühasirədə qaldığı günlərlə bağlı "54 gün erməni mühasirəsində" adlı kitab da işıq üzü görüb. Əli Əliyev mərhum şair Ağa Laçınlının qardaşıdır.

21 il öncə baş verən bu hadisələr Əli Əliyevin bəxtinə yazılmış qara günlərdir. Onun üçün nə qədər ağrılı olsa da, öz xatirələrini bizimlə bölüşməyini xahiş etdik. Görüşdük. Bir qədər hal-əhval tutduqdan sonra Əli müəllim dərindən köksünü ötürüb söhbətə başladı.

Xocalı soyqırımından sonra Oğuldərəyə sanki qəm dumanı çökmüşdü

Biz heç vaxt inanmırdıq ki, erməni ayağa dura və bizimlə torpaq davası edə. Hərdən bəzi adamlar gəlib deyirdilər ki, deyəsən, müharibə olacaq. Çünki bəzi ermənilər onlara sözarası deyiblər ki, uzun müddətdir hazırlıq gedir və Ermənistan Azərbaycana qarşı müharibə edəcək. Bunu deyənlərə gülürdük, lağa qoyurduq. Hərə bir söz deyirdi, atmaca atırdı və günlər keçirdi. Sən demə, bu gülüşlər, heç bir məlumatı dəqiqləşdirmədən arxayınlıqla yaşadığımız şirin günlər bir gün acı zəhərə, qaranlıq cəhənnəmə çevriləcəkmiş. Hətta deyirdik ki, 1905-1907-ci və 1918-ci illərdə baş verən münaqişə hansısa səbəblər üzündən yaranıb və bir daha təkrarlana bilməz. Amma sən demə, hər bir erməni Dağlıq Qarabağda müharibənin başlayacağından xəbərdar imiş. Hər bir ermənidən hər ay pul yığırdılar. Soruşanda isə deyirdilər ki, sizlik deyil, öz aramızda olan məsələdi. Ona görə də mən həmişə deyirəm ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi biz "yuxuda olanda" başlayıb.

Kəndimiz Laçının mərkəzindən 70 kilometr uzaqda yerləşir. Kəndə gələn yol Dağlıq Qarabağ ərazisindən keçirdi. 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə baş verən Xocalı soyqırımından sonra Oğuldərə sakinləri arasında narahatlıq daha da artdı. Bu qırğından sonra Oğuldərəyə sanki qəm dumanı çökdü. İnsanlar günün əksər hissəsini televiziya və radionun qarşısında keçirir, hadisələri həyəcanla izləyirdilər. Hər yerdə bu məsələlər müzakirə olunur, ermənilərin hücumu zamanı kəndi necə müdafiə etməyin yolları götür-qoy edilirdi. 1992-ci ildə Oğuldərənin iki mindən artıq əhalisi vardı. Payız olanda bir qrup sakin ailəsi ilə birlikdə Arana köçür, yazda yenə qayıdıb gəlirdilər. Gənclər rahat yaşayış, iş üçün şəhərlərə üz tuturdular. Kəndi bəyənməyənlərin çoxu sonradan köçkünlük fəlakətinə, doğma yurd-yuvanın, ev-eşiyin itkisinə dözə bilmədi, ürəkləri dayandı. Laçınlılar, o cümlədən Oğuldərə camaatı dəhşətli köçkünlük bəlasına düçar oldu.

1992-ci il may ayının 14-ü idi. Bakıdan gələn maşınlar kəndə çatdılar. Maşınların sürücüləri və onlarla gələnlər bildirdilər ki, artıq Laçın tamamilə boşalıb. Rayonun mərkəzində hərbçi və polislərdən başqa, demək olar ki, heç kim qalmayıb. Doğma ev-eşiklə vida vaxtı çatmışdı. Hamımız ağlayırdıq. Çünki bu evləri tikənə qədər mən, anam Rəhimə, bacım Cahan, qardaşım Ağa (mərhum şair Ağa Laçınlını nəzərdə tutur) nə qədər əzab-əziyyət çəkmişdik. Mən cibimin pulunu axırıncı qəpiyinə qədər sürücüyə - traktorçuya vermişəm (gözləri dolur). Heç ağlıma gəlmirdi ki, hələ işimi başa vurmamış, ev-eşiyi rahatlamamış didərgin düşəcəm. Faciəmiz təkcə bununla bitmirdi. Biz hamımız ailəni, oğul-qızı, arvad-uşağı da itirmişdik.

Beş ailənin əşyasını bir yük maşınına yığdıq, 40 nəfərə qədər adam üçün yer saxladıq. Elə bu arada məlumat aldıq ki, erməni silahlı dəstələri Laçının mərkəzini işğal edib və Laçın-Qubadlı yolunu bağlayıblar. Bizim bir yolumuz - Murovdağdan aşan Laçın-Kəlbəcər-Xanlar yolu ilə hərəkət etmək imkanımız qalırdı. Murovdağda isə, demək olar, ilin bütün fəsillərində qar olur və hər maşın bu dağ yolunda hərəkət edə bilmirdi. Üz tutduq Kəlbəcərə doğru. Oğuldərədən çıxdığımız gün Murovdağı aşa bilmədik. Gecə Kəlbəcərin Qamışlı körpüsünün yanında qaldıq. Qamışlıdan Murova mayın 15-i səhər tezdən yola düşdük. Murovu aşmaq heç də asan deyildi. Bu dağ Azərbaycanın ən uca, başı buludlara çatan və hər zaman qarla örtülü, yüksəkliyindən baxanda ətəyi görünməyən əzəmətli dağlarından biridir. Dibi görünməyən uçurumlar adamı vahimələndirirdi. Belə bir yolla yük maşınında qocaları, uşaqları aparmağa məcbur olmuşduq. Dağın sinəsi, çayın qırağı ilə uzanan yolun sağı və solu meşəlikdir. Maşın yolun sol tərəfi ilə axıb Tərtər çayına qovuşan kiçik çayın sahili ilə atılıb düşə-düşə Murova doğru irəliləyirdi. Burada Kəlbəcərin Yanşaq kəndi yerləşir. Yeni çəkilmiş Kəlbəcər-Xanlar-Gəncə yolunun üstündədir. Yanşaq Kəlbəcərin Murovdağ ətəyində olan axırıncı kəndidir.

Payımıza düşən 1-2 qramlıq çörək tikəsi ilə təsəlli tapırdıq

Kəndi keçib dağa qalxdıq. Bu yolla birinci dəfə idi gedirdik. Ermənilər Kəlbəcərin Ağdərədən keçən yolunu bağlayanda Kəlbəcər-Gəncə yolu çəkilməmişdi. Kəlbəcər-Ağdərə yolunda ermənilər çox azərbaycanlı öldürmüşdülər. Camaat Kəlbəcərə çox uzaq yolla, Tərtər-Ağdam-Ağcabədi-Beyləqan-Füzuli-Cəbrayıl-Qubadlı-Laçın yoluyla dolanıb çatırdı. Bu uzaq və əzablı yolu keçməyə məcbur edilmişdi əhali. Tərtərdən Kəlbəcərə iki-üç saatlıq yoldur, amma Ağdərə yolu bağlandığından iyirmi saatdan artıq maşın sürmək lazım gəlirdi. Sonra Kəlbəcər-Xanlar yolunu çəkdilər. Yaxşı ki, çəkdilər, yoxsa 1992-1993-cü illərdə Laçın və Kəlbəcər əhalisi tam mühasirədə qalardı.

Min əzab-əziyyətlə qarlı-tufanlı yolları keçdik. Hərə ailəsini bir qohumunun evinə yerləşdirdi. Mən isə uşaqları Tərtər rayonunun Hüsənli kəndinə, qayınlarım Həsənlə Hüseynin evinə apardım. Onları tapşırıb yenidən Oğuldərəyə qayıtdım. 1993-cü ilin mart ayına qədər başımıza gəlməyən müsibətlər olmadı. Azərbaycan ordusu Laçının bir neçə kəndini azad etmişdi. Onların içərisində bizim də kəndimiz var idi. Sevinə-sevinə qayıtmışdıq kəndimizə. Amma düşmən bu sevincin çox çəkməsinə aman vermədi. 1993-cü il mart ayının 30-da xəbər aldıq ki, Kəlbəcərin kəndləri boşalır. Biz də məcburiyyət qarşısında doğma yurdu yenidən tərk etməli olduq. Uşaqları, qocaları, xəstələri maşına yığıb yola saldıq. Bir neçə adam qaldıq kənddə. Xəbər gəldi ki, yola saldıqlarımız rahat keçib-gediblər. Biz də Kəlbəcərə sarı yollandıq. Gəlib çatanda gördük ki, heç kim yoxdur. Lələ köçüb, yurdu qalıb...

Geriyə, kəndimizə doğru yollandıq. Səhər açılanda kəndə çatdıq. Ermənilər artıq kəndə girirdilər. Tədarük görüb üz tutduq yenidən Kəlbəcərə tərəf. Silahımız da vardı. Amma daha xəbərimiz yox idi ki, hər tərəf ermənidir. Biz düşdük mühasirəyə. Gizli yollarla aprel ayının 8-dən 9-na keçən gecə gəlib Laçın torpağına çatdıq. 19 nəfər idik. İçərimizdə yalnız bircə qadın var idi. Ermənilər kəndi talan eləmişdilər. Uşaqlar gecə kəndə gedib hal-əhval tuturdular. Ermənilər nəinki ev əşyalarını, hətta lampadakı nefti də süzüb aparmışdılar. Biz dağda - Qarağacı dərəsində Seyid İbrahimin evində gizlənirdik. May ayının 15-də ermənilər bizim izimizə düşdü. Ona görə də yerimizi dəyişmək məcburiyyətində qaldıq. Hara getdiksə erməni oranı tutmuşdu. Bir neçə yol var idi. Seçim edirdik. Qərara gəldik ki, Laçının Güləbird kəndinə tərəf gedək. Ora çatsaq, sağ qala bilərik. Qızıl Qayanın yanında toplaşıb yola düşdük. Atları özümüzdən kənarlaşdırdıq ki, onların səsinə görə düşmənə əsir düşməyək. Susuzluq bizi dəhşətli dərəcədə sarsıdırdı. Çox əziyyət çəkdik. Payımıza düşən 1-2 qramlıq çörək tikəsini ağzımızda saxlayıb təsəlli tapırdıq. Dambulaq və Kaha kəndlərini adladıq. Gecələr yol gedir, gündüzlər ələ keçməmək üçün gizlənirdik. Ümidimiz o idi ki, "Qırmızı Xaç" cəmiyyəti bizi azad edə bilər.

Sahib dedi ki, döyüş başlasa, erməniyə əsir

düşməsin deyə bacısı Nübarı özü öldürəcək

Əzablı yollarla Daşlı kəndinə gəlib çatdıq. Orada sinif yoldaşım Elbrusun evinə getdik. Daşlı kəndini də adladıq, özü də yuxarı tərəfdən, Narışlara gedən körpüdən. Əslində kəndin ayağından adlamalı idik. Kəndin içi ilə gedə bilmədik. Kənddə erməni olmasından ehtiyat etdik. Bir az getmiş sola dönüb yuxarı çıxdıq. Dərə vardı, üstünə iki ağac atıb körpü qurmuşdular. Qalın və keçilməz meşəyə girdik. Yerimək qeyri-mümkün idi. Gecə Şəlvəyə tərəf maşın keçdi. Bəlkə də erməni bizi axtarmağa gedirdi. Səhər baxdıq ki, az qalırmış yola çataq. Gecə yol getdik. Alıqulu kəndinin yanına çatdıq. Meşədə qaldıq. İki-üç nəfər Alıquluya baxıb qayıtmışdı. Kənddə erməni çox idi. Yoldaşlardan biri soruşdu ki, aramızda olan tək qadının, yəni, Nübarın taleyi necə olacaq? Qardaşı Sahib də yanımızda idi və onu çağırıb bu barədə danışdıq. Sahib söylədi ki, döyüş başlasa, onun özü məsələni həll edəcək, Nübarı öldürəcək. Təki girov düşməsin.

Qərara aldıq ki, götürdüyümüz itləri özümüzdən uzaqlaşdıraq. Onlar yanımızda hürsələr, erməni duyuq düşəcəkdi. Bu səbəbdən də axşam yola çıxan zaman itləri ağaca bağladıq. Elə bil itlər də onları qoyub getdiyimizi duymuşdular. Bir az getmişdik gördük ki, itin biri məftili qırıb dalımızca gəlir. Dəhşətli səhnə idi. Birtəhər aldadıb yenə onu ağaca bağladıq. May ayının 19-da Allahın sanki bizə yazığı gəldi. Gündüz bir Kövşənə, taxıl yerinə çıxdıq. Qanqal tapıb yedik və o bizə xeyli qüvvət verdi. Yemlik va zirinc yarpağı yedik. Hoçaz çayına çatırdıq. Duman idi. Birdən duman qaçdı, dəhşətli yağış başladı. Soyunmağa imkan olmadı. Çayı paltarlı keçməyə başladıq. Çay məni və başqa 4 nəfəri zorla bir-birimizdən araladı. Az qala aparmışdı. Çayın axarı ilə üzdüm və çır-çırpı yığılmış yerə çatdım. Oranı dayaz bildim. Düşündüm ki, burada çır-çırpı durubsa, deməli, dayazdır. Çır-çırpı da yerindən qopdu. Yorulmuşdum. Su məni bir az da aparsa, Həkəri çayına çata bilərdim. Çox çalışıb sahilə çıxdıq. Yağış yağa-yağa paltarı soyunduq, sıxdıq və geyindik. Biz oradan aralaşana qədər çayın suyu xeyli artdı. Yarım saat gec gəlsəydik, keçə bilməzdik.

Həkəri çayının qırağıyla, erməni postunun arasıyla gedirdik, irəliləyirdik. Erməni silahlıları sağdan və soldan havaya güllə atırdılar. Bu vaxt göyə atılan işıqlı güllə başqasından seçildi. Güllə çay yuxarı, Laçına - erməniyə sarı atıldı. Bu bizim üçün ümid yeri oldu. Dedim ki, o gülləni atan bizimkilər olacaq, bərk durun!

Çayın qırağında bir daşın dibinə yığıldıq. Erməni postu yaxınlıqda idi. Qərara aldıq ki, postda erməni olsa, aldadıb yaxınlaşmaq lazımdır. Otuz-qırx metr qalmış atışarıq, kimin qismətinə nə düşər-düşsün. Kim sağ qalsa, burada ölənin xəbərini evə çatdırsın. Həkərinin sahilindən bir söyüd ağacı çıxarıb gətirdik, qol-budağını qırdıq. Bir ağ torbanı cırıb, bayraq düzəltdik. İrəlidə Şakir idi, onun ardınca əlimdə ağ bayraq mən gedirdim. Şakir birdən durdu ki, gedə bilmirəm, yerimək mümkün deyil. Dedim, dön sağa, çıx döşə. O, belə etdi. Hava işıqlaşırdı. Çayın qırağında tək ağac, üst tərəfdə isə bir dəmir güclə görünürdü. Əlimdə ağ bayraq tutmuşdum. Hamı bir-birinin ardınca muncuq kimi düzülmüşdü. Postun bərabərinə çatar-çatmaz çağırdıq ki, siz kimsiz? Biz azərbaycanlıyıq. Ermənisizsə, bizə güllə atmayın! Təslim oluruq. Post cavab vermədi. Bir anın içində başlar göründü və yox oldu. Bizim gizlənməyə, daldalanmağa heç bir yerimiz yox idi. Çaydan aralı, dağın döşündəydik. Yenə də qışqırdıq ki, bizə güllə atmayın. Beləcə çağıra-çağıra nə qədər cəld yeriyə, qaça bilirdiksə, o qədər də gedirdik. Xeyli irəliləmişdik, postdan cavab gəldi ki, biz də azərbaycanlıyıq, qorxmayın!

Həyəcanlı idik. Ayrı çıxış yolu yox idi. Qazıdərəsi körpüsünə yaxınlaşanda ağ bayrağı, ağ torbanı yerə atdıq. Şakir cibindən bir milli bayraq çıxardı, yenə də həmin söyüd ağacına bağladıq və körpüyə tərəf yeridik. Posta çatdıq. Tək əsgər öndə durmuşdu və sənəd istədi. Əlimi qoltuq cibimə saldım və oradan qara üzlük çəkilmiş sovet pasportumu çıxardım, pasport əlimdə irəli yeridim və həmin əsgərə verdim.

Pasportu açdı. Oxudu və dedi: Xoş gəlmisiz. Bizi qucaqladı. Əsgərlər bizə tərəf yüyürdülər. Hamı boynumuzu qucaqlayır, bizi öpür, doğmaları kimi qəbul edirdi. Kimi su gətirir, kimi qolumuzdan tutub oturmağa kömək edir, kimi qaça-qaça vaqondan çörək gətirir, kimisi də siqaret yandırırdı (Yenə özünü saxlaya bilmir, kövrəlir)...

Hamı öldüyümü düşünürdü

54 gündən sonra, 1993-cü il mayın 23-də, səhər saat 5.30-da mühasirədən çıxdıq. Bizi Güləbird kəndində yerləşən Laçın batalyonun qərargahına gətirdilər. Təcili çay, yemək verdilər. Sonra batalyon komandiri Vaqif Cabbarov gəldi. Soruşduq ki, bilmirsən bizim ailə, uşaq sağdır, yoxsa qırıblar? Dedi ki, sizin itkin düşməniz barədə məlumat vardı, uşaqlarınız, ailəniz haqqında məlumat yoxdur. Posta az qalmış tək ağacın yanından necə keçdiyimizi soruşdu. Mən sağa dönüb döşə çıxdığımızı bildirdim. Möcüzədir, düz gəlsək, minalanmış sahəyə düşərdik. Bir o qədər uçurumu keç, yol gəl, minaya ikicə metr qalmış o biri tərəfdən keç. Bizi Allah qorumuş, Yaradan özü həyatda saxlamışdı.

Mayın 24-də bizi 706 saylı hərbi hissənin qərargahına gətirdilər. Hər birimizin adına mühasirədən çıxmaq haqqında arayış verdilər. Oradan da Qubadlıya gətirdilər. Qayıdışımız barədə də yanlış məlumatlar verilmişdi. Bacım Ağcabədidə yaşayırdı. Ona xəbər verirlər ki, qardaşın sağ-salamatdı və gəlir. Səhəri gün bir uşaq gedib xəbər verir ki, onların gəlməsi ilə bağlı xəbər yalandı. Onları öldürüblər və bu gün meyitlərini veriblər. Ayrıldıqdan 57 gün sonra ailəmin yanına gəldim, balalarımı bağrıma basdım. Dayımla görüşə gedirdim, birdən gördüm ki, bacım yolla gəlir. Maşındakılara dedim ki, məni soruşun. Maşın dayandı, içindəkilər bacımdan soruşdular: "Əli müəllimi görməmisən?" Ondan səs çıxmadı. Sonra dedilər ki, bəlkə də buralardadı. Bacım donub qalmışdı. Maşından düşdüm məni gördü (bu səhnəni Əli müəllim göz yaşlarına boğula-boğula danışdı). Heç kimdən səs çıxmadı. Bacım mənə yaxınlaşdı. Dəhşətli görüntü idi.

Bizdən ölüb-qalanları soruşdular. Biz isə nə görmüşdüksə, hər şeyi olduğu kimi danışdıq.

68 yaşlı Əli Əliyev soyuq bağçada yaşayır

İndi o günlərdən 21 il ötür. 54 gün mühasirədə qalıb dəhşətli günlər görən, ailəsinə qovuşub hazırda onlarla birgə ömür sürən Əli Əliyev bu gün Xətai rayonu Günəşli qəsəbəsində 242 saylı uşaq bağçasında məcburi köçkün həyatı yaşayır. Çətinlikləri də bitməyib. Çünki həm də bağça kimi fəaliyyət göstərən bu binada istilik sistemi mövcud deyil. Bağça olduğu üçün binaya qaz çəkilməyib. İstilik sistemlərini isə qış ayı başlayanda "Azəristilik" Açıq Səhmdar Cəmiyyəti dayandırıb. Əli müəllim deyir ki, bu qurumun əməkdaşları gəlib binaya daxil olan bütün boruları kəsib aparıblar. Yaxınlıqda olan qazanxana digər binalara istilik verdiyi halda uşaqların təhsil aldığı bağçada yalnız elektrik enerjisindən istifadə edilir. Bu da ciddi təhlükə yaradır. Elektrik enerjisi kəsildikdə isə burada həyat dayanır. Ömrünün 68-ci qışını yaşayan Əli müəllim bütün instansiyalara rəsmi məktubla müraciət etdiyini bildirir. Ancaq cavab aldığı bütün məktublarda yazılıb ki, məsələni "Azəristilik" ASC həll etməlidir.

Ümid edirik ki, aidiyyəti qurumlar 242 saylı bağçada təhsil alan körpələrin və orada məskunlaşmış məcburi köçkünlərin üzləşdiyi bu problemin həlli istiqamətində ciddi tədbir görəcəklər.

Əli müəllim isə "hər çətinliyə dözmüşük, dözəcəyik də... Bunları heç çətinlik də saymıram. Əsas çətinlik Oğuldərəsiz yaşamaqdır. Bax, buna dözmək əsl müsibətdir. Amma inamım ölməyib" - deyir.

Oğuldərəyə, Laçına, Qarabağa qayıdacağımıza isə çox qalmayıb, Əli müəllim!

Rəşad BAXŞƏLİYEV,

Azərbaycan.-2014.- 22 fevral.- S.4.